Uwagi na tle problematyki związku przyczynowego

Analizę następnej przesłanki odpowiedzialności opartej na zasadzie słuszności zacząć należy od zagadnienia, które pojawiło się w nauce oraz orzecznictwie. Można je sprowadzić do pytania, czy odpowiedzialność ta może zachodzić także wówczas, gdy nie zostały wykazane inne przesłanki odpowiedzialności deliktowej, w szczególności adekwatny związek przyczynowy pomiędzy działaniem lub zaniechaniem funkcjonariusza a szkodą.

W orzecznictwie wyrażony został pogląd, iż przepis art. 419 k.c. wyłącza obowiązek udowodnienia jedynie przesłanki winy i nie ma podstaw by z katalogu przesłanek wyeliminować również obowiązek wykazania związku przyczynowego.

Warto na poparcie powyższego stwierdzenia przytoczyć tezę wyroku SN z dnia 6 czerwca 1969 r.¹³⁸, w którym Sąd Najwyższy uznał, iż dla zaktualizowania się odpowiedzialność opartej na art. 419 k.c. nie jest konieczne wykazanie winy funkcjonariusza tym niemniej jednak szkoda musi być wynikiem określonego działania bądź zaniechania funkcjonariusza państwowego. Nie wystarcza przy tym do przyjęcia odpowiedzialności Skarbu Państwa z art. 419 k.c. ustalenie, że szkoda pozostaje ogólnie w związku z wykonywaniem przez Państwo jakiejś działalności.¹³⁹

W orzecznictwie niejednokrotnie w sprawach dotyczących odpowiedzialności opartej na zasadzie słuszności Sąd Najwyższy odnosił się do konieczności udowodnienia zachodzenia „normalnego związku przyczynowego” w rozumieniu art.

361 § 1 k.c.¹⁴⁰

138 Wyroku Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 6 czerwca 1969 r., sygn. akt I CR 66/69, Legalis nr 13989.

139 Zob. też wyżej powołany wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 13 marca 1969 r., sygn. akt II PR 11/69, Legalis nr 13887, w którym SN również wskazał, że konieczną do udowodnienia przesłanką przy odpowiedzialności SP na zasadzie słuszności jest wykazanie istnienia związku przyczynowego.

140 Zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 maja 1974 r. (sygn. akt II CR 211/74, Legalis nr 18025), w którym SN wskazał, że jednym z podstawowych warunków uzasadniających dopuszczalność zastosowania przepisu jest ustalenie, że między wyrządzoną szkodą a wykonaniem powierzonej funkcjonariuszowi czynności istnieje normalny związek przyczynowy. Brak tej przesłanki nawet przy istnieniu pozostałych przesłanek odpowiedzialności z art. 419 k.c. uniemożliwia zastosowanie tego przepisu. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 24 listopada 1976 r. (sygn. akt IV CR 442/76, Legalis nr 19753) odnosi się zaś do szkód medycznych i statuuje zasadę zgodnie, z którą same zasady współżycia społecznego nie mogą stanowić podstawy odpowiedzialności odszkodowawczej, muszą bowiem usprawiedliwiać kreowanie odpowiedzialności odszkodowawczej z mocy art. 419 k.c.

tylko przy istnieniu związku przyczynowego pomiędzy postępowaniem lekarskim, a wynikłą stąd dla pacjenta szkodą.

49

W nauce sformułowany został jednak pogląd, iż można bronić stanowiska zgodnie z którym nie jest konieczne wykazanie istnienia adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy działaniem lub zaniechaniem funkcjonariusza, a doznaną szkodą.¹⁴¹ Argumentu przemawiającego za takim kierunkiem wykładni dostarcza m.in.

orzeczenie, o którym mowa będzie także w dalszej części pracy, a dotyczące naprawienia szkody wynikającej z nietypowych komplikacji poszczepiennych u osoby ze wskazaniami medycznymi do szczepienia.¹⁴² Słusznie na tle omawianego orzeczenia zauważa A. Śmieja, że trudno mówić o adekwatnym związku przyczynowym, gdy szkoda wynika ze zdarzenia, które z bardzo małym prawdopodobieństwem może być jego przyczyną (szkoda zdarza się raz na kilkaset tysięcy lub nawet kilka milionów szczepień).¹⁴³ W innym orzeczeniu również wydanym na gruncie szkód poszczepiennych SN wskazał, iż „do obarczenia Państwa odpowiedzialnością przewidzianą w art. 419 k.c. wystarcza stwierdzenie pomiędzy szkodą a niezawinionym działaniem funkcjonariusza państwowego, wykonującego powierzoną mu czynność, takiego związku, który wskazuje, że szkoda jest wynikiem tego działania, a względy słuszności przemawiają za jej naprawieniem. Działanie to nie musi zatem bezpośrednio zmierzać do wyrządzenia szkody, chodzi raczej o ustalenie, że bez tej czynności szkoda nie mogłaby powstać. Tak rozumiany związek, pozwalający przypisać Skarbowi Państwa odpowiedzialność z mocy art. 419 k.c., występuje w rozstrzyganej sprawie, gdyż jest oczywiste, że powódka uchroniłaby się przed szkodą wywołaną poszczepiennym zapaleniem mózgu, gdyby zrezygnowała z zabiegu szczepienia ochronnego przeciwko durowi brzusznemu i tężcowi.”¹⁴⁴

Powyższe stanowisko SN doprowadziło do utrwalenia się w nauce poglądu, zgodnie z którym powód dochodzący roszczenia opartego o art. 419 k.c. nie jest zobowiązany do ścisłego udowodnienia zachodzenia adekwatnego związku przyczynowego.¹⁴⁵

141 Z. Banaszczyk [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny…, s. 1022-1023.

142 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 20 sierpnia 1968 r., sygn. akt II CR 310/68, OSNCP 1969 nr 2, poz. 38.

143 A. Śmieja, Związek przyczynowy i zasady współżycia społecznego w świetle art. 419 k.c., Acta Universitatis Wroclaviensis nr 1152/1990.

144 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 września 1969 r., sygn. akt II CZ 223/69, Legalis nr 14077.

145 A. Śmieja, Związek przyczynowy…, s. 336, Z. Banaszczyk [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny…, s. 1022-1023. Można także przytoczyć orzeczenie SN z dnia 17 czerwca 1969 r., w którym Sąd Najwyższy uznał że nawet od lekarza nie będącego specjalistą chirurgiem można wymagać, aby w ramach udzielenia doraźnej pomocy zaordynował prześwietlenie, jeżeli w konkretnych okolicznościach

50

Zasada ta miała zastosowanie w szczególności w sprawach mających za przedmiot szkody wyrządzone przy leczeniu. Warto przy tym zwrócić uwagę na orzeczenie z dnia 14 grudnia 1973 r.,¹⁴⁶ w którym SN orzekł iż „okoliczność, że doznane przez powoda schorzenie i pooperacyjne komplikacje nie są opisane w polskiej literaturze medycznej i że w wielu wypadkach, mimo zachowania warunków aseptycznych, kończą się one zejściem śmiertelnym, jak również określenie przez biegłych istnienia związku przyczynowego tylko na zasadzie prawdopodobieństwa wcale nie oznacza, iż nie zachodzi związek przyczynowy jako przesłanka odpowiedzialności z art. 419 k.c. Przyczyna powikłań w świetle opinii biegłych została określona teoretycznie, wyrażona wysokim stopniem prawdopodobieństwa. Jednakże ten dość wysoki stopień prawdopodobieństwa, przy uwzględnieniu konkretnych okoliczności odnoszących się do miejsca dokonania zabiegu i opatrunków, ogólnego stanu higienicznego Kliniki, wywołanego nadmiernym zagęszczeniem pacjentów, daje podstawy do przyjęcia istnienia związku przyczynowego pomiędzy działaniem lekarzy pozwanej Kliniki a powstałą na zdrowiu powoda szkodą.”

Z powyższego wywodu, dość charakterystycznego dla spraw mających za przedmiot również szkody wyrządzone przez tzw. zakażenia szpitalne¹⁴⁷, wynika że w określonych wypadkach nie było na gruncie art. 419 k.c. wymagane pewne wykazanie zachodzenia związku przyczynowego pomiędzy zdarzeniem, a szkodą bowiem był to dowód de facto niemożliwy do przeprowadzenia.¹⁴⁸

zgodnie z ogólnymi zasadami doświadczenia zachodzić może podejrzenie złamania kości. W takim wypadku nieskierowanie pacjenta do prześwietlenia może być uznane za błąd w sztuce lekarskiej uzasadniający odpowiedzialność Państwa w razie istnienia związku przyczynowego między tym zaniechaniem a powstałą szkodą (art. 1-3 u.o.f.p. albo art. 417 k.c.). Istnienie takiego związku, gdy chodzi o zdrowie ludzkie z reguły nie może być absolutnie pewne, to też do przyjęcia go wystarcza gdy jest on ustalony z dostateczną dozą prawdopodobieństwa (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 czerwca 1969 r., sygn. akt II CR 165/69, OSPiKA 1970 r., nr 7-8, poz. 155).

146 Zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 1973 r., sygn. akt II CR 692/73, Lex. SN w przedmiotowym orzeczeniu dodał również, iż swoje rozstrzygnięcie sąd wojewódzki oparł na opinii biegłego, ustalając, że istnienie związku przyczynowego pomiędzy zakażeniem powoda a warunkami sanitarnymi Kliniki ocenić można jedynie na zasadzie prawdopodobieństwa, które nie jest przeważające, albowiem określone zostało przez biegłego na 50%, a więc w dolnej granicy prawdopodobieństwa przeważającego.

147 Zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1969 r., sygn. akt II CR 551/69, OSP 1970, z. 10, poz. 202.

148 Zob. również wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1974 r., sygn. akt II CR 415/74, Lex, gdzie SN stwierdził że jeżeli w sprawie ustalono, że stan sanitarny szpitala był wyjątkowo zły i że mógł doprowadzić do infekcji a zakażenie rzeczywiście nastąpiło, prawdopodobieństwo związku przyczynowego między złym stanem sanitarnym a zainfekowaniem organizmu jest tak duże, iż można przyjąć, że powód spełnił swój obowiązek wynikający z art. 6 k.c. Nie można bowiem stawiać powodowi nierealnego wymogu ścisłego udowodnienia, jakimi drogami infekcja przedostała się do organizmu.

51

I. 3.1.5. Postać szkody rekompensowanej w ramach art. 419 k.c. oraz sposób jej naprawienia

Przechodząc do analizy szkody oraz jej naprawienia przez SP na podstawie art. 419 k.c., zauważyć należy, że przepis ten umożliwia indemnizację tylko takiej szkody, która jest następstwem uszkodzeniem ciała lub rozstroju zdrowia albo utraty żywiciela. Oznacza to, że ustawodawca ograniczył zakres szkód podlegających naprawieniu na podstawie art. 419 k.c. jedynie do szkód na osobie.¹⁴⁹

W związku z tym oraz mając na uwadze wyjątkowy charakter normy art. 419 k.c. w stosunku do ogólnych przepisów o odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy, w wytycznych z 1971 r. zostało wskazane, iż sądy powinny na tej podstawie przyznawać odszkodowanie przede wszystkim pod postacią renty oraz zwrotu poniesionych kosztów (art. 444 § 1 zd. 1, § 2 i 3 k.c. oraz art. 446 § 1 i 2 k.c.). W uzasadnionych wypadkach nie jest też wyłączone przyznanie poszkodowanemu odpowiedniej sumy pieniężnej z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 445 § 1 k. c.). O tym, że zasądzenie od SP na rzecz powoda zadośćuczynienia na podstawie zasad słuszności ma charakter wyjątkowy wypowiedział się jeszcze pod rządem art. 5 u.o.f.p. SN w orzeczeniu z dnia 3 stycznia 1961 r.

W uzasadnieniu SN wskazał, że z reguły zasądzenie zadośćuczynienia za krzywdę moralną w sytuacji, w której Państwo ma być zobowiązane do wynagrodzenia szkody tylko ze względów słuszności, będzie dopuszczalne wyjątkowo, a przede wszystkim wtedy, gdy poszkodowany doznał uszczerbku majątkowego nie dającego się konkretnie określić.¹⁵⁰ Pomimo jednak, że zasądzenie zadośćuczynienia miało na gruncie art. 419 k.c. raczej wyjątkowy charakter, to SN niejednokrotnie nie tylko je przyznawał, ale także podwyższał zasądzone przez sądy powszechne zadośćuczynienie, gdy wymagały

Dlatego też w takiej sytuacji, jeżeli strona pozwana twierdzi, iż mimo ustalonego stanu rzeczy infekcja pochodzi z innych źródeł, ciężar dowodu przesuwa się z powoda na pozwanego.

149 Zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 11 sierpnia 1971 r., sygn. akt II CR 304/71, Legalis nr 15616. W tezie przedmiotowego orzeczenia SN wskazał, iż art. 419 k.c. uprawnia poszkodowanego do poszukiwania naprawienia szkody, gdy zachodzą przesłanki w przepisie tym wymienione. Do tych przesłanek zalicza ustawa – w zakresie źródeł szkody – tylko uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia i utratę żywiciela. Inne, w tym nawet znaczne pogorszenie sytuacji życiowej, nie mogą być brane pod uwagę.

150 Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 3 stycznia 1961 r., sygn. akt I CR 122/60, Lex.

52

tego zasady współżycia społecznego oraz szczególne dolegliwości poszkodowanego związane z doznaną szkodą.¹⁵¹

Sąd Najwyższy w wytycznych z 1971 r. wskazał, że uzasadnione jest także przyznanie w oparciu o art. 419 k.c. najbliższym członkom rodziny zmarłego stosownego odszkodowania na zasadzie art. 446 § 3 k.c., jeżeli znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej związane jest z utratą żywiciela. W nauce została zwrócona uwaga, że w wytycznych z 1971 r. Sąd Najwyższy nie wskazał, jakie osoby bliskie są uprawnione do żądania odszkodowania z tytułu utraty żywiciela.¹⁵² A. Szpunar słusznie uznawał, że uprawnione były przede wszystkim osoby wobec których na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny, a także inne osoby którym zmarły dobrowolnie dostarczał środków utrzymania.¹⁵³

Sąd Najwyższy w wytycznych z 1971 r. zwrócił uwagę, że wysokość przyznanego świadczenia na podstawie art. 419 k.c. powinna być badana przez pryzmat zasad współżycia społecznego. SN zwrócił uwagę, że dla oceny wysokości roszczenia istotne znaczenie ma nie wysokość wyrządzonej szkody a zasady słuszności.

Należy również zauważyć, że art. 419 k.c. wprowadzał uprawnienie sądu orzekającego do jedynie częściowego uwzględnienia roszczenia powoda, a w związku z tym lege non distinguente należy uznać, że ograniczenie to może polegać zarówno na uwzględnieniu niektórych tylko roszczeń, jak i na zasądzeniu części roszczeń dochodzonych przez poszkodowanego.¹⁵⁴

Warto jednak zwrócić także uwagę na wyrażoną w wytycznych z 1971 r. uwagę, że ocena zasadności dochodzonego roszczenia nie może być wyabstrahowana od przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody. Jeżeli poszkodowany, jak zauważa SN, doznał szkody wskutek niezawinionej interwencji organów państwowych, spowodowanej jego własnym zachowaniem się, w istotny sposób naruszającym zasady współżycia społecznego roszczenie odszkodowawcze nie może okazać się skuteczne.

W nauce został wyrażony w związku z tym pogląd, że odpowiedzialność SP oparta o art. 419 k.c. może być wyłączona, gdy szkoda powstała w wyniku zawinionego działania lub zaniechania samego poszkodowanego.¹⁵⁵

151 Zob. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 sierpnia 1968 r., sygn. akt II CR 326/68, Lex.

152 A. Szpunar, Odpowiedzialność Skarbu Państwa…, s. 262.

153 Ibidem.

154 Zob. wytyczne z 1971 r.

155 A. Szpunar, Odpowiedzialność Skarbu Państwa…, s. 260.

53

I. 3.1.6. Uzasadnienie naprawienia szkody w zasadach współżycia