Starość jest etapem życia człowieka, do którego dochodzimy poprzez nie-unikniony i nieodwracalny proces starzenia się. Jest to zjawisko naturalne, na które mają wpływ czynniki genetyczne, biologiczne, psychologiczne, kulturowe,
171
Rozdział jedenasty — Człowiek stary jako „Inny”…
społeczne (Gałuszka, 2006, s. 112). Funkcjonowanie człowieka stanowi wypad-kową własnych możliwości, ale również czynników sytuacyjnych. Starość wydaje się fazą życia najbardziej zróżnicowaną — w poszczególnych przypadkach jest odmienna i uwarunkowana przebiegiem wcześniejszych faz, różna dla poszcze-gólnych jednostek, zależy od bardzo wielu czynników, takich jak: warunki życia, pozycja społeczna, zainteresowania, stan zdrowia, więzi społeczne itd.(Kędzior, 2006, s. 169).
Pełna charakterystyka starzenia się musi uwzględnić trzy aspekty: biolo-giczny, psychologiczny i społeczny. W aspekcie biologicznym należy zwrócić uwagę na pogorszenie ogólnej sprawności i żywotności organizmu. Z punktu widzenia psychologicznego zwraca się uwagę na zmiany dotyczące funkcji inte-lektualnych, sprawności psychomotorycznych czy cech osobowościowych. Tutaj mogą nastąpić zarówno zmiany pozytywne (tzw. mądrość życiowa, rozwaga), jak i negatywne (np. uszkodzenie funkcji poznawczych) (Orzechowska, 2008, s. 147). Charakteryzując aspekt społeczny, podkreśla się przemiany w obrębie pełnionych ról społecznych, pozycji społecznej. Społeczne starzenie się dotyczy tego, jak jednostka spostrzega proces starzenia się i jak odnosi się do niego dane społeczeństwo. Starość społeczna polega na ograniczeniu się jedynie do roli człowieka starego (Zych, Kaleta -Witusiak, 2006, s. 33).
Starość jest rodzajem wyzwania dla jednostki — musi ona zmagać się z nie-uchronną naturą biologii. Wśród wielu zdarzeń krytycznych wpisanych w tę fazę życia wymienia się utratę: zdrowia i witalności, atrakcyjności, najbliższych osób, pracy, prestiżu (Zielińska -Więczkowska, Kędziora -Kornatowska, Korna-towski, 2008, s. 132). Dla osób starszych silnie stresogennym doświadczeniem jest przejście na emeryturę. Koniec aktywności zawodowej łączy się bardzo często z poczuciem straty pozycji społecznej, zawodowej, kontaktów towarzyskich, poczucia przydatności oraz z obniżeniem dochodów. Emeryt staje się „Innym”, gdyż praca zawodowa to obecnie jeden z najważniejszych atrybutów przydatności społecznej oraz uznania. Ludzie starzy, niepracujący, postrzegani są jako obcią-żenie dla systemu emerytalnego, stąd narażeni zostają na ryzyko zaliczenia ich do kategorii nowych wykluczonych.
Przejście na emeryturę wiąże się z porzuceniem dotychczasowej, cechującej się wyrazistością, roli społecznej na rzecz mglistej i niejednoznacznej roli eme-ryta. Wymaga to przewartościowań. Zmienia się bowiem sytuacja psychiczna, społeczna, finansowa i rodzinna (Halicka, Halicki, 2007, s. 137). Dla jednych jest to ucieczka od trudnej i męczącej (zwłaszcza z uwagi na coraz większą konkurencję) sytuacji zawodowej, dla innych — czas zasłużonego odpoczynku, możliwość rozpoczęcia życia zupełnie na nowo, jeszcze inni przechodzą wówczas kryzys, popadają w depresję. Obecnie trudna sytuacja emeryta, jego niski status społeczny utrudniają w wielu wypadkach adaptację do emerytury i starości.
W okresie późnej dorosłości pojawiają się różnego rodzaju ograniczenia:
związane z nasilającymi się chorobami, ograniczeniem aktywności zawodowej, zawężeniem kontaktów społecznych (ze znajomymi, członkami rodziny itd.).
Osoby starsze są samotne, bo straciły najbliższych zarówno fizycznie (śmierć),
172
Część III — Wsparcie i przeciwdziałanie marginalizacji…
jak i duchowo (coraz rzadsze kontakty), osamotnione, ponieważ wyklucza się je z aktywnego udziału w społeczeństwie. Samotność wiąże się z poczuciem braku satysfakcjonujących związków z innymi, z brakiem zadowolenia z relacji społecznych, w których się człowiek znajduje. Samotność jest stanem właściwym człowiekowi w każdym wieku, jednak okres starości, kiedy ma się dużo wolnego czasu, nasila ją (Sokal, 2009, s. 404). Wszystkie te zmiany w życiu wpływają na świadomość starzejącego się człowieka i jego funkcjonowanie w społeczeństwie, na to, jaką postawę przyjmuje on wobec starości.
Według Denisa B. Bromleya ludzie starsi przyjmują różne postawy wobec życia: postawę konstruktywną (akceptowanie własnej starości, optymistyczne patrzenie w przyszłość, wynikające z dodatniej oceny bilansu życiowego);
postawę zależności (bierność, uległość); postawę obronną (lęk przed śmiercią, maskowany wzmożoną aktywnością, stałym zaabsorbowaniem zewnętrznymi czynnościami); postawę wrogości (bunt, agresja wobec innych); postawę wrogości do samego siebie (śmierć traktowana jako wyzwolenie) (Dąbrowiecka, 2003, s. 9). Ludzie przekroczywszy wiek poprodukcyjny lub przechodząc na emeryturę, często zaczynają postrzegać siebie jako osoby starsze lub nawet stare, przyjmują nową tożsamość społeczną. W związku z tym zaczynają myśleć o sobie zgodnie z powszechnie przypisywanymi tej kategorii cechami. Dopatrują się w sobie przejawów obniżania sprawności umysłowej i fizycznej, uzależnienia od innych, np. rodziny lub instytucji, boją się spadku możliwości samorealizacji (Niezabi-towski, 2007, s. 142). Stereotyp ogólnej fizycznej, psychicznej oraz społecznej degradacji człowieka ma wpływ na oczekiwania samych ludzi starych wobec życia, m.in. na stopień wycofania się z różnych form aktywności. Negatywny obraz powiązany z rzeczywistym obniżeniem sprawności, faktyczną utratą dotychczasowych ról społecznych, może powodować wejście w schemat samo-spełniającej się przepowiedni, a to z kolei prowadzi do wyobcowania, śmierci społecznej (Tokaj, 2005, s. 330).
Wszystkie zmiany charakterystyczne dla okresu późnej dorosłości, jak i niektóre postawy seniorów wobec własnej starości (postawa zależności czy wrogości) mogą prowadzić do dyskryminacji tej grupy społecznej. „Inny” wyróż-nia się cechami, które powodują, że naznaczona jednostka bądź grupa zajmują w społecznej hierarchii niższe pozycje lub są wykluczone. Ludzie starzy stają się
„Innymi”, gdyż nie pasują do obowiązującego wzorca: człowieka odnoszącego sukces w każdej dziedzinie, produktywnego, użytecznego, perfekcyjnego.
Ludzie starsi we współczesnych społeczeństwach odbierani są jako swoista mniejszość społeczna: ludzie, którzy różnią się pod względem biologicznym, mają inne potrzeby, inny sposób życia, hołdują innym wartościom, mają niską pozycję społeczną, nie są w stanie dotrzymać kroku dokonującym się zmianom (choćby w zakresie nowoczesnych technologii). Ludzie starsi postrzegani są jako „Inni”
— członkowie odrębnej grupy społecznej. Obraz takiej mniejszości jest wyrazisty i jednoznaczny; składają się nań przede wszystkim stereotypy i uprzedzenia.
173
Rozdział jedenasty — Człowiek stary jako „Inny”…