Diagnozując przyczyny problemów społecznych ludzi starszych, należy stwierdzić, że nie jest to zadanie łatwe, poddające się łatwo uogólnieniom.
Niewątpliwie są one powiązane z dynamicznymi zmianami społecznymi, które zachodzą w społeczeństwie. „Postęp cywilizacyjny i zmiany kulturowe stawiają przed osobami starszymi nowe wyzwania. Coraz większa indywidualizacja życia oraz wzrost stawianych wymagań co do jakości życia, nierówny podział czasu współczesnego człowieka, a także daleko posunięta technicyzacja stwarzają wielu osobom starszym szereg problemów i utrudniają normalną, codzienną egzy-stencję” (Halicka, Halicki, 2002, s. 189). Znaczącej zmianie ulega charakter i zasięg więzi społecznych, które w grupie ludzi starszych odgrywają szczególną rolę (Zalewska, 2010, s. 131—150). „Wzrasta zainteresowanie ciałem, które w sensie biologicznym, ale ze skutkami społecznymi — ulega zmianom. Zwraca się uwagę, że w teoriach socjologicznych rzadko bierze się pod uwagę, że jako ludzie mamy ciała, które pozwalają dotykać, smakować, wąchać” (Shirlling, 2011, s. 23).
Można też zauważyć pewne dysproporcje w zainteresowaniach badawczych
— o ile kobiety młode (jako żony, matki, osoby pracujące itp.) pojawiają się współ-cześnie w wielu badaniach socjologicznych poświęconych społeczno -kulturowej tożsamości płciowej (gender studies), o tyle kobiety w średnim wieku — o wiele rzadziej (najczęściej w kontekście problemów z pracą osób 50+ albo na tle prob-lemów badań profilaktycznych), a kobiety stare — sporadycznie (por. Ziemba, 2010, s. 57—72). Dorota Kołodziej (2010, s. 431) podsumowuje: „[…] starzenie się kobiety to temat we współczesnej kulturze prawie nieistniejący. Nie znajdzie się go na łamach kobiecych magazynów, gdzie dominuje portret młodej, prężnej bizneswoman”.
Na temat problemów ludzi w wieku starszym przeprowadzono, jak do tej pory, wiele badań. Nie sposób w tym miejscu przytoczyć najważniejszych wnio-sków płynących z takich eksploracji, należy więc dokonać subiektywnego wyboru wyników.
W ogólnopolskich badaniach sytuacji bytowej ludzi starszych, przeprowa-dzonych w 1989 roku przez GUS na próbie reprezentatywnej liczącej 9 701 osób w wieku powyżej 60. roku życia, sygnalizowano: brak stałej pomocy w życiu codziennym (17,9%), trudności mieszkaniowe lub brak odpowiedniego mieszka-nia (15%), brak towarzystwa i/lub przyjaciół (14,3%), brak możliwości wpływu na sprawy publiczne (13,4%), brak uznania i odpowiedniej pozycji w środowisku (6,8%) (Zych, 1999, s. 66—68). Badania te ujawniły istotne problemy społeczne o charakterze funkcjonalnym — problemy mieszkaniowe, brak oddziaływania na sprawy publiczne. Niektórzy badacze uważają, że „badanie potrzeb mieszka-niowych ludzi starszych jest jednym z najbardziej zaniedbanych pól badawczych w Polsce. W całej Europie Zachodniej istnieją ośrodki naukowe, których głównym zadaniem jest analizowanie owych potrzeb oraz próba stworzenia najlepszych
69
Rozdział czwarty — Problemy społeczne…
rozwiązań dla tej coraz szybciej rosnącej grupy w starzejącym się społeczeństwie”
(Duda, 2008, s. 79—80).
Barbara Szatur -Jaworska badała w 1986 roku zjawiska najbardziej dokuczliwe dla ludzi starszych. Badaniami objęła 592 osoby w podeszłym wieku z terenu Warszawy. Do najbardziej dokuczliwych zjawisk badani seniorzy zaliczyli: utratę sprawności fizycznej i konieczność korzystania z pomocy innych ludzi (28,7%
wskazań), samotność (21,5%), trudną sytuację materialną (17,6%), brak szacunku dla starości (11,5%) oraz złe warunki mieszkaniowe (10,1%). W dalszej kolejności wymieniano „trudności z podejmowaniem pracy zarobkowej przez emerytów”
oraz wskazywano na „nieliczenie się władzy z potrzebami starszego pokolenia”
(Zych, 1999, s. 66—68). Z uzyskanych wyników pośrednio można wnioskować o problemach ludzi starszych — dotyczą one nie tylko spraw indywidualnych, ale także takich negatywnych sytuacji, które wynikają z funkcjonowania w ramach określonej małej grupy społecznej. Samotność, brak szacunku wobec starości czy nieliczenie się z potrzebami starszego pokolenia należy z pewnością zaliczyć do problemów społecznych ludzi starszych, problemów związanych z funkcjonowa-niem jednostki w ramach pewnych grup społecznych.
Problemy społeczne seniorów mogą również wynikać z osłabienia ogólnej ich aktywności. Wiąże się to przede wszystkim ze zmianami biologicznymi orga-nizmu, które z kolei wywołują niemałe zmiany o charakterze społecznym. Jak wynika z badań, tzw. sprawność lokomocyjna ma istotny wpływ na samoocenę stanu zdrowia. Aż 93% osób, które pozytywnie oceniają stan swego zdrowia, zachowało pełną sprawność ruchliwą, natomiast nikt spośród leżących nie wyra-ził się pozytywnie o własnym zdrowiu, a 97% tych osób oceniła je negatywnie (Bień, 2002, s. 50).
Jak pokazują badania, niezwykle ważna jest aktywność w wieku podeszłym, która może w znacznym stopniu zmniejszać problemy społeczne. „Jedną z podsta-wowych cech wartościowego życia na przełomie dojrzałości i starości jest aktyw-ność. Organizm człowieka przeznaczony jest właśnie do aktywności i działania.
Aktywność psychiczna i fizyczna, jak również harmonia tych dwóch komponen-tów ludzkiego zachowania są podstawą dobrego zdrowia i bezbolesnego przejścia jednostki w trzecią, a następnie w czwartą fazę życia, czyli w starość i wiek podeszły. Jeśli przez długie lata człowiek prowadził aktywne życie, to pierwsze oznaki starzenia się pojawią się u niego znacznie później niż u rówieśników, którzy prowadzą monotonny i bierny tryb życia” (Zych, 1999, s. 99). Przytoczone tu spostrzeżenia Adama Zycha należy traktować jako dość istotną wskazówkę dla różnego rodzaju decydentów. Społeczeństwo się starzeje, a tym samym spada ogólna aktywność obywateli. Jeśli zależy nam na jej podtrzymaniu (co z punktu interesu społecznego jest dość ważne), to powinny być uruchomione mechanizmy, które będą wspierać aktywność seniorów. W przeciwnym przypadku nawet ci, którzy nie mają bariery biologicznej, będą pasywni i niechętni do zaangażowania społecznego.
Wielu badaczy zauważa, że aktywność ludzi starszych w Polsce nie odgrywa żadnej roli społecznej. Dominuje aktywność receptywna, czyli bierna,
przejawia-70
Część I — Zadania lokalnej polityki społecznej…
jąca się w oglądaniu telewizji, słuchaniu radia i w różnych formach czytelnictwa.
Bardzo niski natomiast jest poziom uczestnictwa w sferze społecznej, publicznej czy politycznej (Niezabitowski, 2007, s. 12—13).
Niewiele osób traktuje okres emerytury jako szansę na rozpoczęcie nowego życia i rozwój zainteresowań. Przeważa bierny styl życia, mała aktywność intelektualna i ruchowa. „Na styl życia ludzi starych w Polsce wpływa zły stan zdrowia i zła sytuacja materialna, ale w dużym stopniu także wzory spędzania czasu w środowisku, do którego należą nawyki ukształtowane w ciągu całego życia. Małe jest zainteresowanie szeroko rozumianą kulturą duchową, a także kulturą fizyczną, która w naszym kraju jest niedoceniana i stoi na bardzo niskim poziomie. Z drugiej strony, brakuje instytucji i organizacji, które spełniałyby rolę pobudzającą, inspirującą, pomagały w organizowaniu wolnego czasu ludziom, którzy sami tego zrobić nie potrafią” (Halik, Borkowska -Kalwas, Pączkow-ska, 2002, s. 170—171).
Istotne jest, aby próbując rozwiązać problemy społeczne ludzi starszych, starać się angażować tę grupę w ich rozwiązywanie. Nie brakuje jednak opinii przeciwnych, których autorzy podważają sens wpływu seniorów na życie lokalne.
Przykładowo, Piotr Błędowski (2002, s. 157) pisze: „[…] możliwości oddzia-ływania starszych osób na sytuację w ich miejscu zamieszkania są niewielkie.
Nawet jeśli przyjąć, że znaczna część starszych mieszkańców nie chce zajmować stanowiska w tych sprawach, to należałoby uznać, że opinie pozostałych mogą być reprezentatywne dla ogółu starszych ludzi i z tego względu powinny być uwzględniane. Pomocna byłaby w tym wypadku instytucjonalizacja reprezentacji seniorów w organach samorządu terytorialnego […]”.
Nie brakuje głosów wskazujących na ważność środowiska lokalnego dla indy-widualnej egzystencji człowieka starszego. „Dla ludzi starych środowisko lokalne ma szczególne znaczenie, jako że z uwagi na ograniczoną mobilność, nie najlepszą kondycję ekonomiczną i »udomowiony« model aktywności, stanowi najważniejszą płaszczyznę życia. Poza wszelką dyskusją pozostaje zatem fakt, że diagnozowanie, zróżnicowanych jednostkowo potrzeb i wypełnianie obszarów niedostatku odpo-wiednimi działaniami — spoczywa na najmniejszych jednostkach administracji terenowej (gminach, powiatach)” (Trafiałek, 2003, s. 243—244).
Dla rozwiązywania problemów społecznych ludzi starszych istotne więc jest zaangażowanie instytucji, które są w stanie nieść odpowiednią pomoc i rozwią-zywać problemy tej grupy osób. Czy tego rodzaju placówki radzą sobie z tymi niełatwymi zagadnieniami? Częściową odpowiedź przynoszą badania Instytutu Rozwoju Służb Społecznych, który we współpracy z Obserwatoriami Integracji Społecznej przeprowadził w 2010 roku ogólnopolskie badania dotyczące stanu usług socjalnych świadczonych na rzecz osób starszych w Polsce przez różnego rodzaju podmioty publiczne, prywatne i pozarządowe. Badania te nie były jednak klasycznymi badaniami prowadzonymi „zza biurka”, polegającymi na zebraniu i analizie danych zastanych. Były to badania ankietowe, mające na celu ustalenie stanu wiedzy pracowników ośrodków pomocy społecznej na temat usług socjal-nych świadczosocjal-nych na rzecz osób starszych na terenie ich macierzystych gmin
71
Rozdział czwarty — Problemy społeczne…
oraz określenie przez tych pracowników potrzeb w zakresie usług socjalnych w ich środowisku lokalnym. W konkluzji raportu z badań napisano, że w ponad 70 gminach wskazano potrzebę realizacji działań obejmujących prowadzenie szkoleń dla pracowników socjalnych z zakresu problematyki starości (85 gmin) oraz poradnictwo służące przygotowaniu rodzin osób starszych do życia z chorobą i/lub niepełnosprawnością (74 gminy). Jednocześnie z badań wyłonił się obraz regionu, w którym 78% działań wyszczególnionych w ankiecie realizowanych jest przez mniej niż 30% gmin biorących udział w badaniu1.