Postać form alna m odelu

P rezentow any m odel zakłada o k reślo n ą stru k tu rę poziom ą i pionow ą. W strukturze hierarchicznej w yróżnia się następujące poziom y m odelow e:

• m etaw skaźniki,

• grupy w skaźników ,

• w skaźniki szczegółow e.

S truktura poziom a je s t ty p o w ą stru k tu rą m odułów funkcjonalnych: systemu finansow o-księgow ego, system u kadrow o-ptacow ego, system u m agazynow ego, systemu sprzedaży itp. H ierarchiczny m odel m ożna ro zpatryw ać w dw óch i kierunkach: poziomu istotności i poziom u szczegółow ości. Przy ocenie lub w yborze rozpatrujem y kryteria od najbardziej istotnych do najm niej istotnych (niektóre z nich w y stępujące w takim samym natężeniu w e w szy stk ich system ach m ożna w ręcz pom ijać). W zależności od potrzeb u żytkow nika m ożna ustalić inną kolejność kry terió w ze w zględu na po zio m istotności.

D rugim kierunkiem rozpatryw ania kryteriów je s t stopień szczegółow ości. M oże on być rów nież dosto so w an y do indyw idualnych w ym ogów ocen iająceg o system u. Zalecane jest bardziej szczeg ó ło w e rozp atry w an ie n ajistotniejszych kryteriów i sto p n io w e zmniejszanie poziom u szczeg ó ło w o ści w raz ze spadkiem poziom u istotności. Z drugiej strony tego rodzaju op erację m ożna przeprow adzić rów n ież pośrednio p o p rze z nadanie wag preferencyjnych (w tym te ż np. zerow ych) p oszczególnym k ryteriom lub grupom kryteriów .

W e w szelkich system ach zintegrow anych efekt d ziałan ia całego system u nie jest p ro stą su m ą funkcji p odsystem ów - w ystępuje sw oisty efekt w zm acn iający korzyści z zasto so w an ia pojed y n czy ch system ów - efek t synergii. P onadto w zależności od kontekstu i sy tu acji poszczególne m etaw skaźniki m o g ą być rozbite na m niej lub więcej poziom ów w zależności od w ielkości firm y i potrzeb p oznaw czych użytkownika.

O czyw iście zw iększy to szczegółow ość rozpatryw anego m odelu, ale z kolei zmniejsza je g o uniw ersalizm .

R ys.2 informatycznych, poniew aż każdy użytkow nik, analityk czy projektant traktuje system ze swojego punktu w idzenia, na którego ukształtow anie w p ły w ają n iew ątpliw ie intuicja badawcza, dotychczasow e d o św iadczenia, w łasne podejście do postrzegania każdego problemu czy n agrom adzona w iedza.

Postać o g ólna m o d elu

n ni

i=i j=\

gdzie:

W,,,,- w skaźnik o g ólny oceny system u inform atycznego,

*ij - w skaźnik j-ty , i-tego poziom u spośród n poziom ów rozpatryw anych, 1 - l...n - ilość poziom ów w skaźników oceny,

J - l...m - ilość w skaźników na i-tym poziom ie.

Z m odelu tak sform ułow anego w ynika, że sum a w skaźników na danym poziom ie daje w artość w skaźnika na następnym poziom ie szczegółow ości:

v (2 -)

* I + . = Ł j =i g d z ie:

x ¡ - o c e n a k ryterium na i-tym poziom ie szczegółow ości, z m kryteriów , xi+i - ocena kryterium na następnym (i+1) p oziom ie hierarchii.

Jednakże, ja k w cześniej zauw ażono m oże się zdarzyć, że sum a w skaźników na danym poziom ie, czy też sum a w skaźników na poziom ie następnym , m oże być większa niż to w ynika z prostego sum ow ania (np. dodatkow e efekty zw iązan e z wykorzystaniem system u zintegrow anego):

X M (3 0

7=1

D odatkow e efekty, w ynikające z zam ierzonej synergii p ow stałej poprzez w sp ó łd ziałan ie system u finansow o-księgow ego z innym i system am i w ramach zin tegrow anego system u całej firm y m ożna w ięc ująć ja k o d odatkow y element rów now ażący obie strony rów nania:

m

•*i+i = 2 X + Ą - <4.)

7=1

gdzie: Ą- - szacunkow y w skaźnik dodatkow ych efektów w ynikających ze w sp ó łd ziałan ia system ów w ram ach system u zintegrow anego.

M o d e l sta n d a ryzo w a n y

Z drugiej strony trzeba w ziąć pod uw agę, że proste, ilościow e zestaw ienie kryteriów sz czegółow ych też m oże zaburzyć n aszą o ce n ę ja k o śc i system u. Jeżeli system będzie się np. odnosił do dużych firm , to ilość kryteriów fu n kcjonalnych m oże wielokrotnie przekroczyć ilość p ozostałych kryteriów . A by uniknąć znacząceg o w pływ u kryterium funkcjonalnych na o cen ę koń co w ą m ożna w grupach p oszczególnych w skaźników (lub na po zio m ie m etaw skaźników ) standaryzow ać oceny (tzn. p rzyjąć, że na poziomie następnym m a ją być rów ne jed n o ści. K orzystając ze w zoru (2.) m ożna napisać:

(5.)

Model w sp ó łczyn n ikó w p r e fe r e n c ji

Ponadto, dla u żytkow nika nie w szystkie z rozpatryw anych kryteriów (w zależności np. od w ielkości firm y lub je g o w łasnych, pryw atnych preferencji w ynikających z uprzedniej pracy przy pom ocy system u o o kreślonych atrybutach, m u sz ą się ja w ić ja k o równoważne. U żytkow nik m oże do n iek tó ry ch z nich p rzyw iązyw ać m n ie jsz ą lub w ięk szą wagę w zależności od tego, ja k dana cecha o d pow iada je g o koncepcji system u. M ożna to zjawisko (bazując na w zorze (2.)) próbow ać ująć przy pom ocy nadania np.

poszczególnym grupom kryteriów w ag preferencji:

rodzajowi kryterium , na i-tym p oziom ic hierarchii ocen.

Model w spółczynników ry zyk a re a liza c ji a try b u tó w sy stem u in fo rm a ty c zn e g o

Należy zdaw ać sobie sp raw ę rów n ież z tego, że z faktu posiadania przez system informatyczny pew nej cechy, która u żytkow nikow i w ydaje się przydatna nie w ynika wcale, że będzie ona działała praw idłow o, nie n astąp ią kłopoty z praw idłow ym jej wdrożeniem, czy że będzie w łaściw ie użytkow ana. K ażde d ziałanie innow acyjne, w tym również, a m oże p rzede w szystkim , polegające na im plem entacji system u inlormatycznego o b ciążone je s t znacznym ryzykiem . W zw iązku z tym m odel oceny powinien zaw ierać m ożliw ości uw zględ n ien ia ryzyka. M ożna to odzw ierciedlić na przykład przydając ocenom zb io rczy m dow olną, losow o w ybraną liczbę należącą do zamkniętego przedziału < 0.1> lub, co w ydaje się rozsądniejsze, nadając poszczególnym cechom szczegółow ym , w y różnionego poziom u hierarchii ocen.

(6 .)

gdzie:

w spółczynnik preferencji nadaw any przez u żytkow nika j-tem u

* /+1 - ( f i ) , * . , + c o 2 X j2 + . . . + c o m x im )

(7.)

gdzie:

( Oj - w spółczynnik ryzyka realizacji przedsięw zięcia inform atycznego nadawany przez u żytkow nika j-te m u rodzajow i kryterium , na i-tym p oziom ie hierarchii ocen.

Szczegółowy, złożony model oceny

R e asum ując w szystkie d o tychczasow e ro zw ażania o k om plikacjach związanych z zasto so w an iem m odelu b azow ego (1.) m ożem y sk o n stru o w ać złożony model uw zględ n iający w szystkie d odatkow e czynniki opisane pow yżej.

n

W o g — ^ ( { D \ C Cj X (1 + 0 ) 2 CC2 X i 2 ••• ® n f ó m X w i ^ 7 ) (8.) i=l

Z asto so w an ie drzew iastej struktury m odelu oceny inform atycznych systemów finan so w o -k sięg o w y ch u m ożliw ia je g o elasty czn ą rozb u d o w ę zarów no w pionie, jak i w poziom ic.

D rugą odrębną, ale niem niej istotną kw estią je s t spraw a o ceny poszczególnych k ryteriów ocen. S prow adzenie do porów nyw alności, ocen ilościow ych i jakościowych m oże się odb y w ać dw om a zróżnicow anym i, ch o c ia ż podobnym i drogam i. P ierw sza z nich polega na sprow adzeniu kryteriów do oceny punktow ej. Istn ie ją tu ró żn e skale ocen p ocząw szy od oceny z przedziału (0, 1), a skończyw szy na skali 20 lub nawet 100 punktow ej. Im bardziej rozległa skala ocen tym teoretycznie w ięk sza dokładność oceny.

Zbyt szczeg ó ło w e przyporządkow anie do tej skali m oże je d n a k w tej sytuacji być o d stręczające dla użytkow nika, p rzyjm uje się w ięc na ogól skalę oznaczającą:

• „0” - kiedy cecha nie w ystępuje w ogóle, albo je s t w ysoce niew ystarczająca,

• „0 .5 ” - gdy w ym agania danej cechy są spełnione połow icznie,

• „ 1” - gdy dana cecha je s t całkow icie spełniona.

C zasem zdarza się, że je d e n z system ów je s t ew identnie lepszy i zrów nanie go z innym byłoby krzyw dzące. D latego, aby zró żn ico w ać o p rogram ow anie w zględem siebie, w prow adzone zostały m ody fik acje oceny o 0,25 punktu. P ojaw iają się rów n ież sytuacje, w których je d n o z rozw iązań otrzym uje w ięcej niż „1 ” punkt. P rzypadek taki ma miejsce, g dy bad an y system w ykracza poza stan d ard o w ą realizację w ybranej cechy.

Z apro p o n o w an y sposób je s t bardzo w ygodny, p o n iew aż p o zw ala na porów nanie cech m ających zupełnie inny charakter. Ponadto, dzięki w prow adzeniu sy tem u wag, każde p rzedsiębiorstw o m oże zdecydow ać, które elem enty są dla niego n ajw ażniejsze, a które nie są istotne. D odatkow o, w yniki osiąg n ięte w ram ach każdej grupy są n o r m a l iz o w a n e ,

czyli d zielone przez m a k sy m a ln ą m o ż liw ą do zdob y cia liczbę punktów . Dzięki temu rezultaty, u zyskane w p oszczególnych kategoriach, nie zależą od ich liczebności i jnozna je ze so b ą p orów nać b ez zafałszo w an ia oceny.

M ożna też p rzydać cechom ilościow ym oceny w artościow e w y rażo n e w postaci um ow nego lub rzeczyw istego p ieniądza. P roblem , który tu się p ojaw ia, to zderzenie

realnych kategorii kosztow ych (we w skaźnikach finansow ych) oraz w ycenianych (szacowanych, esty m o w an y ch , o cenianych p rze z ekspertów ) w artości innych cech. O ceny punktowe w odróżnieniu od ocen w artościow ych nie m a ją na ogól charakteru ciągłego.

Kryteria oceny system u - ilościow e, funkcjonalne i finansow e - z p u nktu w idzenia użytkownika b y w ają na ogól sprzeczne. W najbardziej prostym przypadku w trakcie oceny punktow ej im system d roższy (czy też je g o elem enty składow e), tym m n ie jsz ą ocenę punktow ą uzyskuje. W artościow e ujęcie tego zjaw iska pozw ala na zastosow anie bardziej w yrafinow anych m etod optym alizacji:

t

m a x £ Xij

j =i III (9.)

min

j —k+1

dla x > 0

gdzie:

k

y , A';/ - sum a w skaźników finansow ych, H

III

y , -V,-, - sum a pozostałych w skaźników .

j=k

Takie ujęcie funkcji celu pozw ala na o bliczenie P areto-optym alnego punktu równowagi pom iędzy w skaźnikam i ekonom icznym i, a pozostałym i. P odejście to m ożna skomplikować po p rzez zróżnicow anie grup w skaźników i staranny do b ó r w skaźników szczegółowych.

Przedstawione m odele oceny system ów inform atycznych, sp e łn ia ją w iększość wyspecyfikowanych uprzednio założeń, je d n a k dla w iększości użytkow ników w y d ają się, co najmniej niezrozum iałe.

Dlatego dla sy stem ó w in form atycznych różnych szczebli stosuje się p rzew ażnie jednopoziomowe zestaw y w skaźników oceny (z tego sam ego poziom u) różniące się typologią w zależności od specyfiki danego system u. P rzykładow ą procedurę dla takiego Przypadku przedstaw iono w następnej części artykułu.