Problem ciężaru dowodu przesłanek odpowiedzialności deliktowej

Zagadnienie ciężaru dowodu (onus probandi), czy też używając sformułowania ustawowego ciężar udowodnienia faktu, jest jednym z najbardziej doniosłych w procesie stosowania prawa. Omawiana problematyka ma szczególny wpływ na ustalenie stanu faktycznego rozpoznawanej sprawy, co następnie przekłada się na możliwość prawidłowego określenia normy prawnej mającej zastosowanie i w efekcie wydanie rozstrzygnięcia.⁵²⁸

525 M. Nesterowicz, Ubezpieczeniowe i gwarancyjne modele kompensacji szkód wyrządzonych przy leczeniu, Prawo Asekuracyjne nr 2/2002, s. 13.

526 Tak słusznie zauważa M. Nesterowicz (tenże, Przemiany odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy leczeniu (od odpowiedzialności cywilnej do ubezpieczeniowej i gwarancyjnej), Państwo i Prawo nr 2/2000, s. 5).

527 B. Janiszewska, Dowodzenie…, s.104-105.

528 Z. Radwański, Prawo cywilne…, s. 63, S. Wronkowska, op. cit., s. 141 i nast.

149

Pojęcie rozkład ciężaru dowodu używane jest w dwóch znaczeniach, tj.

formalnoprawnym (subiektywnym, podmiotowym) i materialnoprawnym (obiektywnym, przedmiotowym).⁵²⁹ W nauce⁵³⁰ jest to podział dominujący.⁵³¹ Rozróżnienie to znalazło także swój wyraz w judykaturze.⁵³²

W znaczeniu materialnoprawnym ciężar dowodu wskazuje, która strona musi przekonać sąd o prawdziwości swojego twierdzenia, bowiem w przeciwnym razie twierdzenie nie spowoduje powstania oczekiwanych przez nią skutków prawnych (art. 6 k.c.).⁵³³ Innymi słowy wskazać należy za L. Morawskim, że ciężar dowodu w znaczeniu obiektywnym służy wyłączenie do kwalifikacji prawnej negatywnego wyniku postępowania dowodowego, tj. do ustalania jaki wpływ na prawa i obowiązki stron wywiera nieudowodnienie określonych twierdzeń, przy czym nie reguluje on czynności

529 Ibidem, s. 64.

530 Zob. szeroko powołane poglądy doktryny i orzecznictwa przez I. Adrych-Brzezińską, Ciężar dowodu w prawie i procesie cywilnym, Warszawa 2015, s. 30-41, a także E. Bagińska, Odpowiedzialność deliktowa…, s. 31 i nast.

531 Zob. odmiennie jak się wydaje Z. Radwański, A. Zieliński [w:] M. Safjan, System…, s. 471. Autorzy wskazują, że o materialnoprawnym charakterze ciężaru dowodu przesądza umieszczenia art. 6 k.c.

w przepisach k.c. Przepis ten reguluje kwestię, która strona ponosi materialnoprawne konsekwencje nieudowodnienia istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu, a więc wpływa na prawa lub obowiązki stron. Natomiast przepis ten nie nakłada na nikogo obowiązku przeprowadzenia dowodów.

Nieprzeprowadzenie ciążącego na stronie dowodu wywołuje jedynie dolegliwości w postaci przegranej sprawy i jedynie ta konsekwencja motywuje strony do podjęcia odpowiedniej aktywności procesowej.

Dalej Autorzy wskazują, że takie rozumienie ciężaru dowodu należy odróżnić od „kompleksu reguł procesowych”, które określają prawa i obowiązki stron postępowania w zakresie przeprowadzenia dowodu. Podsumowując Autorzy wskazują, że „Zagadnienia (dotyczące praw i obowiązków procesowych - przyp. autor) te chyba bezpodstawnie obdarza się mianem ciężaru dowodu w znaczeniu formalnym (procesowym) – mimo iż określenia takiego nie używa Kodeks postępowania cywilnego – lub zgoła traktuje się jako jeden z dwóch „aspektów” pojęcia ciężaru dowodu. Wydaje się, że takie określenia zacierają istotne różnice zachodzące między tymi odmiennymi, aczkolwiek powiązanymi ze sobą instytucjami.”

532 Zob. np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 18 września 2014 r., sygn. akt III AUa 2732/13, Legalis. SA w orzeczeniu zauważył, że reguły dowodzenia w procesie cywilnym (art. 6 k.c. i art. 232 k.p.c.) zobowiązują strony do wskazywania dowodów, z których wywodzą one skutki prawne. Zasada ta znajduje zastosowanie również w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, których przedmiotem są odwołania ubezpieczonych od decyzji organów rentowych. Podnieść należy, że ogólna zasada rozkładu ciężaru dowodu, jest regułą w znaczeniu materialnym wskazującą, kto poniesie skutki nieudowodnienia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 6 k.c.), natomiast przepis art. 232 k.p.c. wskazuje, kto ponosi ciężar dowodu w znaczeniu formalnym: "kto powinien przedstawiać dowody". Ukształtowany jest pogląd, że postępowanie strony, które uniemożliwia lub poważnie utrudnia przeprowadzenie dowodu na występowanie pewnych okoliczności, powoduje przejście na nią ciężaru udowodnienia, że okoliczności takie nie zachodziły.

Również SN (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 czerwca 2009 r., sygn. akt IV CSK 71/09, OSP 2014 nr 3, poz. 32) wskazał, że pojęcia tzw. ciężaru dowodu w znaczeniu formalnym i ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym, choć są wzajemnie zależne, ponieważ uznanie przez sąd twierdzeń strony za udowodnione jest oparte na treści informacji uzyskanych dzięki zebranym środkom dowodowym, nie mogą być utożsamiane, albowiem materialny ciężar dowodu traktuje się nie jako powinność dowodzenia, lecz jako regułę określającą, która strona poniesie negatywne skutki nieudowodnienia określonych twierdzeń o faktach istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy.

533 T. Wiśniewski, Przebieg procesu cywilnego, Warszawa 2009, s. 199.

150

dowodowych stron.⁵³⁴ Warto zwrócić uwagę na słuszny pogląd wyrażony w nauce, że o ile subiektywny ciężar dowodu stanowi wskazówkę dla stron istotną do chwili zakończenia postępowania dowodowego, to ciężar dowodu w znaczeniu obiektywnym nabiera szczególnej roli po zamknięciu rozprawy, w szczególności w tych przypadkach, w których ustalić należy którą ze stron obarczyć stanem niepewności co do określonych faktów (non liquet).⁵³⁵

W znaczeniu formalnym ciężar dowodu wskazuje podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę w przedstawieniu dowodów i wykazywaniu twierdzeń (art. 232 zd. 1 k.p.c.). Innymi słowy ciężar dowodu w znaczeniu subiektywnym oznacza procedurę przedstawienia lub wykazania środków dowodowych organowi orzekającemu.⁵³⁶

Od ciężaru dowodu w znaczeniu materialnym oraz formalnym odróżnić należy ciężar przytoczenia (onus proferendi). W związku z obowiązującą w polskim postępowaniu cywilnym zasadą kotradyktoryjności oraz dyspozycyjności w procesie cywilnym istotne znaczenie ma oprócz ciężaru dowodu właśnie ciężar przytoczenia, zwany także ciężarem twierdzenia. Za M. Waligórskim wskazać należy, że określa on konieczność przedstawienia organowi procesowemu materiału, na podstawie którego organ ten mógłby przekonać się o słuszności żądań stron.⁵³⁷ Także w przypadku ciężaru przytoczenia należy rozróżnić jego aspekt materialny i formalny, rozumiane w sposób analogiczny jak w przypadku ciężaru dowodu.⁵³⁸ Ciężar przytoczenia określa, która ze stron postępowania obowiązana jest przytoczyć określone twierdzenia niezbędne dla rozstrzygnięcia sporu. W tym znaczeniu ciężar przytoczenia powiązany jest z ciężarem

534 L. Morawski, Ciężar dowodu - niektóre problemy dowodowe, Studia Cywilistyczne t. XXXII/1982, s.

190.

535 I. Adrych-Brzezińska, op. cit, s. 31 i powołana tam szeroko literatura.

536 L. Morawski, Ciężar dowodu…, s. 190, H. Dolecki, Ciężar dowodu a obowiązek przedstawienia dowodów w procesie cywilnym (art. 6 k.c. a art. 3 § 1 i art. 232 k.p.c.), Państwo i Prawo nr 3/1988, s. 94.

Warto w tym miejscy zwrócić uwagę, że L. Morawski wskazuje, że możliwe jest zakwestionowanie istnienia formalnego ciężaru dowodu. Ciężar subiektywny bowiem nie jest pojęciem prawnym, a skonstruowaną dla stron wskazówką prakseologiczną (L. Morawski, Ciężar dowodu…, s. 191-192). Jest to jednak pogląd wyrażony pod rządami art. 232 k.p.c. sprzed nowelizacji k.p.c. w ustawie z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 1996 r., Nr 43, poz. 189). Zgodnie z d. art. 232 k.p.c. strony były obowiązane wskazać dowody potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy, obecnie zaś art. 232 k.p.c. wskazuje na konieczność wskazania dowodów na poparcie faktów, z których wywodzą skutki prawne, co przesądza o ustawowym uregulowaniu subiektywnego ciężaru dowodu. Oprócz zmiany art. 232 k.p.c. istotny wpływ na omawiana problematyka miało także uchylenie § 2 w art. 3 k.p.c. (zob.

I. Adrych-Brzezińska, op. cit., s. 36 i E. Bagińska, Odpowiedzialność deliktowa…, s. 32).

537 M. Waligórski, Polskie prawo procesowe. Funkcja i struktura procesu, Warszawa 1947, s. 174.

538 Ibidem, s. 186.

151

dowodu.⁵³⁹ Rozkład ciężaru przytoczenia wynika z art. 187 § 1 pkt 2 k.p.c. oraz art. 210

§ 1 k.p.c.⁵⁴⁰

Przechodząc do analizy rozkładu ciężaru dowodu, warto przytoczyć pogląd, który najpełniej oddaje przedmiotową problematyką. L. Morawski odnosząc się do rozkładu ciężaru dowodu wskazał, że jest on uregulowany w art. 6 k.c. i odnosi się jedynie do faktów prawnych, tj. takich z którymi norma prawna wiąże skutki prawne.

Ciężar dowodu obciąża więc tę stronę, która z określonego faktu prawnie relewantnego wywodzi skutki prawne, nie zaś stronę, która wywodzi skutki prawne z okoliczności stanowiących jego zaprzeczenie (ei incumbit probatio qui dicit non qui negat).⁵⁴¹

Zgodzić należy się więc z tym, że każda ze stron winna udowodnić fakty uzasadniające jej żądanie: powód uzasadniające uwzględnienie powództwa, a pozwany uzasadniające jego oddalenie. Kolejność ta nie jest przypadkowa i jest konsekwencją tego, że to powód w pozwie przytacza okoliczności faktyczne oraz dowody na ich poparcie by następnie pozwany w odpowiedzi na pozew mógł się do nich odnieść, przedstawiając zarzuty tamujące lub niweczące powództwo. Rozwinięcia i jednocześnie uzupełnienia poglądu L. Morawskiego można doszukać się w judykaturze. W wyroku z dnia 2 lutego 2010 r. SN w uzasadnieniu wskazał że rozkład ciężaru dowodu w procesie cywilnym kształtuje się dynamicznie, gdyż strony równocześnie przedstawiają twierdzenia i dowody na ich poparcie, zwalczając wzajemnie swe stanowiska. Rozkładem ciężaru dowodów w procesie cywilnym rządzą, zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego, następujące reguły: „a) faktów tworzących prawo powinien w zasadzie dowieść powód; dowodzi on również fakty uzasadniające jego odpowiedź na zarzuty pozwanego; pozwany dowodzi fakty uzasadniające jego zarzuty przeciwko roszczeniu powoda; b) faktów tamujących oraz niweczących powinien dowieść przeciwnik tej strony, która występuje z roszczeniem, czyli z zasady pozwany.”⁵⁴² Odstępstwem od zasady zgodnie z którą fakty tamujące i niweczące zobowiązany udowodnić będzie pozwany, będzie sytuacja w której pozwany podejmie obronę w formie powództwa wzajemnego. Wówczas to pozwany będzie obowiązany udowodnić podstawę swojego roszczenia, a powód podejmując obronę będzie podnosił zarzuty i wskazywał dowody na okoliczność udowodnienia faktów niweczących oraz

539 W. Broniewicz, op. cit., s. 61.

540 H. Dolecki, Ciężar dowodu…, s. 120.

541 L. Morawski, Ciężar dowodu…, s. 202.

542 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 2 lutego 2010 r., sygn. akt II PK 184/09, OSNAPiUS 2011 nr 13-14, poz. 180.

152

tamujących. Mając powyższe na uwadze należy przychylić się do poglądu wyrażonego w doktrynie, że ciężar dowodu w procesie nie jest ściśle uzależniony od roli procesowej strony.⁵⁴³ B. Janiszewska przedmiotową problematykę łączy z modelem sekwencyjnego aktualizowania się potrzeby dowodzenia faktu.⁵⁴⁴

Żaden przepis k.c. oraz k.p.c. nie wskazuje kolejności w jakiej winny zostać przedstawione dowody. Zgodnie jednak z dominującym w judykaturze oraz popieranym w doktrynie poglądem gdy strona powodowa udowodni fakty przemawiające za zasadnością powództwa, to na stronie pozwanej spoczywa ciężar udowodnienia ekscepcji i faktów uzasadniających jej zdaniem jego oddalenie.⁵⁴⁵ Mając na uwadze jednak dynamikę procesu oraz różne metody podejmowania obrony przez pozwanego, przedstawiony powyżej model jest jedynie wzorem.

Powyższe uwagi prowadzą do wniosku, iż ciężar udowodnienia oraz powiązany z nim ciężar przytoczenia twierdzeń na poparcie przesłanek odpowiedzialności deliktowej w postępowaniu o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie za szkody wyrządzone przy leczeniu spoczywa w całości na osobie poszkodowanej. Każda przesłanka wymieniona w najczęściej stosowanych w orzecznictwie art. 415 k.c., czy art. 430 k.c. musi zostać udowodniona przez pacjenta, w przeciwnym razie sąd nie będzie miał podstaw do zasądzenia dochodzonego roszczenia.

Dlatego też z uwagi na trudności w udowodnieniu przesłanek odpowiedzialności deliktowej orzecznictwo oraz doktryna zaczęły poszukiwać metod łagodzenia rozkładu ciężaru dowodu z jednej strony, z drugiej zaś zaczęły w szerokim zakresie korzystać z domniemań faktycznych oraz tzw. obniżania standardu dowodu, ułatwiających dowodzenie faktów w procesie cywilnym, jednak niepowodujących przeniesienia ciężaru dowodu na stronę przeciwną. Wszystkie te metody mają jeden cel, którym jest ułatwienie powodowi dochodzenia roszczenia. E. Bagińska słusznie zauważyła, że w

543 L. Morawski, Ciężar dowodu…, s. 202. Zob. też wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 października 1969 r., sygn. akt II PR 313/69, OSNCP 1970 nr 9, poz. 147.

544 B. Janiszewska, Uwagi o ciężarze dowodu w procesach medycznych, Prawo i Medycyna nr 1/2015, s. 170. Autorka dla zobrazowania przedmiotowej problematyki posługuje się przykładem roszczenia windykacyjnego, w którym najpierw powód obowiązany jest udowodnić przysługiwanie mu własności rzeczy (art. 222 § 1 in principio k.c.), a następnie pozwany, dążąc do oddalenia powództwa, zobowiązany będzie do udowodnienia, że przysługuje mu skuteczne względem powoda uprawnienie do władania rzeczą (art. 222 § 1 in fine k.c.). B. Janiszewska słusznie przy tym wskazuje, że w toku postępowania sądowego raczej wyjątkiem będzie możliwość tak klarownego i „sekwencyjnego” określenia, na której stronie spoczywa ciężar dowodu.

545 Zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 20 kwietnia 1982 r., sygn. akt I CR 79/82, Legalis oraz A. Stefaniak, Onus probandi w procesie cywilnym, Lublin 1972, s. 92. Wyjątki od tej reguły przewidział ustawodawca w art. 252 k.p.c. i 253 k.p.c.

153

szczególności w przypadku spraw dotyczących szkód medycznych istnieje ku temu silna motywacja aksjologiczna.⁵⁴⁶

Problem dotyczący udowodnienia przesłanek odpowiedzialności deliktowej oraz nierównej repartycji ciężaru dowodu został dostrzeżony w trakcie prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, która zwróciła uwagę, że rygorystyczne przestrzeganie reguł rozkładu ciężaru dowodu stawia często poszkodowanego w beznadziejnej sytuacji dowodowej – szczególnie dotkliwej w przypadku szkód na osobie.⁵⁴⁷ Kodyfikatorzy wskazali, że w prawie holenderskim uprawnienie do odwrócenia zasad rządzących rozkładem ciężaru dowodu przysługuje sędziemu orzekającemu w sprawie, który bierze pod uwagę okoliczności sprawy oraz występujące trudności dowodowe.⁵⁴⁸ Jako przykład regulacji mogącej pomóc w sprawach związanych ze szkodami powstałymi przy leczeniu Z. Radwański wskazał dowód prima facie w szczególności stosowany do udowodnienia istnienia związku przyczynowego pomiędzy szkodą, a zachowaniem lub zaniechaniem sprawcy.⁵⁴⁹ De lege ferenda został przez Komisję Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego zgłoszony postulat uregulowania ułatwień dowodowych w procedurze cywilnej, przy jednoczesnym pozostawieniu bez zmian materialnoprawnego rozkładu ciężaru dowodu uregulowanego w art. 6 k.c.⁵⁵⁰

Zauważyć należy, że w polskiej doktrynie prawa cywilnego materialnego i procesowego przeważa zdecydowanie pogląd o braku podstaw do pozaustawowego odwrócenia ciężaru dowodu, a działanie takie postrzegane jest w kategoriach wykładni contra legem.⁵⁵¹ Przepisy k.c. oraz k.p.c. zaś nie przewidują szczególnych reguł dowodzenia w przypadku „procesów medycznych”, co w konsekwencji oznacza, że zastosowanie do nich znajdą ogólne reguły rozkładu ciężaru dowodu.

Orzecznictwo niekiedy jednak dopuszcza możliwość odwrócenia ciężaru dowodu w znaczeniu formalnym w szczególności w przypadkach nielojalnego postępowania jednej ze stron procesu. W wyroku z dnia 3 marca 1971 r. SN orzekł, że w orzecznictwie można uznać za ukształtowany pogląd, że ilekroć jedna ze stron swoim

546 E. Bagińska, Odpowiedzialność deliktowa…, s. 68.

547 Z. Radwański (red.), Zielona księga…, s. 147.

548 Ibidem.

549 Ibidem. Z. Radwański wskazał, że jeżeli lekarz naruszył określoną normę i w związku z tym spowodował, że określone ryzyko zmaterializowało się (bowiem powstała szkoda), to pacjenta nie obciąża obowiązek udowodnienia, że szkoda została wywołana przez zaniedbanie lekarza – to lekarz musi udowodnić, że tak nie było.

550 Z. Radwański (red.), Zielona księga…, s. 148.

551 Zob. szeroko poglądy wskazane w B. Janiszewska, Dowodzenie…, s. 123-125, czy K. Piasecki, System dowodów i postępowanie dowodowe w sprawach cywilnych, Warszawa 2012, s. 64.

154

postępowaniem spowoduje uniemożliwienie lub poważne utrudnienie wykazania okoliczności przeciwnikowi, na którym spoczywał ciężar ich udowodnienia, wówczas na tę stronę przechodzi ciężar dowodu co do tego, że okoliczności takie nie zachodziły.⁵⁵² Taka sytuacja mogłaby mieć miejsce w postępowaniu o naprawienie szkody wyrządzonej przy leczeniu w przypadku zdekompletowania, przerobienia, podrobienia ukrycia lub zniszczenia dokumentacji medycznej przez pozwanego. W uzasadnieniu wyroku z dnia 15 października 1997 r. SN orzekł, że nie dające się usunąć braki w dokumentacji medycznej nie mogą być wykorzystane w procesie na niekorzyść pacjenta.⁵⁵³

Według części doktryny, o czym mowa będzie poniżej, do odwrócenia ciężaru dowodu dochodzi również przy zastosowaniu reguł dowodu prima facie. Z poglądami tymi jednak nie sposób się zgodzić, co zostanie uargumentowane poniżej.