Realizacja obowiązku szkolnego

1. Przeprowadzanie naboru do przedszkoli i szkół

Trybunał Konstytucyjny na wniosek Rzecznika stwierdził⁴²⁰ niezgodność z Konstytucją art. 22 ust. 1 pkt 1 ustawy o systemie oświaty⁴²¹. Zakwestionowana norma stanowiła podsta-wę ustawową do wydania rozporządzenia kompleksowo regulującego kwestię przeprowa-dzania naboru do przedszkoli i szkół publicznych. Ze względu na konieczność zapewnienia stałości i przewidywalności zasad rekrutacji do placówek oświatowych, termin utraty mocy obowiązującej przepisów został odroczony o 12 miesięcy.

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że wytyczne ustawowe nie spełniały wymogów kon-stytucyjnych i w konsekwencji pozostawiały organowi władzy wykonawczej zbyt dużą swo-bodę w ustanawianiu zasad rekrutacji. W wyroku zwrócono także uwagę na fakt, że nabór do przedszkoli i szkół, ze względu na ścisły związek z konstytucyjną gwarancją równego i powszechnego dostępu do nauki, należy do materii ustawowej. Przyznanie pewnym gru-pom pierwszeństwa w procesie rekrutacji, z uwagi na to, że prowadzi do ograniczenia w ko-rzystaniu z wolności i praw innych osób, nie może być uregulowane w akcie normatywnym rangi podustawowej. Podobne uwagi odnoszą się do unormowania zasad przetwarzania da-nych osobowych kandydatów i ich rodzin. Ponadto brak regulacji procedury przeprowadza-nia rekrutacji powoduje, że nie można odwołać się od decyzji o nieprzyjęciu do przedszko-la lub szkoły. Nowelizacja ustawy powinna jasno okreśprzedszko-lać model sądowej kontroli decyzji podejmowanych w procesie rekrutacji. Zasady przeprowadzania naboru regulowane są nie tylko w aktach prawa powszechnie obowiązującego, ale wynikają także ze statutów placó-wek. Granica dopuszczalności tworzenia własnych zasad naboru powinna być precyzyjnie uregulowana w aktach prawa powszechnie obowiązującego i musi mieć wyraźną podsta-wę ustawową. Rzecznik zwróciła się⁴²² do Ministra Edukacji Narodowej o poinformowanie o stanie prac nad nowelizacją przepisów regulujących kwestię przeprowadzania naboru do przedszkoli i szkół.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego został wykonany ustawą⁴²³ o zmianie ustawy o syste-mie oświaty oraz niektórych innych ustaw.

420 Wyrok z 8 stycznia 2013 r., sygn. akt K 38/12.

421 Ustawa z 7 września 1991 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.).

422 RPO-654450-I/11 z 24 czerwca 2013 r.

423 Ustawa z 6 grudnia 2013 r. (Dz.U. z 2014 r., poz. 7).

Minister poinformował⁴²⁴, że w pracach prowadzonych nad nowelizacją ustawy o sys-temie oświaty projektowane są przepisy uwzględniające wyrok Trybunału Konstytucyjne-go w zakresie rekrutacji do publicznych przedszkoli, szkół i placówek oraz przechodzenia z jednych typów szkół do innych. Zmiany istniejących przepisów dotyczą w szczególności określenia na poziomie ustawowym: kryteriów rekrutacji do publicznych przedszkoli, szkół i placówek oświatowych, zasad przeprowadzania rekrutacji do publicznych przedszkoli oraz publicznych szkół i placówek oświatowych, procedury przeprowadzania rekrutacji, w tym procedury odwoławczej w przypadku nieprzyjęcia dziecka lub ucznia do publicznego przed-szkola lub publicznej szkoły oraz zasady ujawniania i przetwarzania danych osobowych uczestników procesu rekrutacji.

2. Dostęp do nauki w języku polskim dla dzieci obywateli polskich czasowo przebywających za granicą

Skargi obywateli polskich czasowo mieszkających za granicą, a także wnioski zgłaszane przez dyrektorów szkół publicznych kuratorom oświaty zwróciły uwagę Rzecznika na kwe-stię dostępu do placówek oświatowych poza granicami Polski prowadzących zajęcia w ję-zyku polskim i realizujących, przynajmniej w wymiarze uzupełniającym, polską podstawę programową kształcenia ogólnego. W wyniku zmiany rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizacji kształcenia dzieci obywateli polskich czasowo prze-bywających za granicą⁴²⁵, minimalna liczba uczniów w punkcie konsultacyjnym została podniesiona z 30 do 50. Wielu punktom konsultacyjnym grozi likwidacja. Uczniowie będą mogli kontynuować naukę jedynie w  uspołecznionych placówkach lub skorzystać z możliwości kształcenia na odległość. Polskie władze powinny prowadzić politykę sprzyja-jącą podejmowaniu decyzji o powrocie z emigracji do Polski. Jednym z ważnych czynników branych pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o powrocie do Polski są szanse edukacyjne dzieci, które przez dłuższy czas były wychowywane w innym kraju. Jednocześnie od pewne-go czasu dominują formy prowadzenia nauczania w wymiarze uzupełniającym, w punktach konsultacyjnych działających najczęściej przy ambasadach lub konsulatach. Zastąpienie na-uki w szkolnym punkcie konsultacyjnym innymi, mniej kosztownymi formami nana-uki nie będzie w stanie zapewnić porównywalnego poziomu edukacji. Likwidacja punktów konsul-tacyjnych i objęcie dzieci nauczaniem na odległość powinno być traktowane jako ostatecz-ność. Rzecznik zwróciła się⁴²⁶ do Ministra Edukacji Narodowej o rozważenie zmiany przepi-sów regulujących zasady zakładania placówek oświatowych prowadzących naukę w języku polskim dla Polaków czasowo przebywających za granicą.

W odpowiedzi poinformowano⁴²⁷ Rzecznika, że dominującą w środowiskach polskich rodzin migrujących formą kształcenia dzieci jest nauczanie oparte o uzupełniający plan na-uczania. Dzieci polskie za granicą uczęszczają do szkół w lokalnym systemie edukacji i tam

424 Pismo z 8 lipca 2013 r.

425 Rozporządzenie z 31 sierpnia 2010 r. (Dz.U. Nr 170, poz. 1143, z późn. zm.).

426 RPO-725408-I/13 z 26 kwietnia 2013 r.

427 Pismo z 21 maja 2013 r.

realizują obowiązek szkolny i nauki, zaś w szkolnym punkcie konsultacyjnym bądź w szko-le organizacji Polaków uzupełniają wiedzę w zakresie języka polskiego oraz wiedzy o Pol-sce. Działania podejmowane przez Ministerstwo zmierzają ku temu, aby docelową formą nauczania dzieci polskich za granicą było nauczanie uzupełniające w zakresie języka pol-skiego i wiedzy o Polsce. Pozwoli to, w miarę posiadanych środków i przy jednoczesnym uwzględnieniu potrzeb i  oczekiwań środowisk polskich, na zapewnienie jak największej grupie uczniów polskich za granicą kontaktu z językiem ojczystym i krajem. Wszystkie obecne formy nauczania uzupełniającego będą kontynuowane, zaś ewentualne zmiany do-tyczące kształtu oświaty polskiej za granicą poprzedzą szerokie konsultacje ze środowiskiem szkolnym, placówkami dyplomatycznymi oraz środowiskiem polonijnym. W odpowiedzi wyjaśniono także, iż zmiana przepisów polegająca na zwiększeniu do 50 liczby uczniów wy-maganej do utworzenia szkolnego punktu konsultacyjnego dotyczy wyłącznie powoływa-nia nowych szkół i nie ma wpływu na funkcjonowanie placówek już istniejących. Ponadto przepisy przewidują możliwość utworzenia punktu w przypadku zgłoszenia mniejszej liczby uczniów.

Rzecznik uznała powyższe wyjaśnienia za wystarczające.

3. Organizowanie nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach

W skargach wpływających do Rzecznika podnoszony był problem prawa do nieuczest-niczenia w zajęciach z religii. Skarżący informowali, że w przedszkolach i szkołach zdarza-ją się przypadki żądania od rodziców pisemnych oświadczeń o nieuczestniczeniu ich dziecka w lekcjach religii. Opisane postępowanie jest sprzeczne z obowiązującymi przepi-sami, które dotyczą jedynie oświadczeń chęci uczestnictwa w zajęciach i może być odebra-ne jako forma dyskryminacji ze względu na przekonania religijodebra-ne lub bezwyznaniowość.

Rzecznik zwróciła się⁴²⁸ do Ministra Edukacji Narodowej o rozważenie zwrócenia uwagi kuratorom oświaty, a za ich pośrednictwem dyrektorom placówek oświatowych, na koniecz-ność stosowania obowiązujących we wskazanym zakresie przepisów prawa i powiadomienie Rzecznika o podjętych działaniach.

Minister podzielił⁴²⁹ stanowisko Rzecznika negatywnie oceniające praktykę wymagania pisemnych oświadczeń rodziców w sprawie nieuczestniczenia ucznia w zajęciach z religii.

Przepisy jednoznacznie określają, że rodzice wyrażają oświadczenie wówczas, gdy chcą, aby ich dziecko uczestniczyło w zajęciach z religii lub etyki. Oświadczenie w sprawie nie-uczestniczenia może dotyczyć tylko przypadków rezygnacji z udziału w zajęciach (zmiany wcześniejszej decyzji). Ministerstwo Edukacji Narodowej wielokrotnie zalecało kuratorom oświaty, aby w ramach sprawowanego nadzoru pedagogicznego zwracali uwagę na praktyki niezgodne z zasadami wynikającymi z obowiązujących w tej kwestii przepisów. Minister-stwo zamierza ponownie podjąć omawiany problem w planowanej informacji dla kuratorów

428 RPO-601727-I/08 z 15 listopada 2013 r.

429 Pismo z 4 grudnia 2013 r.

oświaty i dyrektorów szkół, której przekazanie nastąpiłoby przed rozpoczęciem kolejnego roku szkolnego.

Stosowanie przepisów w tym zakresie przez administrację szkolną w dalszym ciągu bę-dzie kontrolowane przez Rzecznika.

4. System oceniania oraz przeprowadzania egzaminów zewnętrznych w szkołach

Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek⁴³⁰ Rzecznika o stwierdzenie niezgodności art. 22 ust. 2 pkt 4 ustawy o systemie oświaty⁴³¹ z konstytucyjną zasadą konstrukcji upoważ-nień ustawowych. Zakwestionowany przepis był podstawą ustawową do wydania rozporzą-dzenia w sprawie oceniania i promowania uczniów oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów (w tym egzaminów maturalnych i gimnazjalnych).

W wyroku z 24 września 2013 r. Trybunał Konstytucyjny w całości podzielił zarzuty Rzecznika. Ze względu na konieczność wprowadzenia kompleksowej zmiany przepisów ustawy, termin utraty mocy obowiązującej art. 22 ust. 2 pkt 4 ustawy o systemie oświaty został odroczony o 18 miesięcy.

Rzecznik monitoruje prace legislacyjne w tym zakresie.