Przyczynienie się pacjenta do rozwoju nauk medycznych

Niniejsza grupa dotyczy sytuacji, w których wyrządzenie szkody pacjentowi doprowadziło równocześnie do rozwoju nowych metod leczenia, wykrycia nowych chorób, czy zarzucenia metody leczenia, która niesie za sobą zbyt duże ryzyko¹⁷⁷. Niniejsza grupa przypadków również, podobnie jak poprzednia, odnosi się do szkód wyrządzonych w interesie ogólnospołecznym.

Orzeczenie, które w sposób najpełniejszy oddaje istotę omawianego zagadnienia zostało wydane w następującym stanie faktyczny.¹⁷⁸ Powód został przyjęty do Kliniki Chirurgicznej Akademii Medycznej celem usunięcia cysty podskórnej w okolicy kości ogonowej. W Klinice dokonano zabiegu operacyjnego usunięcia cysty. Po przeprowadzonym zabiegu nastąpiło zanieczyszczenie rany pooperacyjnej i w jej wyniku wystąpiła zgorzel gazowa. Wystąpienie zgorzeli gazowej spowodowało doznanie przez powoda ciężkiego inwalidztwa został on bowiem zaliczony do I grupy inwalidzkiej, a następnie do II grupy inwalidzkiej. Kalectwo powoda polegało na tym, że doznał on rozległej blizny pooperacyjnej, znacznych ubytków ciała, przykurczu w stawie biodrowym i w stawie kolanowym. W związku z tym cierpiał na niedowład kończyny lewej dolnej i miał trudności w poruszaniu się. Nastąpiło także skrzywienie kręgosłupa i zeszpecenie.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu stwierdził, że zarażenie paciorkowcem hemoletycznym, jakie przeszedł powód, należy do rzadkości i nie jest opisane w polskim piśmiennictwie medycznym. Przypadek ten stanowił więc podstawę do jego

176 M. Sośniak, Glosa do orzeczenia SN z 20 VIII 1968 (II CR 310/68), OSPiKA 1969, z. 3.

177 Zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 1983 r., sygn. akt IV CR 75/83, OSN 1984, nr 1, poz. 134. W przedmiotowym wyroku SN przyjął możliwość zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za szkodę wyrządzoną stosowaniem w leczeniu bólów kręgosłupa hydrokortyzonu, który następnie powodował nawet porażenie dolnej połowy ciała. Po poznaniu skutków ubocznych leku zaprzestano jego stosowania.

178 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 14 grudnia 1973 r., sygn. akt II CR 629/73, OSNCP 1974 nr 10, poz. 176.

60

opisania i wzbogacenia wiedzy medycznej w oparciu o przebieg zastosowanego leczenia. W tym kierunku wypowiadał się lekarz chirurg bezpośrednio zajmujący się powodem. Sąd Najwyższy zaakcentował więc ponownie poniesienie szkody przez poszkodowanego w interesie ogólnym, bowiem wystąpienie szkody u pacjenta będzie stanowić ostrzeżenie dla uniknięcia podobnych sytuacji w przyszłości.

O podobnej sytuacji można mówić w innym orzeczeniu SN.¹⁷⁹ W stanie faktycznym przedmiotowej sprawy małoletniemu pacjentowi zlecono podawanie penicyliny oraz diobyceliny. Reakcja dziecka na podawane zastrzyki doprowadziła do upośledzenia fizycznego, jego prawa noga stała się cieńsza, pośladek mniejszy, co powodowało utykanie, zachwianie równowagi, znaczne ograniczenie sprawności fizycznej bez żadnych szans odzyskania tej sprawności w przyszłości.

Sąd Najwyższy uznał, że zachodzą przesłanki zasądzenia roszczenia na podstawie art. 419 k.c. z uwagi na nietypową reakcję powoda na zastrzyki z diobycyliny, której efektem był bardzo rozległy uraz powoda. W ocenie biegłych rozległość i skutki zastrzyku okazały się niemożliwe do przewidzenia. Przypadek ten zgodnie z zapatrywaniem SN niewątpliwie przyczynił się do wzbogacenia wiedzy medycznej, a przynajmniej do większego wyczulenia służby zdrowia przy stosowaniu przedmiotowego środka w konkretnych przypadkach.

Wspólnym mianownikiem spraw, które mogą zostać zakwalifikowane do niniejszej grupy jest sposób uzasadnienia przez SN potrzeby naprawienia szkody, która została poniesiona przez pacjenta w interesie ogólnym. Uzasadnienie aksjologiczne w przyznaniu rekompensaty pacjentowi jest w tych sprawach tożsame z uzasadnieniem kompensacji szkód wynikłych ze szczepień ochronnych, czy badań obowiązkowych.

Wszystkie te grupy szkód powstały w związku z ochroną zdrowia publicznego i stąd, zdaniem SN, konieczne jest by ciężar ich naprawienia ponosił Skarb Państwa.

I. 3.2.4. Inne wypadki zastosowania art. 419 k.c. do szkód wyrządzonych podczas leczenia

Powyżej przytoczone przykłady z orzecznictwa nie wyczerpują wszystkich wypadków stosowania art. 419 k.c. do „szkód medycznych”.

179 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 20 maja 1982 r., sygn. akt I CR 134/82, Legalis nr 23162.

61

Przykładem wyroku, który wymyka się powyżej przyjętemu podziałowi jest orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku.¹⁸⁰ W przedmiotowej sprawie powód był poddawany trzy razy w tygodniu dializie nerek w Klinice Chorób Nerek AM w Gdańsku. Na skutek wystąpienia u niego typowego, przy tego rodzaju zabiegu, spadku we krwi ilości hemoglobiny i hemokrytu przetoczono mu krew, która jak się później okazało, zainfekowana była wirusem HIV. Sąd ustalił, że pracownikom Kliniki nie można przypisać winy bowiem dawca od którego pochodziła krew był poddany badaniu na obecność wirusa HIV, który nie został u niego z uwagi na wczesny etap zarażenia wykryty.

Sąd Apelacyjny uchylił co prawda wyrok sądu I instancji, który w oparciu o art. 419 k.c. zasądził na rzecz powoda zadośćuczynienie oraz odszkodowanie, jednak poczynił on kilka uwag na tle stosowania art. 419 k.c. Sąd Apelacyjny wskazał m.in., iż przepis ten znajduje zastosowanie wówczas, gdy na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych Skarb Państwa, bądź państwowa osoba prawna (art. 420 k.c.) nie ponosi odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. W pierwszej zatem kolejności wnikliwego wyjaśnienia wymagały okoliczności dotyczące zasadności żądania powództwa w oparciu o art. 417 k.c. i 420 k.c. Do uchylenia orzeczenia SW doszło z uwagi na brak przeanalizowania przez ów sąd, czy dawca krwi podanej powodowi nie był osobą z kręgu osób zwiększonego ryzyka (np. nie był narkomanem) i w konsekwencji ustalenie, czy nie doszło do naruszenia zasad bezpieczeństwa pobytu powoda, co mogłoby prowadzić do przypisania pozwanej Klinice winy organizacyjnej.

W przypadku możliwości przypisania winy funkcjonariuszowi odpowiedzialność oparta na art. 419 k.c., o czym mowa była wcześniej, byłaby wyłączona. W glosie do przedmiotowego orzeczenia M. Nesterowicz argumentował, iż ryzyka pobrania od dawcy krwi zainfekowanej wirusem HIV nie da się zupełnie wykluczyć zwłaszcza w przypadku tzw. okienka serologicznego, a skutków takiego ryzyka nie powinien ponosić pacjent, co w konsekwencji prowadzi co przyjęcia że odpowiedzialność stacji krwiodawstwa, przy założeniu braku możliwości przypisania jej funkcjonariuszom zawinienia, powinna być oparta o zasadę słuszności.¹⁸¹

180 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 26 czerwca 1992 r., sygn. akt I ACr 254/92, OSP 1993 nr 10, poz. 195.

181 M. Nesterowicz, Glosa do orzeczenia SA w Gdańsku z dnia 26 czerwca 1992 r., OSPiKA 1993, z. 10, poz. 195.

62

Przykładów stosowania art. 419 k.c. do spraw związanych ze szkodami doznanymi w toku leczenia jest więcej.¹⁸² Również w nauce podnosi się, że przepis ten mógł mieć zastosowania do innych kategorii spraw.¹⁸³ Nie ulega jednak wątpliwości, że wyżej wskazane kategorie stanów faktycznych, do których zastosowanie miał art. 419 k.c. w sposób wyczerpujący wskazują na sposób stosowania odpowiedzialności opartej o zasady słuszności przez sądy. Chociaż bowiem jego zastosowanie miało mieć miejsce dopiero w ostateczności, gdy szkoda nie jest możliwa do naprawienia na innej podstawie prawnej i dodatkowo, gdy jej naprawienie przez SP jest uzasadnione w zasadach współżycia społecznego, to przepis ten miał dość szerokie zastosowanie.

I. 3.3. Skutki uchylenia art. 419 k.c. dla kompensacji szkód powstałych przy leczeniu

Przepisami zm. k.c. z 2004 r. doszło m.in. do uchylenia przepisu art. 419 k.c.

Przedmiotowy zabieg legislacyjny doprowadził zgodnie z poglądem doktryny, z którym wypada się zgodzić, do powstania „luki nieodpowiedzialności” w przepisach regulujących odpowiedzialność deliktową w szczególności w przypadku szkód wyrządzonych przy leczeniu.¹⁸⁴

Należy zauważyć, że kompensowane w oparciu o art. 419 k.c. przypadki „szkód medycznych” pozostawały poza zakresem zastosowania ogólnych przepisów normujących odpowiedzialność deliktową. W doktrynie został przy tym wyrażony pogląd, że lekarz nie ponosi odpowiedzialności m.in. za tzw. błędy nauki, tj. pomyłki w diagnozie i terapii uzasadnione stanem wiedzy oraz za tzw. ryzyko postępu, tj. np.

szkody wywołane przez leki należycie testowane i dopuszczone do obrotu, które z niewyjaśnionych względów okazały się szkodliwe.¹⁸⁵ Wypadki takie mogłyby, po spełnieniu pozostałych przesłanek odpowiedzialności opartej na art. 419 k.c., podlegać kompensacji na zasadzie słuszności. Uchylenie przepisu art. 419 k.c. oraz zmiany, jakie

182 Można wskazać choćby na wcześniej powołany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1968 r.

(sygn. akt II CR 325/68, Legalis nr 13655), który dotyczy zastosowania art. 419 k.c. w przypadku braku zapewnienia przez szpital należytej obsady stanowisk z przyczyn niezależnych od tej jednostki.

183 Zob. w szczególności M. Nesterowicz, Prawo medyczne, wyd. VI, s. 323-325.

184 M. Nesterowicz, M. Wałachowska, Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przy leczeniu w związku z nowym pozasądowym systemem kompensacji szkód medycznych [w:] E. Kowalewski (red.), Kompensacja szkód wynikłych ze zdarzeń medycznych. Problematyka cywilnoprawna i ubezpieczeniowa, Toruń 2011, s. 19, zob. też M. Nesterowicz, Odpowiedzialność cywilna zakładu opieki zdrowotnej za lekarza jako podwładnego, Państwo i Prawo nr 9/2008, s. 4.

185 M. Nesterowicz, Prawo medyczne, wyd. X, s. 98.

63

zaszły w służbie zdrowia uniemożliwiają stosowanie przedmiotowej zasady w „procesach medycznych”.

Obecna regulacja odpowiedzialności opartej na zasadzie słuszności przewidziana jest w art. 417² k.c. Przepis ten pomimo zapewnień Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego¹⁸⁶ oraz poglądów wyrażonych w doktrynie¹⁸⁷ znacznie różni się w przypadku indemnizacji „szkód medycznych” od uchylonego art. 419 k.c. Jedną z najistotniejszych różnic jest oderwanie odpowiedzialności od sprawcy szkody (funkcjonariusza publicznego) i związanie jej z wykonywaniem władzy publicznej, co stanowi o odpersonalizowaniu odpowiedzialności i związaniu jej ze strukturą władzy.¹⁸⁸ Wskazuje się przy tym, że różnica pomiędzy art. 417² k.c. oraz art. 419 k.c. polega na tym, iż kompensacja oparta o art. 419 k.c. była możliwa, gdy funkcjonariusz nie ponosił winy, zaś w przypadku art. 417² k.c. ustawodawca odstąpił od konieczności ustalenia jakiejkolwiek ujemnej oceny zdarzenia sprawczego.¹⁸⁹ Ponadto wskazać należy, że różnica pomiędzy art. 419 k.c., a art. 417² k.c. sprowadza się do możliwości naprawienia szkody tylko w przypadku zgodnego z prawem wykonywania władzy publicznej (imperium), podczas gdy naprawienie szkody w poprzednim stanie prawnym w oparciu o zasadę słuszności możliwe było także w przypadku wyrządzenia szkody poprzez działanie lub zaniechanie w sferze uprawnień gospodarczych Państwa (dominium).

Pozostałe różnice redakcyjne w obu przepisach, dotyczące rodzaju szkód podlegających kompensacji (art. art. 417² k.c. mówi o „szkodach na osobie”, zaś art. 419 k.c. wymieniał uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia, czy utratę żywiciela), zakresu naprawienia szkody (w obu przepisach zakres w jakim może zostać naprawiona szkoda był uzależniony od zasad współżycia społecznego i mógł być częściowy albo całkowity), uzasadnienia odpowiedzialności w „zasadach współżycia społecznego” (art. 419 k.c.), czy „względach słuszności” (art. 417² k.c.) nie mają

186 Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego, Projekt ustawy o zmianie niektórych przepisów kodeksu cywilnego o odpowiedzialności za szkodę, Kwartalnik Prawa Prywatnego z. 3/2003, s. 718.

187 Z. Banaszczyk, op. cit., s. 287. Autor wskazuje, że art. art. 417² k.c. jest „odpowiednikiem uchylonego art. 419 k.c.”

188 Z. Radwański, Odpowiedzialność odszkodowawcza za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy publicznej w świetle projektowanej nowelizacji kodeksu cywilnego, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny z. 2/2004, s. 10 i nast.

189 Z. Banaszczyk, op. cit., s. 287.

64

charakteru merytorycznego i pozostają bez wpływu na zakres odpowiedzialności i przesłanki naprawienia szkody.¹⁹⁰

Postanowienia art. 417-420 k.c. stanowią podobnie, jak miało to miejsce przed wejściem w życiem zm. k.c. z 2004 r., jednolity kompleks przepisów wyłącznie regulujących odpowiedzialność za szkody powstałe przy wykonywaniu władzy publicznej (tj. w sferze imperium), do których nie mają zastosowania ogólne przepisy k.c. dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej (art. 415 k.c., art. 416 k.c., art. 427 k.c., art. 429 k.c., art. 430 k.c., art. 435 k.c., czy art. 436 k.c.), wyodrębnionych w oparciu o kryterium przedmiotowe (tj. odpowiedzialność dotyczy tylko działań, które mieszczą się w zakresie pojęcia wykonywanie władzy publicznej).¹⁹¹ Należy więc za Z. Radwańskim podkreślić, że uzasadnieniem dla wprowadzenia do polskiego systemu prawnego art. 417² k.c. było założenie, iż możliwe są wypadki, w których działania lub zaniechania o charakterze władczym będą zgodne z prawem, a jednocześnie nie byłoby słuszne by ich negatywne skutki obciążały wyłącznie poszkodowanego.¹⁹²

Odpowiedzialność oparta na art. 417² k.c. jest więc odpowiedzialnością za szkody wyrządzone przy zgodnym z prawem (legalnym, tj. oderwanym od bezprawności) wykonywaniu władzy publicznej. Przepis ten (podobnie jak miało to miejsce w przypadku art. 419 k.c.) ma charakter posiłkowy względem podstawowej reguły odpowiedzialności SP wynikającej z art. 417 k.c.

Mając powyższe na uwadze oraz wobec ustalenia, że czynności podejmowane w związku z leczeniem przez organy państwowej służby zdrowia pod rządami d. art.

417-419 k.c. były kwalifikowane przez przedstawicieli doktryny oraz nauki, jako czynności w sferze dominium oraz wobec przyjęcia (o czym mowa będzie w dalszej części rozprawy) w obecnym stanie prawnym ogólnych podstaw odpowiedzialności deliktowej za „szkody medyczne”, przepis art. 417² k.c. będzie miał bardzo ograniczone zastosowanie do tego typu szkód. Zgodnie z zapatrywaniem B. Więzowskiej poglądy orzecznictwa i doktryny na stosowanie zasady słuszności do kompensacji szkód wyrządzonych przy leczeniu stały się nieaktualne, co znacznie pogarsza sytuację poszkodowanego w porównaniu do poprzedniej regulacji.¹⁹³ Pogląd ten jest zbieżny

190 B. Więzowska, op. cit., s. 182-183, Z. Banaszczyk, op. cit., s. 288-290. Zgodnie z powołanymi poglądami doktryny należy zwrócić uwagę, że wykładania „względów słuszności” w rozumieniu art. 417² k.c. powinna odbywać się z uwzględnieniem poglądów wypracowanych na gruncie art. 419 k.c.

191 Z. Radwański, Odpowiedzialność…, s. 12-13.

192 Ibidem, s. 22.

193 B. Więzowska, op. cit., s. 190.

65

z powołanym powyżej zapatrywaniem M. Nesterowicza i M. Wałachowskiej o powstaniu „luki nieodpowiedzialności” w związku z wejściem w życie zm. k.c.

z 2004 r.

Poglądy doktryny przewidujące spadek znaczenia zasady słuszności dla naprawienia szkód wyrządzonych w związku z leczeniem okazały się słuszne. Próżno w judykaturze szukać przykładów stosowania art. 417² k.c. do szkód powstałych przy leczeniu. W doktrynie wskazuje się jedynie, że przepis ten winien mieć zastosowanie, w przypadku wyrządzenia pacjentowi szkody przez publiczne zakłady lecznicze dokonujące działań zgodnych z prawem, które można określić jako władcze np. w związku z przymusem leczenia, obowiązkowymi szczepieniami ochronnymi, umieszczeniem w zakładzie psychiatrycznym bez zgody pacjenta, hospitalizacji, kwarantanny i izolacji na skutek choroby zakaźnej, zarządzonej przez inspektora sanitarnego.¹⁹⁴

Mając powyższe na uwadze wskazać należy, że zakres zastosowania art. 417² k.c. w porównaniu z art. 419 k.c. jest zdecydowanie węższy. Faktycznie bowiem przypadki stanów faktycznych, w których będzie on mógł znaleźć zastosowanie będą sporadyczne. W konsekwencji należy uznać, że w związku z wejściem w życie zm. k.c.

z 2004 r. de facto została wyłączona możliwość szerokiego stosowania zasady słuszności do naprawienia szkód powstałych przy leczeniu. Czynności lecznicze nawet podejmowane przez publiczne podmioty lecznicze leżą w zakresie dominalnych działań Państwa i zastosowanie mają do nich ogólne reguły odpowiedzialności deliktowej, wyłączające co do zasady stosowanie art. 417² k.c.

194 M. Nesterowicz, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 2014 r., II CSK 364/12, Prawo medyczne. Komentarze i glosy do orzeczeń sądowych, Warszawa 2014, s. 76.

66

II. Wpływ zmian w systemie ochrony zdrowia na odpowiedzialność