autoMatyzacja w nakładaniu
3. modele prawne automatyzacji czynności prawnych
Jedną z kluczowych kwestii dla zastosowania automatyzacji przy wykonywaniu czyn-ności prawnych jest ocena prawnej konstrukcji i prawnego charakteru działania automatów przy ich dokonywaniu. Na najwyższym poziomie ogólności można tutaj wyróżnić dwie kon-strukcje teoretyczne (teorie) możliwe do zastosowania: przedmiotową i podmiotową. 3.1. Teoria przedmiotowa
W myśl teorii przedmiotowej automat wykonujący w administracji publicznej czynno-ści w stosunku do obywatela jest przedmiotem – wyłącznie narzędziem – w rękach człowie-ka, który się nim posługuje. Dzięki wykorzystaniu automatu pracownicy administracji mogą efektywniej podjąć rozstrzygnięcie w indywidualnej sprawie czy też dokonać innej czynności prawnej, ale sama czynność prawna będzie zawsze aktem człowieka odpowiednio umoco-wanego prawnie do jej dokonania. W efekcie zastosowania teorii przedmiotowej w prakty-ce, na końcu procesu dokonywania czynności prawnej zawsze należy „umieścić” człowieka. W wielu przypadkach działanie pracownika sprowadza się jedynie do potwierdzenia wyniku działania automatu, nawet bez faktycznej jego weryfikacji. Rola człowieka ogranicza się do
5 W. Cellary [w:] J. Zawiła-Niedźwiecki, K. Rostek, A. Gąsiorkiewicz [red.], Informatyka gospodarcza. T. 4, Warszawa 2010, s. 641-642.
6 W. Wiewiórowski, G. Wierczyński, op. cit., s. 31.
7 J. Janowski, Informatyka prawnicza, Warszawa 2011, s. 4-5.
8 W. Wiewiórowski, G. Wierczyński, op. cit., s. 31.
złożenia podpisu na dokumencie urzędowym, którego treść został sporządzona automa-tycznie. Dlatego już w 2011 r. jeden z autorów użył w tym kontekście pojęcia fikcja czynnika
ludzkiego10.
teoria przedmiotowa oddaje dobrze model aktualnego wykorzystania automatów w administracji publicznej w Polsce. Administracja wykorzystuje już dziś różnego rodzaju
au-tomaty np. do zaawansowanego przetwarzania dużej liczby danych11. Jednakże tak
wykorzy-stywane automaty działają wyłącznie w sferze wewnętrznej administracji i z prawnego punk-tu widzenia są narzędziem w rękach osób fizycznych (piaspunk-tunów funkcji organów), które z ich pomocą dokonują czynności prawnych.
teoria przedmiotowa jest dosyć prosta do zastosowania z prawnego punktu widze-nia i mieści się bardzo dobrze w dotychczasowych konstrukcjach prawa administracyjnego, jednakże w praktyce, w kontekście aktualnych osiągnięć automatyzacji, najczęściej zbędnie zwiększa koszty i wydłuża proces dokonywania czynności, a co z tym związane po prostu utrudnia realizację zadania. Raz jeszcze dodajmy, że bardzo często udział człowieka w ża-den sposób nie wpływa na treść czynności. Zatem dla efektywnego stosowania podejścia przedmiotowego należałoby dostosować koncepcję oświadczenia woli w ramach czynności prawnej prawa administracyjnego, tak aby nie było konieczne dokonywanie jej bezpośrednio przez człowieka, ale aby mogła oświadczenie złożyć maszyna. Jednakże samo dopuszczenie składania oświadczenia woli w procesie stosowania prawa administracyjnego przez maszynę powoduje, że nieuchronnie pojawi się pytanie, czy przez to automat nie stanie się podmiotem prawa.
Warto też w tym miejscu ponownie podkreślić, że w wielu przypadkach koncepcja dzia-łania człowieka nie odpowiada rzeczywistemu przebiegowi czynności i stanowi fikcję stosowa-ną wyłącznie w celu zagwarantowania bezpieczeństwa prawnego dokonywanych czynności prawnych. Obciążony wadą niezgodności z rzeczywistością punkt wyjścia może skomplikować rozwój koncepcji zastosowania automatyzacji w administracji oraz tworzenie prawnej teorii i rozwiązań legislacyjnych dla zastosowania automatów w obrocie administracyjnoprawnym. Już w 2011 r. pisaliśmy o obawach prawników przed decyzją o przekazywaniu maszynom
jakichkolwiek, choćby najdrobniejszych, decyzji z zakresu stosunków społecznych12. Uwaga ta
nadal pozostaje aktualna.
Powyższe kwestie stanowią bariery w efektywnym funkcjonowaniu w praktyce pra-wa administracyjnego automatyzacji czynności prawnych, a sama koncepcja przedmioto-wa w kształcie powyżej opisanym nie przystaje do aktualnych osiągnięć technicznych, które mogą znacznie lepiej wspierać funkcjonowanie administracji.
10 G. Sibiga, W. Wiewiórowski, op. cit., s. 236.
11 Wnioski takie można wyciągnąć z istniejących regulacji prawnych, np. z przepisów aktów prawnych re-gulujących obowiązki informacyjne niektórych podmiotów podlegających nadzorowi Komisji Nadzoru Finansowego, w szczególności obowiązki informacyjne funduszy emerytalnych. Kwestia ta jest uregu-lowana w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie obowiązków informacyjnych funduszy emerytal-nych1, a ujęty tam szeroki zakres informacji przekazywanych do organu nadzoru oraz elektroniczna forma niektórych z nich mogą stanowić podstawę dla wniosku, że informacje te są analizowane z wy-korzystaniem systemów informatycznych oraz zautomatyzowanych metod analizy i wnioskowania.
3.2. Teoria podmiotowa
W myśl teorii podmiotowej automaty dokonują czynności prawnych samodzielnie, działając jako podmiot prawa. I choć w toku procesu prowadzącego do dokonania czynności prawnej może pojawić się człowiek (np. urzędnik), to jednak końcowa czynność prawna zosta-nie dokonana przez automat, który przez to właśzosta-nie nabiera cech podmiotu prawa.
Powstanie teorii podmiotowej jest konsekwencją rozwoju technologii automatyzujących i dostrzeżenia faktu, że niejednokrotnie w praktyce to faktycznie automat dokonuje czynności prawnej, jak np. maszyna do sprzedaży napojów, do której kupujący wrzuca monety i otrzymu-je napój oraz ewentualnie należną resztę z wrzuconej do automatu kwoty. Dostrzega się rów-nież, że w praktyce funkcjonują automatyczne systemy sprzedaży internetowej, które negocjują szczegółowe warunki sprzedaży czy właściwości sprzedawanego przedmiotu. Rozwój automa-tyzacji w tym kierunku wymuszają potrzeby praktyki oraz ekonomii. Aktualnie jest on najbar-dziej zaawansowany w krajach o najwyższym poziomie rozwoju techniki (np. w USA). tam też pojawiają się koncepcje upodmiotowienia prawnego automatów. Na dzień dzisiejszy znajdują
się one we wczesnej fazie rozwoju i są przedmiotem dyskusji głównie w USA13. Mimo tego, że
automaty dokonują coraz więcej czynności prawnych w sferze prawa cywilnego i administracyj-nego, należy wskazać że teoria podmiotowa jest tylko koncepcją teoretyczną przedstawianą do dyskusji. Natomiast sama dyskusja prawna toczy się niejednokrotnie w kontekście dyskusji
filo-zoficznej na temat szeroko rozumianego upodmiotowienia prawnego robotów (automatów)14
czy też poszerzenia granic aktualnej koncepcji podmiotowości prawnej15. Może się wydawać
pri-ma facie, że koncepcja ta jest trudna do zaakceptowania, jednakże jeśli weźmie się pod uwagę,
że podmiotami prawa mogą być różnego rodzaju jednostki organizacyjne (np. spółki i inne oso-by prawne), wówczas koncepcja upodmiotowienia prawnego automatów przestaje wyglądać osobliwie. Warto zaznaczyć bowiem, że osobowość/podmiotowość (prawna) jest czymś różnym
od człowieczeństwa (podmiotowości człowieka) (personhood is distinct from humanity)16.
Istotnym elementem teorii podmiotowej jest wpisanie w nią koncepcji pośrednictwa (agency) w wyniku czego mówi się o sztucznym pośredniku (artificial agent), dokonującym
czyn-ności prawnych17. Kolejnym elementem, na który zwraca uwagę teoria podmiotowa jest to, że
13 Zob. w szczególności, UK, 2009; S. Chopra, L. F. White, A Legal Theory for Autonomous Artificial Agents, Michigan 2011; S. Chopra, L. F. White, Artificial Agents: Philosophical and Legal Perspectives, 2007, ma-teriał internetowy, dostępny www.sci.brooklyn.cuny.edu/~schopra/ChopraWhiteChapter1.pdf; L.B. Solum, Legal Personhood for Artificial Intelligences, North Carolina Law Review, Vol. 70, 1992 r, s. 1231 i n. dostępny http://papers.ssrn.com/abstract=1108671, a z przedstawicieli nauki europejskiej zob. M. Laukyte, Artificialand Autonomous: A Person [w:] Social Computing, Social Cognition, Social Networks
and Multiagent Systems, Materiały AISB/IACAP World Congress 2012, Birmingham, 2-6 czerwca 2012,
G. Dodig-Crnkovic, A. Rotolo, G. Sartor, J. Simon, C. Smith (red.), dostępne http://cadmus.eui.eu/han-dle/1814/30461, s. 66 i n., S. Chopra, Computer Programs Are People, Too, the Nation, 29 maja 2014 r., www.thenation.com/article/computer-programs-are-people-too/ (dostęp 21 sierpnia 2015 r.).
14 S. Chopra, Personhood for Artificial Agents: What it teaches us about animals’ rights, wykład w tracie kon-ferencji Personhood Beyond the Human, the MacMillan Centere, Yale University, wygłoszony 8 grudnia 2013 r., www.youtube.com/watch?v=JmB_03Df4nU&hd=1
15 S. Chopra, op. cit.
16 S. Chopra, op. cit.
niektóre automaty są autonomiczne, przez co należy rozumieć samodzielność w działaniu i eli-minację z ich działań człowieka (całkowicie lub w większej części). Na tym etapie rozwoju auto-matyzacji niejednokrotnie ingerencja człowieka jest jeszcze potrzebna w niewielkim zakresie, ale najczęściej ma ona charakter nadzoru nad prawidłowością działania automatu i nie stanowi elementu koniecznego dla dokonywania czynności przez automat. Inaczej ujmując, ingerencja człowieka nie jest czynnością, bez której automat nie mógłby dokonać czynności prawnej, co zostanie omówione w przykładach przytoczonych w dalszej części opracowania. Całkowita lub prawie całkowita samodzielność działania automatów jest bliższa koncepcji podmiotowej ani-żeli przedmiotowej, jest to zatem kolejny argument na rzecz przyjęcia tej teorii.
Podmiotowość prawna automatów, zważywszy w szczególności na różnice w istocie osób fizycznych i prawnych, może być konstruowana jako szczególny rodzaj podmiotowości, uwzględniając zależność automatu od człowieka, który go wytworzył. Można wstępnie
okre-ślić tę podmiotowość jako podmiotowość zależną18 lub podporządkowaną, jednakże dalsze
rozwinięcie tej kwestii przekracza rozmiary niniejszego opracowania.
teoria podmiotowa, choć może budzić kontrowersje, jak się wydaje, lepiej odpowiada rzeczywistości i potrzebom praktyki. Dzięki temu, że jest zgodna z faktyczną istotą zjawiska automatyzacji może ona dobrze wpisać się w już istniejące konstrukcje prawne i sprawdzić się w rozwiązywaniu powstających problemów prawnych, a ponadto pozwolić na szerokie korzy-stanie, w drodze analogii, z dotychczas istniejących koncepcji podmiotowości prawnej. Jeśli chodzi zaś o potrzeby praktyki, to należy podkreślić, że teoria podmiotowa pozwoli zwiększyć efektywność administracji przez powierzenie maksymalnej liczby czynności prawnych auto-matom, a ponadto pozwoli uniknąć faktycznie zbędnych, generujących koszty i spowalniają-cych działania elementów – fikcji czynnika ludzkiego – o czym była wcześniej mowa.