Nowelizacja Kodeksu cywilnego z dnia 17 czerwca 2004 r

Zmiany odpowiedzialności deliktowej zakładów opieki zdrowotnej związane z wejściem w życie Konstytucji oraz następnie wyrokiem TK z dnia 4 grudnia 2001 r.

stanowiły wstęp do nowelizacji ustawodawstwa zwykłego, która była postulowana przez doktrynę w celu ujednolicenia podstaw odpowiedzialności ex delicto. Zmiany w systemie opieki zdrowotnej, które doprowadziły do coraz większego usamodzielnienia się publicznych zakładów opieki zdrowotnej²⁶⁵ oraz z drugiej strony prywatyzacji służby zdrowia wraz z wprowadzeniem systemu opartego o powszechne ubezpieczenie zdrowotne były katalizatorem zmian, które spowodowały odejście od jednolitego przez 40 lat systemu odpowiedzialności deliktowej w służbie zdrowia opartej na art. 417 k.c. i art. 419 k.c. Dopełnieniem tej ewolucji stała się ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r.²⁶⁶

Przepisy zm. k.c. z 2004 r. uchyliły w art. 1 przepisy art. 419-420² k.c., nadały nowe brzemiennie art. 417 k.c. i art. 421 k.c. oraz dodały art. 417¹ k.c. i art. 417² k.c.

Wcześniej na mocy wyroku TK z dnia 4 grudnia 2001 r. z dniem 18 grudnia 2001 r.

moc utracił art. 418 k.c.²⁶⁷

265 Zgodnie z przytoczonymi powyżej danymi po reformie u.z.o.z. z dnia z dnia 20 czerwca 1997 r.

samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej stały się podstawową formą wykonywania zadań z zakresu ochrony zdrowia.

266 Ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2004 r., Nr 162 poz. 1692).

267 Zauważyć należy, że w związku z treścią art. 5 zm. k.c. z 2004 r., który statuował zasadę, zgodnie z którą do zdarzeń i stanów prawnych powstałych przed dniem wejścia w życie zm. k.c. z 2004 r. (1 września 2004 r., zob. art. 6 zm. k.c. z 2004 r.) zastosowanie znajdą przepisy k.c. w brzemieniu sprzed nowelizacji, w nauce zostały wyodrębnione cztery współistniejące reżimy prawne odpowiedzialności deliktowej SP za szkody wyrządzone w sferze imperium oraz dominium (zob. szeroko Z. Banaszczyk, op.

cit., s. 86-92 oraz J. Kuźmicka-Sulikowska, op. cit., s. 323-326). Jako daty graniczne obowiązywania

85

Przedmiotowa nowelizacja zakończyła nie tylko przemiany w odpowiedzialności SP za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej, ale również przesądziła o kształcie odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy leczeniu.

Przed przejściem do analizy skutków zm. k.c. z 2004 r. dla odpowiedzialności deliktowej za szkody medyczne należy choćby pobieżnie przytoczyć wprowadzone w k.c. zmiany.

Przepis art. 417 k.c. w brzemieniu po zm. k.c. z 2004 r. określił podmioty prawa cywilnego ponoszące odpowiedzialność odszkodowawczą za niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Były to Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca władzę publiczną z mocy ustawy oraz osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadać z zakresu władzy publicznej na podstawie porozumienia. Z powyższego wynika, że podmiotami odpowiedzialnymi za wykonywanie władzy publicznej są z jednej strony podmioty, w których strukturę wkomponowane jest wykonywanej władzy publiczne, z drugiej podmioty, którym zostało przekazane wykonywanie władzy publicznej w drodze porozumienia administracyjnoprawnego.²⁶⁸ Przepis art. 417 § 2 k.c. statuuje zasadę, iż w przypadku zlecenia wykonywania określonych zadań z zakresu władzy publicznej odpowiedzialność solidarną za szkodę ponoszą wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo SP. Ewentualne prawo regresu w przypadku naprawienia szkody przez jeden z zobowiązanych solidarnie podmiotów reguluje art. 441 k.c.

Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na zasadniczą zmianę jaka dokonała się w k.c. w porównaniu z wcześniejszym uregulowaniem odpowiedzialności SP.

W przepisach k.c. po wejściu w życie zm. k.c. z 2004 r. uregulowana została odpowiedzialność podmiotów wykonujących władzę publiczną za działania lub zaniechania własne, nie zaś jak miało to miejsce czy to na gruncie przepisów u.o.p.f., czy wcześniejszej regulacji kodeksowej za czyn cudzy.²⁶⁹ Była to istotna zmiana bowiem wcześniejsze przepisy konstruujące odpowiedzialność za funkcjonariusza poszczególnych reżimów odpowiedzialności wskazane zostały: wejście w życie Konstytucji (17 października 1997 r.), publikacja wyroku TK z dnia 4 grudnia 2001 r. (18 grudnia 2001 r.) oraz wejście w życie zm. k.c. z 2004 r. (1 września 2004 r.).

268 Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 213-214.

269 Zob. m.in. Z. Banaszczyk, op. cit., s. 79-80. Warto zauważyć, że koncepcja odpowiedzialności Skarbu Państwa za czyn własny w świetle koncepcji realistycznej SP nie budzi wątpliwości (tak zob.

J. Frąckowiak [w:] M. Safjan (red), System prawa prywatnego. Tom 1. Prawo cywilne - cześć ogólna, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 1031-1032.

86

państwa kreowały aksjomat niewadliwości działania aparatu państwowego, w którym zawodzić mogą jedynie jego funkcjonariusze.²⁷⁰ Regulacja ta jest zbieżna z poglądami TK wyrażonymi w wyroku z dnia 4 grudnia 2001 r., gdzie Trybunał wyraźnie zauważył, iż ustalenie sprawcy szkody nie ma znaczenia dla przypisania odpowiedzialności SP za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej.

Tym samym istotne stało się jedynie by sprawca szkody występował w roli wykonawcy władzy publicznej i to nie tylko jako organ władzy, czy pracownik zatrudniony do wykonywania określonych czynności faktycznych, ale również osoba zatrudniona dorywczo, czy wręcz wezwana przez organ do współdziałania przy określonej czynności.²⁷¹

Odpowiedzialność uregulowana w art. 417-421 k.c. dotyczy obecnie tylko szkód wyrządzonych przy wykonywaniu funkcji władzy publicznej (działań w sferze imperium), nie zaś w sferze gospodarczej (dominium).²⁷² Słusznie zauważa się, że brak odrębnego uregulowania odpowiedzialności SP, czy jednostek samorządu terytorialnego za szkody wyrządzone przy czynnościach o charakterze gospodarczym uzasadniony jest zasadą równego traktowania podmiotów w sferze stosunków cywilnoprawnych, jak i zasadą równej ochrony praw majątkowych (art. 64 ust. 2 Konstytucji) oraz brakiem uzasadnienia w obarczaniu surowszą odpowiedzialnością podmiotów wykonujących władzę publiczną za działania podejmowane poza sferą imperium, dlatego też odpowiedzialność w sferze dominium unormowana jest na ogólnych zasadach prawa cywilnego.²⁷³ Oznacza to, że regulacja ujęta w art. 417-421 k.c. stanowi dostosowanie oraz rozwinięcie zasady odpowiedzialności SP za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej przewidzianej w art. 77 ust. 1 Konstytucji, która – co należy przypomnieć –odnosi się również jedynie do władczej sfery działania organów państwa.²⁷⁴

Dla przypisania odpowiedzialności deliktowej przewidzianej w przepisach art. 417-417² k.c. nie jest konieczne ustalenie winy w znaczeniu subiektywnym,

270 Ibidem.

271 Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 215. Autorzy jako przykład osoby wezwanej wskazują osobę wezwaną do ujęcia uciekającego przestępcy.

272 Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 216, Z. Banaszczyk, op. cit., s. 83-84.

273 Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 216.

274 Zob. orzecznictwo TK w szczególności wyrok TK z dnia 4 grudnia 2001 r., czy przywoływany również wcześniej wyrok TK z dnia 23 września 2003 r., sygn. akt K 20/02, OTK-A 2003, nr 7, poz. 76.

87

a jedynie bezprawności²⁷⁵ działania lub zaniechania przy wykonywaniu władzy publicznej. Pozostałe przesłanki odpowiedzialności dotyczące konieczności ustalenia adekwatnego związku przyczynowego między działaniem lub zaniechaniem związanym z wykonywaniem władzy publicznej a szkodą, czy zakresu kompensacji szkody powinny być rozumiane zgodnie z ogólnymi regułami prawa cywilnego.²⁷⁶

Drugim przepisem regulującym odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z wykonywaniem władzy publicznej jest dodany w art. 1 pkt 2) zm. k.c. z 2004 r. art. 417¹ k.c. Przepis ten reguluje odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wydaniem albo niewydaniem aktu normatywnego, orzeczenia lub decyzji. Analiza tego unormowania nie jest jednak konieczna w kontekście problematyki niniejszej rozprawy.

275 Pojęcie niezgodności z prawem zostało wyjaśnione w wyroku TK z dnia 4 grudnia 2001 r., o czym szerzej mowa była już powyżej. Zdecydowana większość doktryny ujmowała jednak rozumienie bezprawności szerzej niż czynił to TK w powołanym orzeczeniu, w szczególności włączając w zakres tego pojęcia także np. naruszenie zasad współżycia społecznego (zob. P. Granecki, op. cit., s. 222 wraz z powołanymi przez Autora wypowiedziami innych przedstawicieli nauki. Warto przytoczyć stwierdzenie Autora zgodnie, z którym „Nie byłbym w stanie zaakceptować tezy, że państwo prawa to wyłącznie państwo ustaw”.). Zob. też M. Nesterowicz, Prawo medyczne, wyd. X, s. 439, E. Bagińska, Glosa do orzeczenia SN z 29 X 2003 r. (III CK 34/02), OSP 2004, nr 4, poz. 54. Warto również zwrócić uwagę na dwa orzeczenia SN (jedno sprzed wejścia w życie zm. k.c. z 2004 r. i drugie po zmianie stanu prawnego), których tezy sprowadzają się w zakresie oceny bezprawności działania do stwierdzenia, iż zachowanie funkcjonariusza państwowego jest bezprawne, jeżeli pozostaje w sprzeczności z obowiązującym porządkiem prawnym, przez który należy rozumieć nie tylko obowiązujące ustawodawstwo, ale także obowiązujące w społeczeństwie zasady współżycia społecznego. Wśród tych zasad mieści się przeprowadzanie zabiegów operacyjnych zgodnie ze sztuką lekarską i najwyższą starannością, wymaganą od profesjonalisty (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 29 października 2003 r., sygn. akt III CK 34/02, OSP 2005 nr. 4, poz. 54 i wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 10 lutego 2010 r., sygn. akt V CSK 287/09, OSP 2012 nr 10, poz. 95)

276 Zob. w szczególności art. 361 § 1 i 2 k.c. oraz uzasadnienie wyroku TK z dnia 4 grudnia 2001 r., w którym Trybunał odnosi się do przesłanek odpowiedzialności SP za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej. Warto także zwrócić uwagę na orzecznictwo sądów powszechnych dotyczące odpowiedzialności SP opartej o art. 417-417² k.c., w którym sądy apelacyjne odnosiły się do problematyki istnienia i rodzaju związku przyczynowego, który musi zostać udowodniony w toku procesu oraz rodzaju szkody podlegającej kompensacie. Na tle roszczeń opartych o art. 417 k.c. w sposób wyczerpujący do przedmiotowej problematyki odniósł się SA w Szczecinie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie Wydział Cywilny z dnia 30 lipca 2014 r., sygn. akt I ACa 320/14, Legalis). Sąd Apelacyjny stwierdził, że dla określenia odpowiedzialności odszkodowawczej władz publicznych, obok zdarzenia sprawczego, konieczne jest ustalenie pozostałych przesłanek odpowiedzialności deliktowej, a więc faktu powstania szkody i związku przyczynowego. Przepis art. 417 k.c. nie zawiera w tej kwestii żadnej regulacji, a tym samym znajdą zastosowanie ogólne reguły dotyczące kompensaty szkody w mieniu (majątkowej) i na osobie (majątkowej i niemajątkowej) oraz koncepcji związku przyczynowego (podobnie, odnosząc się do art. 361 k.c., jako podstawy ustalenia związku przyczynowego oraz szkody wypowiedział się SA w Białymstoku w wyroku z dnia 4 listopada 2015 r., sygn. akt I ACa 310/15, Legalis). Analogiczny pogląd na gruncie art. 417¹ k.c. wyraził SA w Krakowie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie I Wydział Cywilny z dnia 24 kwietnia 2014 r., sygn. akt I ACa 233/14, Legalis). Na tle stosowania art. 417² k.c. SA w Katowicach (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach I Wydział Cywilny z dnia 12 września 2012 r., sygn. akt I ACa 527/12, OSA 2013 nr 4, poz. 8) zauważył, że możliwe jest rozluźnienie sztywnych przesłanek odpowiedzialności deliktowej w szczególności dopuścił wyjątkowo (mając na uwadze humanitarne względy tej normy) możliwość udowodnienia istnienia jedynie niekwalifikowanego powiązania kauzalnego pomiędzy działaniem sprawczym, a szkodą.

88

Natomiast trzeci przepis dotyczący odpowiedzialności SP, tj. art. 417² k.c.

wymaga kilku zdań komentarza. Reguluje on bowiem możliwość naprawienia szkody, która jest następstwem wykonywania władzy publicznej w sposób zgodny z prawem, gdy z punktu widzenia zasad słuszności byłoby nieuzasadnione by skutki działania lub zaniechania władzy ponosił poszkodowany.²⁷⁷ Rekompensata ograniczona jest jednak jedynie do szkód na osobie (majątkowej – art. 444 k.c. oraz niemajątkowej – art. 445 k.c. wraz z możliwością zasądzenia przez sąd zapłaty określonej sumy pieniężnej na wskazany przez powoda cel społeczny – art. 448 k.c.)²⁷⁸ oraz musi być ona uzasadniona (podobnie jak miało to miejsce w przypadku wcześniej obowiązującego art. 419 k.c.) w zasadach współżycia społecznego. W doktrynie pojawił się pogląd, że pomimo iż art. 417² k.c., odmiennie niż art. 419 k.c., nie stanowi o możliwości naprawienia szkody poniesionej przez osobę trzecią, to na podstawie art. 446 k.c. możliwe jest objęcie osoby pośrednio poszkodowanej kompensacją w przypadku wyczerpania przesłanek z art. 417² k.c.²⁷⁹²⁸⁰

277 Zakres zastosowania zasady słuszności w porównaniu z zastosowaniem art. 419 k.c. uległ więc znacznemu ograniczeniu (zob. Z. Błaszczyk, op. cit., s. 85).

278 Sąd Apelacyjny w Białymstoku w uzasadnieniu wyroku z dnia 26 lutego 2014 r. (sygn. akt I ACa 768/13, Legalis) wykluczył możliwość zastosowania art. 448 k.c. do naprawienia szkody w oparciu o zasadę słuszności (odmiennie: Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 228).

279 Zauważyć należy, iż problem możliwości naprawienia szkody osobom pośrednio poszkodowanym przez działania władcze SP i innych jednostek organizacyjnych odnosi się do całego reżimu odpowiedzialności przewidzianego w art. 417-417² k.c.

280 Możliwość kompensacji szkód osób doznanych przez osoby pośrednio poszkodowane dopuszcza Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 229. W tym samym tonie wypowiedział się SA w Krakowie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie I Wydział Cywilny z dnia 24 kwietnia 2014 r., sygn. akt I ACa 233/14, Legalis). Odmiennie: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku I Wydział Cywilny z dnia 26 czerwca 2012 r., sygn. akt I ACa 242/12, Legalis. W orzeczeniu tym SA zauważył, że

„odszkodowanie od Skarbu Państwa za szkody wywołane legalnym działaniem władzy publicznej (art. 417² k.c.), inaczej niż pod rządami uchylonego art. 419 k.c., może dochodzić tylko osoba bezpośrednio poszkodowana, nie zaś osoby bliskie zmarłego poszkodowanego. Ustawodawca bowiem zrezygnował z użycia pojęcia „utraty żywiciela”, przyznając uprawnienie do żądania naprawienia szkody wyłącznie „poszkodowanemu”. Nie sposób ocenić, czy ten zabieg legislacyjny poprzedzony był głęboką analizą ewentualnych jego skutków, gdyż uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2007) w żaden sposób nie nawiązuje do zagadnienia kręgu osób poszkodowanych”. Należy zauważyć, że spór prawny w tym zakresie związany jest z rozstrzygnięciem, czy w polskim reżimie deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej, roszczenia z tytułu naprawienia szkody wyrządzonej osobom pośrednio poszkodowanym powstają i mogą być dochodzone na zasadach ogólnych niezależnie od tego, czy przepis szczególny tak przewiduje, czy też nie. Zgodnie z jednym stanowiskiem, poszkodowani w wyniku pośredniego naruszenia są w takiej samej sytuacji prawnej jak poszkodowani w wyniku bezpośredniego naruszenia ich dóbr (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 czerwca 2012 r. , sygn. akt V CSK 282/11, OSP 2013 nr 5, poz. 48). Przeciwne stanowisko opiera się na założeniu, że roszczenia z tytułu szkód wynikłych z pośrednich naruszeń dóbr mogą być dochodzone wyłącznie wtedy, gdy przepis szczególny to przewiduje (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 11 grudnia 2008 r. , sygn. akt IV CSK 349/08, Legalis). Trudno przesądzić, czy na gruncie reżimu odpowiedzialności przewidzianego w art. 417-417² k.c. możliwe jest dochodzenie kompensacji szkód wyrządzonych podmiotom pośrednio poszkodowanym. Wydaje się jednak, że jest to pogląd dominujący nie tylko

89

Skoro, jak zostało to powyżej pokrótce wskazane, reżim odpowiedzialności przyjęty w art. 417-417² k.c. objął szkody wyrządzone w sferze władczych działań państwa, to odpowiedzialność SP, jednostek samorządu terytorialnego, państwowych osób prawnych oraz innych jednostek, którym na podstawie porozumienia zlecono wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej w zakresie działań w sferze dominium oparta została na ogólnych przesłankach odpowiedzialności deliktowej (w szczególności art. 415 k.c., art. 416 k.c., art. 427 k.c., art. 429 k.c., czy art. 430 k.c.).²⁸¹

Powyższe nie oznacza jednak całkowitego wyłączenia z zastosowania nowego reżimu odpowiedzialności SP przewidzianego w art. 417-417² k.c. do szkód powstałych przy leczeniu. W obecnym stanie prawnym zastosowanie reżimu odpowiedzialności SP do „szkód medycznych” możliwe jest jednak jedynie wyjątkowo. Spośród wyżej przybliżonych przepisów wprowadzających odpowiedzialność SP za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej zastosowanie mogą znaleźć art. 417 k.c. i art. 417² k.c. W doktrynie jako przykłady stosowania przedmiotowego reżimu odpowiedzialności wymienia się szkody powstałe w związku z przymusowym umieszczeniem pacjenta w szpitalu psychiatrycznym, poddaniem leczenia pacjenta bez jego zgody albo wbrew jego woli (zob. przepisy ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r.

o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. 2008 r., Nr 234, poz. 1570) oraz poddaniem się obowiązkowym szczepieniom ochronnym.²⁸²

w sytuacji dochodzenia roszczeń opartych na zasadzie słuszności (zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 22 czerwca 2012 r., sygn. akt V CSK 338/11, Legalis). W przywołanym orzeczeniu SN orzekł, iż legitymacja materialnoprawna czynna do dochodzenia odszkodowania od władzy publicznej przysługuje także tym podmiotom prawa cywilnego, których prawa lub interesy były przedmiotem pośrednich naruszeń wynikających z wykonywania władzy publicznej. Sąd Najwyższy takie stanowisko wywiódł z treści art. 77 ust. 1 Konstytucji, w którym został użyty zwrot: „każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody”. W ten sposób w odniesieniu do odpowiedzialności władz publicznych z powołaniem na art. 77 ust. 1 Konstytucji SN opowiedział się przeciwko ograniczeniu odpowiedzialności deliktowej władz publicznych jedynie do szkód wyrządzonych w wyniku bezpośredniego naruszenia praw lub interesów poszkodowanego. Innymi słowy, SN w odniesieniu do władz publicznych opowiedział się przeciwko koncepcji nieodpowiedzialności odszkodowawczej za szkodę pośrednią. Odmienne stanowisko prowadziłoby bowiem zdaniem SN do rażącego pokrzywdzenia poszkodowanego i naruszałoby jego konstytucyjne prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (tak: M. Szczepaniak [w:]

M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do art. 1-449¹¹, Legalis, art. 417, nb. 6 in fine).

281 Zob. E. Bagińska, Odpowiedzialność…, s. 254 i nast., M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy państwowej (po 1 września 2004 r.), Warszawa 2004, s. 27-28.

282 Zob. szeroko M. Nesterowicz, Prawo medyczne, wyd. X, s. 194-209.

90

II. 5. Podstawy prawne odpowiedzialności odszkodowawczej za szkody