Chorzów jest jednym z miast śląskiej aglomeracji posiadających status powiatu. Liczba ludności przekracza 115 tys. osób. Pod względem gęstości zaludnienia Chorzów zajmuje drugą pozycję w regionie przy liczbie 3 390 osób przypadających na 1 km2 powierzchni miasta (dane zawarte w Strategii Roz-wiązywania Problemów Społecznych Chorzowa do roku 2020, Załącznik do uchwały nr XLI/815/05 Rady Miasta Chorzów z dnia 29 grudnia 2005 roku).
Chorzów jest miastem starzejącym się, które weszło w fazę starości demogra-ficznej, ponieważ odsetek seniorów powyżej 60. roku życia w stosunku do ogółu mieszkańców wynosi 21,7%. Liczba mieszkańców z roku na rok maleje. Tendencja ta ma w ciągu ostatnich kilkunastu lat charakter stały (Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Chorzowa do 2020 roku…, s. 4). Społeczeństwo wkracza w fazę starości demograficznej wówczas, gdy odsetek ludzi w wieku 60 i więcej
192
Część III — Wsparcie i przeciwdziałanie marginalizacji…
lat przekroczy 12% ogółu ludności (por. Kluzowa, Slany, 2004, s. 109—119).
Można zatem stwierdzić, że społeczeństwo Chorzowa osadzone jest już głęboko w fazie starości demograficznej. Udział osób starszych wśród ludności Chorzowa jest jednym z najwyższych w województwie śląskim. W stosunku do wartości średniej krajowej Chorzów także wyróżnia się niekorzystnie.
Problem starzenia się mieszkańców Chorzowa dotyczy całego miasta, ale szczególnie wyraźnie rysuje się w Chorzowie Maciejkowicach — jest to w dużym stopniu dzielnica ludzi starych, występuje tu najwyższy wskaźnik umieralności i zmniejszania się liczby ludności. Duża liczba osób starych zamieszkuje również dzielnicę Chorzów Batory. Wśród osób starych przeważają osoby samotne, utrzy-mujące się z niewielkich świadczeń emerytalnych lub rentowych, pozwalających na zaspokojenie jedynie najbardziej podstawowych potrzeb życiowych (Strategia Rozwiązywania Problemów Chorzowa do 2020 roku, 2005…, s. 12).
W Chorzowie rośnie liczba mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Ich udział w populacji mieszkańców miasta systematycznie wzrasta. Wśród nich dominują kobiety; wraz ze wzrostem wieku dominacja ta jest coraz bardziej wyraźna. Większość starszych mieszkańców Chorzowa stanowią osoby samotne.
Dużą część z nich dotyka niepełnosprawność. Kłopoty dnia codziennego w połą-czeniu z trudną sytuacją materialną i nierzadko obojętnością otoczenia nasilają problem osamotnienia, izolacji i wykluczenia tej grupy społecznej. Dlatego w Chorzowie istnieje stałe zapotrzebowanie na prowadzenie działalności mają-cej na celu społeczną inkluzję seniorów przez instytucje publiczne, organizacje pozarządowe, kluby, koła, wspólnoty czy zrzeszenia.
W Chorzowie jedną z podstawowych instytucji publicznych świadczących pomoc na rzecz seniorów jest Ośrodek Pomocy Społecznej, który działa na podstawie zapisu Ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku. W jej artykule 2 ust. 1 czytamy: „[…] pomoc społeczna jest instytucją polityki społecz-nej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężenie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości”. Artykuł 3 ust. 1 stanowi, że „pomoc społeczna wspiera osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających god-ności człowieka”. Głównym celem ośrodka — będącego największą i najbardziej kompleksową instytucją mającą na celu wspieranie finansowe, rzeczowe, profi-laktyczne oraz doradcze wszystkich osób przejściowo lub trwale znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej — jest zatem dążenie do samodzielności oraz aktywizacji klientów, w podejmowaniu działań zmierzających do poprawy ich jakości życia. Na szczególną pomoc ośrodka mogą liczyć seniorzy, osoby starsze, samotne.
Uchwałą Rady Miasta nr XXVII/530/04 z dnia 25 listopada 2004 roku został zatwierdzony w Chorzowie „Program pomocy i wsparcia na rzecz osób starszych
— mieszkańców Chorzowa”, który realizowany jest do tej pory. Ma on na celu przede wszystkim przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu seniorów. Działa-nia podejmowane w ramach tej uchwały na rzecz osób starszych obejmują różne
193
Rozdział dwunasty — Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu…
dziedziny życia istotne i ważne z punktu widzenia utrzymania odpowiedniej kondycji dużej populacji mieszkańców Chorzowa (Antończyk, 2007, s. 43—44).
Najważniejszymi z nich są: aktywizacja społeczna poprzez tworzenie szerokiej oferty zajęć rekreacyjnych, sportowych i edukacyjnych, tworzenie ośrodków wsparcia dziennego, pomoc w organizowaniu się grup nieformalnych, np. klubów seniora, badania socjologiczne pozwalające na ocenę faktycznej sytuacji zdrowot-nej, rodzinzdrowot-nej, materialnej tej grupy mieszkańców, pomoc medyczna — wsparcie mieszkańców miasta w tworzeniu specjalistycznej opieki dla osób starszych, tworzenie systemu wsparcia środowiskowego w formie usług opiekuńczych i zabezpieczenia materialnego dla seniorów będących w złej kondycji zdrowotnej i finansowej, zapewnienie opieki całodobowej w różnych formach (na terenie miasta funkcjonują trzy domy pomocy społecznej dla osób starszych, placówki opiekuńcze zapewniające opiekę całodobową na czas określony oraz dwa zakłady pielęgnacyjno -opiekuńcze).
Instytucje publiczne i organizacje społeczne realizując program pomocy i wsparcia na rzecz seniorów, podejmują działania umożliwiające aktywizację i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Przykładem form organizacyjnych w ramach programu mogą być struktury zarówno sformalizowane, takie jak dzienne domy pomocy społecznej (dzienne domy pobytu), jak i mniej formalne, np. kluby seniora, grupy emerytów czy rencistów, skupiające byłych pracowników jednego zakładu pracy lub branży, oraz parafialne wspólnoty seniora, funkcjo-nujące w środowisku lokalnym najbliższym miejsca zamieszkania. Na terenie Chorzowa działa wiele takich grup, liczących od 50 do 80 osób, spotykających się raz lub dwa razy w tygodniu. Spotkania te odbywają się dzięki możliwości nieodpłatnego korzystania z pomieszczeń w obiektach użyteczności publicznej.
W ramach działalności klubów seniora organizowane są: wieczorki taneczne, muzyczne i poetyckie, warsztaty i prelekcje, wycieczki krajoznawczo -turystyczne, koła robótek ręcznych, koła kulinarne, spotkania wigilijne; największym zainteresowaniem cieszą się kluby i turnieje karciane. Najliczniejszym klubem seniora, liczącym łącznie w dwóch grupach około 180 osób, jest klub działający w pomieszczeniach Centrum Pracy Socjalnej w Chorzowie. Trzy kluby seniora zlo-kalizowane w różnych dzielnicach miasta prowadzi Chorzowskie Stowarzyszenie Pomocy „Serce”. Seniorzy, którzy wymagają większej opieki i usług opiekuńczych mogą skorzystać z dziennych domów pobytu; w Chorzowie funkcjonują trzy takie placówki, w tym jedna dla osób chorych na Alzheimera. Jedną z takich placówek prowadzi Stowarzyszenie „Serce”, które w jej ramach zapewnia seniorom: usługi opiekuńcze, opiekę sanitarno -higieniczną, terapię zajęciową, dwa posiłki dzien-nie, rehabilitację zdrowotną, zajęcia kulturalno -oświatowe i rekreacyjne oraz imprezy okolicznościowe. Prowadzone zajęcia są zróżnicowane oraz dopasowane do potrzeb i oczekiwań osób w nich uczestniczących. Zarówno dzienne domy pobytu, jak i kluby seniora odgrywają ważną rolę w integracji środowiskowej seniorów.
Zupełnie inną formą pomocy na rzecz seniorów jest zapewnienie im opieki socjalnej w formie usług w miejscu zamieszkania. Samotność, trudna sytuacja
194
Część III — Wsparcie i przeciwdziałanie marginalizacji…
materialna, zły stan zdrowia — to elementy, które skumulowane powodują, że pewna grupa seniorów wycofuje się, zamyka przed otoczeniem i spędza resztę życia w całkowitej izolacji. W Ośrodku Pomocy Społecznej w Chorzowie funk-cjonuje sekcja ds. usług opiekuńczych, w ramach której pracownicy socjalni diagnozują potrzeby osób starszych, organizują opiekę, przydzielają pomoc finan-sową i rzeczową oraz dbają o to, aby seniorzy żyli w godnych warunkach. Osoby starsze mają również możliwość skorzystania w miejscu zamieszkania z usług specjalistycznych w postaci: psychologa, masażysty, fizjoterapeuty, rehabilitanta i terapeuty zajęciowego. Pomoc psychologiczna jest szczególnie ceniona przez seniorów (Antończyk, 2007, s. 44—46).
W ramach działalności organizacji pozarządowych wspierających inkluzję społeczną seniorów w Chorzowie na szczególną uwagę zasługują projekty prowa-dzone przez Stowarzyszenie na Rzecz Rodziny. Są to programy autorskie, takie jak: „Młodszy Brat / Młodsza Siostra”, Ośrodek Aktywizacji oraz Klub Seniora
„Otwarte Serca”.
Program „Młodszy Brat / Młodsza Siostra” jest programem wolontaryjnym, polegającym na łączeniu w pary wolontariusza (osoby w wieku dojrzałym) z sędziwym podopiecznym. Program ma na celu organizowanie wolontariatu na rzecz najstarszych mieszkańców Chorzowa, promowanie zdrowego stylu życia, przeciwdziałanie izolacji i samotności osób starszych oraz zmianę stereotypów dotyczących problematyki starości. Cele komplementarne programu obejmują m.in.: zapobieganie wykluczeniu i izolacji oraz osamotnieniu seniorów, zachęca-nie ludzi starszych do udziału w życiu społeczno -kulturalnym oraz kształtowazachęca-nie umiejętności prospołecznych, tworzenie więzi społecznych pomiędzy wolontariu-szem a osobą w podeszłym wieku oraz wśród innych ludzi starszych, edukowanie seniorów w zakresie zdrowego stylu życia, tworzenie warunków do dokształcania się seniorów, uwrażliwienie na potrzeby, umiejętności i oczekiwania różnych grup wiekowych, a w szczególności ludzi starszych, pokazywanie różnorodnych korzyści, jakie płyną ze współpracy międzypokoleniowej w wymiarze jednostko-wym i społecznym, oraz przeciwdziałanie negatywnym stereotypom dotyczącym seniorów.
W trakcie realizacji programu specjaliści (terapeuci, psycholodzy) organizują wolontariuszom grupy wsparcia, które — z punktu widzenia efektywności pracy z seniorem — są bardzo istotne. Aktywizacji podopiecznych sprzyja przede wszystkim tworzenie par: wolontariusz — senior, będące źródłem inspiracji do podejmowania działalności w różnych obszarach życia społecznego oraz organi-zowania wspólnych spotkań. Wszystkie tego typu działania aktywizują seniorów do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym. W ramach programu do końca 2010 roku pracowało 33 wolontariuszy oraz istniały 52 pary. Program zakłada również ożywienie środowiska lokalnego i tworzenie samopomocowych grup sąsiedzkich wśród seniorów. Uruchamia on oddolną inicjatywę społeczną, pole-gającą na tworzeniu się wspólnot sąsiedzkich ludzi starszych. Uczy, jak wspólnie spędzać czas wolny. W ramach programu odbywają się wspólne imprezy, wyjścia do kina, teatru, muzeum oraz wycieczki rekreacyjno -krajoznawcze. Realizacja
195
Rozdział dwunasty — Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu…
tego programu umożliwia integrację społeczności ludzi starszych i ich społeczną inkluzję.
Podobnym projektem jest program Ośrodka Aktywizacji, służący aktywi-zacji i integracji społecznej osób w podeszłym wieku. Jego celem jest nie tylko przeciwdziałanie izolacji i samotności seniorów, ale także tworzenie możliwości nawiązania kontaktów społecznych w grupie rówieśniczej oraz warunków do dokształcania się, zdobycia wiedzy i umiejętności z różnych dziedzin nauki i życia, do tworzenia wśród ludzi starszych wspólnot towarzyskich i podwalin pod wzajemne wspieranie się w sytuacjach kryzysowych, promowanie zdrowego stylu życia.
Program realizowany jest w dzielnicy Chorzów II, w której znaczną część zabudowy stanowi stare budownictwo, a sporą grupę wśród mieszkańców tej dzielnicy tworzą osoby w podeszłym wieku, w tym wielu przedstawicieli mniej-szości niemieckiej. Na terenie dzielnicy mieszkają osoby dotknięte ubóstwem, przejawiające tendencję do „dziedziczenia biedy”, często przesiedlone tam z innych dzielnic. Odrębną społecznością zamieszkującą licznie na tym terenie jest mniejszość romska. Seniorzy, którzy już dawno zakończyli działalność zawo-dową, mieszkają w tej dzielnicy od pokoleń. Fakt, że teren ten stał się skupiskiem społeczności przesiedlonej, znacznie utrudnia, a nawet zaburza prawidłowe i spokojne funkcjonowanie jej dawnych mieszkańców (w tym osób w podeszłym wieku). Z powodu napływu nowych członków społeczności zanikły stare więzi sąsiedzkie. Starsi ludzie obawiają się wychodzić z domu, bojąc się często hałaśli-wych i agresywnych sąsiadów. Wszystko to powoduje, że żyją w samotności, mają poczucie alienacji społecznej, nie są w stanie czerpać przyjemności z faktu bycia seniorem. Środowisko tej dzielnicy uniemożliwia realizację ich potrzeb i zmusza do samotnej egzystencji, która niejednokrotnie powoduje silną frustrację, sprzyja stanom depresyjnym, a w efekcie przyczynia się do spadku kondycji, chorób somatycznych oraz prowadzi do marginalizacji i wykluczenia społecznego. Dzia-łalność Ośrodka Aktywizacji umożliwia aktywność ludziom starszym, stwarza właściwy klimat do dzielenia się swoim doświadczeniem i umiejętnościami, to zaś skutecznie zapobiega pogłębianiu się procesu wykluczenia seniorów ze społeczeństwa. W ramach działań Ośrodka prowadzone są pracownie zajęciowe (pracownia profilaktyki i promocji zdrowia, pracownia informatyczna, pracownia rękodzielniczo -plastyczno -graficzna, pracownia rehabilitacyjno -sportowa) oraz organizowane są wyjazdy rekreacyjne (wycieczki), imprezy kulturalne i spotkania towarzyskie. Zajęcia w ramach pracowni odbywają się regularnie w każdym tygodniu. Uczestniczy w nich od 60 do 70 seniorów.
Inną formę przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu seniorów proponuje Stowarzyszenie na Rzecz Rodziny w ramach projektu Klubu Seniora „Otwarte Serca”. Jego główne zadanie obejmuje: przeciwdziałanie samotności i izolacji społecznej osób starszych, integrację grupy seniorów i tworzenie grup wzajem-nego wsparcia, motywowanie osób starszych do uczestnictwa w życiu -kulturalnym, promowanie zdrowego stylu życia, zachęcanie osób starszych do zdobywania nowych umiejętności i wiedzy, stwarzanie im odpowiednich do tego
196
Część III — Wsparcie i przeciwdziałanie marginalizacji…
warunków oraz umożliwianie im realizacji własnych zainteresowań twórczych, sprzyjanie budowaniu pozytywnych relacji pomiędzy seniorami.
Projekt Klubu Seniora „Otwarte Serca” skierowany jest do osób starszych, które po zakończeniu aktywności zawodowej lub stracie bliskiej osoby izolują się od społeczeństwa. Ich aktywność obniża się, dawne kontakty społeczne zanikają, a nowych relacji seniorzy nie nawiązują. Uczestnictwo w programie pomaga im poznać nowych ludzi, nawiązać nowe znajomości. Spotykając się systematycznie, osoby starsze budują pozytywne relacje z innymi seniorami, przez co czują się częścią tej grupy. W ramach projektu korzystają z propozycji różnych instytucji kulturalnych. Pozwala im to rozwijać aktywność również w tej sferze życia. Rea-lizowane cyklicznie zajęcia z zakresu promocji zdrowia uczą seniorów zdrowego stylu życia. Zajęcia warsztatowe (plastyczne, muzyczne, teatralne) umożliwiają im rozwój talentów. Uczestnictwo w klubie seniora wyposaża uczestników w umie-jętności, predyspozycje, kontakty społeczne potrzebne do prowadzenia aktywnego trybu życia. Sprzyja budowaniu poczucia własnej wartości. Stwarza warunki do samorealizacji i przeciwdziała procesom wykluczenia społecznego. Klub Seniora
„Otwarte Serce” w roku 2009 nawiązał współpracę z Zespołem Szkół Specjalnych nr 2 w Chorzowie. Kontakt z osobami niepełnosprawnymi pozwolił osobom starszym z innej perspektywy spojrzeć na swoją niepełnosprawność. Seniorzy poznali osoby młode, które często całe swoje życie muszą zmagać się z poważnymi chorobami oraz brakiem pełnej sprawności fizycznej lub intelektualnej, a które jednak mają w sobie radość życia i siłę pokonywania przeciwności. Poznanie tych osób wzbudziło w seniorach motywację do pokonywania własnych słabości, co przyczyniło się do wzrostu ich aktywności. W zajęciach klubu uczestniczy od 50 do 60 seniorów. Spotkania organizowane są dwa razy w tygodniu.
Odmiennym przykładem przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu cho-rzowskich seniorów jest ich udział w zajęciach Górnośląskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku, działającego przy Centrum Kształcenia Ustawicznego Ekono-mistów w Chorzowie, powołanego Uchwałą Rady Miasta z dnia 23 lutego 2006 roku. Celem tej placówki jest realizacja idei doskonalenia i dokształcania się przez całe życie. Uniwersytet poprzez ciekawe wykłady i zajęcia umożliwia rozwój zainteresowań wszystkim osobom w średnim wieku, nieczynnym zawodowo oraz zmarginalizowanym społecznie seniorom, niezależnie od wieku i dotych-czasowego wykształcenia. Seniorzy mają również możliwość uczenia się języków obcych i doskonalenia ich znajomości. Korzystają także z różnych form czynnej rekreacji.
Opisane tu formy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu seniorów realizowane na terenie Chorzowa należą do szerokiego wachlarza form wsparcia i pomocy udzielanych przez działające w tym mieście instytucje i organizacje.
Większość tych działań została scedowana na organizacje pozarządowe w ramach idei społeczeństwa obywatelskiego. Można zaobserwować, iż działania te wpły-wają na zahamowanie procesów izolacji, marginalizacji i wykluczenia wśród tak licznej grupy seniorów na terenie miasta Chorzów.