o podatnikach za granicą
A. Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia
1. Zasady rekompensowania pracy w godzinach nadliczbowych, uregulowane w pragmatykach pracowniczych
Od stycznia 2009 r. Rzecznik sygnalizuje właściwym organom rządowym problem konieczności nowelizacji kilku ustaw tzw. pragmatyk pracowniczych, dotyczący zasad rekompensowania pracy w godzinach nadliczbowych. W przepisach ustawy o służbie cywilnej240 brakuje np. unormowania umożliwiającego rekompensowanie członkom korpusu służby cywilnej pracy w godzinach nadliczbowych. Projekt nowelizacji ustawy o służbie cywilnej, przewidujący rekompensatę dla urzędników i pracowników za pracę w godzinach ponadwymiarowych, jest przesuwany do kolejnych planów legislacyjnych rządu. Zaniechanie prac nad zmianą przepisów w omawianym zakresie jest trudne do zaakceptowania, ponieważ obowiązujący stan prawny pozostaje w sprzeczności z Euro-pejską Kartą Społeczną.
Niezgodność ta polega na tym, że w pragmatykach nie rekompensuje się godzin prze-pracowanych nadliczbowo ani wynagrodzeniem, ani czasem wolnym w zwiększonym wymiarze. Podobny problem dotyczy potrzeby nowelizacji przepisu ustawy o służbie za-granicznej241, regulującego obowiązek pracy poza normalnymi godzinami pracy. Rzecznik kwestionował również przepis ustawy o pracownikach samorządowych242, regulujący kwe-stię rekompensowania tym pracownikom pracy w godzinach nadliczbowych w sposób mniej korzystny, niż wynika to z Europejskiej Karty Społecznej. Rzecznik zwróciła się243 do Prezesa Rady Ministrów z prośbą o wydanie stosownych poleceń, zobowiązujących właściwe służby do wprowadzenia zmian przepisów we wskazanym zakresie.
Problem prawa pracownika samorządowego do dodatku za pracę w godzinach nadliczbowych został niedawno poddany analizie przez Trybunał Konstytucyjny przy rozpoznaniu pytania prawnego244. 21 stycznia 2014 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że 42 ust. 4 ustawy o pracownikach samorządowych w zakresie, w jakim dotyczy pra-cowników samorządowych zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, jest
240 Ustawa z 21 listopada 2008 r. (Dz.U. Nr 170, poz. 1218, z późn. zm.).
241 Ustawa z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 128, poz. 1403, z późn. zm.).
242 Ustawa z 21 listopada 2008 r. (Dz.U. Nr 223, poz. 1458, z późn. zm.).
243 RPO-543340-III/06 z 9 kwietnia 2013 r.
244 P 26/12.
zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji oraz z art. 4 ust. 2 Europejskiej Karty Społecznej, sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r.
Główny zarzut niekonstytucyjności dotyczył jednak zróżnicowania prawa do wynagro-dzenia za pracę wykonaną w godzinach nadliczbowych pracowników samorządowych oraz pozostałych pracowników, nie mających statusu pracowników samorządowych, a podlega-jących przepisom kodeksu pracy. W rozstrzygnięciu zagadnienia konstytucyjności zakwe-stionowanych przepisów Trybunał Konstytucyjny odwołał się także do brzemienia art. 4 ust.
2 Europejskiej Karty Społecznej, w tym do ustaleń Komitetu Niezależnych Ekspertów, który dokonuje oceny sposobu wykonania przyjętych przez umawiające się państwa, zobowiązań wynikających z EKS. Trybunał podkreślił, że art. 4 ust. 2 EKS dotyczy wszystkich pracowni-ków, z wyjątkiem „przypadków szczególnych”. W ramach wykładni EKS, Komitet Niezależ-nych Ekspertów uznał za zgodne z art. 4 ust. 2 EKS pozbawienie prawa do dodatków za pra-cę w godzinach nadliczbowych pracowników zajmujących stanowiska kierownicze (głównie z uwagi na ich, z reguły, wysokie wynagrodzenie) oraz funkcjonariuszy publicznych. Jeżeli chodzi o tę drugą grupę, Komitet Niezależnych Ekspertów podkreślił, że nie jest dopuszczal-ne pozbawienie dodatku wszystkich pracowników sektora publiczdopuszczal-nego, a jedynie „wysokich funkcjonariuszy publicznych”.
Po analizie pisemnego uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego Rzecznik roz-waży możliwość dalszych działań w zakresie regulacji pracy w godzinach nadliczbowych przewidzianych w pragmatykach pracowniczych.
2. Zróżnicowanie uprawnienia radców prawnych do dodatkowego wynagrodzenia w zależności od statusu pracodawcy
Art. 224 ust. 2 ustawy o radcach prawnych245 przewiduje obowiązek zawierania dodatko-wej umowy cywilnoprawnej przez radców prawnych wykonujących zawód w państwowych jednostkach sfery budżetowej w przypadku woli uzyskania dodatkowego wynagrodzenia w postaci części kosztów zastępstwa sądowego zasądzonych na rzecz strony przez nich zastę-powanej lub przyznanych jej w ugodzie, postępowaniu polubownym, arbitrażu zagranicz-nym lub w postępowaniu egzekucyjzagranicz-nym, ściągniętych od strony przeciwnej. Wobec radców prawnych wykonujących swój zawód w ramach stosunku pracy, którego stroną jest podmiot prywatny, brak jest analogicznego obowiązku. Tymczasem art. 64 ust. 2 Konstytucji gwa-rantuje równą dla wszystkich ochronę praw majątkowych, do których zalicza się również prawo do wynagrodzenia. W ocenie Rzecznika trudno znaleźć racjonalne uzasadnienie wprowadzonego zróżnicowania uprawnienia do nabywania przez radcę prawnego dodat-kowego wynagrodzenia w zależności od statusu pracodawcy, u którego jest zatrudniony.
Rzecznik zwróciła się246 do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie odpowiedniej zmiany ustawy o radcach prawnych. Jednocześnie Rzecznik zwróciła się do Prezesa Krajowej Rady Radców Prawnych z prośbą o zajęcie stanowiska dotyczącego przedmiotowego zagadnienia.
245 Ustawa z 6 lipca 1982 r. (Dz.U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65, z późn. zm.).
246 RPO-679319-I/11 z 6 czerwca 2013 r.
Po dokonaniu analizy obowiązujących przepisów oraz ich stosowania w praktyce, w ocenie KRRP konieczna jest zmiana treści art. 224 ust. 2 ustawy o radcach prawnych, bądź co naj-mniej skreślenie w jej obecnym brzmieniu ust. 2 zdania drugiego. Mając na uwadze jasność regulacji, która nie powinna budzić dalszych wątpliwości interpretacyjnych KRRP opowiada się za zmianą treści powyższego przepisu poprzez nadanie nowego brzmienia.
W odpowiedzi na wystąpienie Rzecznika Minister zapowiedział247 podjęcie prac legisla-cyjnych ukierunkowanych na zrównanie sytuacji prawnej radców prawnych w odniesieniu do uprawnienia do dodatkowego wynagrodzenia z tytułu zastępstwa sądowego bez względu na podmiot, w którym zatrudniony jest dany radca prawny.
Powyższy problem pozostaje w obszarze zainteresowań Rzecznika.
B. Bezrobocie
1. Stan prac legislacyjnych związanych z wnioskowanymi przez Rzecznika zmianami w niektórych ustawach regulujących problemy zatrudnienia
W związku z otrzymywanymi skargami Rzecznik zwróciła się248 do Ministra Pracy i Poli-tyki Społecznej o przekazanie informacji o aktualnym stanie prac legislacyjnych związanych z postulowanymi zmianami w niektórych ustawach regulujących problemy zatrudnienia. Je-den ze zgłoszonych problemów dotyczył „niemożności” nabycia prawa do zasiłku dla bez-robotnych przez osobę, która w okresie poprzedzającym dzień rejestracji w powiatowym urzędzie pracy prowadziła pozarolniczą działalność i w związku z brzmieniem art. 104b ust.
2 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy249 nie opłacała (nie mogła opła-cać) składek na Fundusz Pracy. Pozostałe kwestie to zmiana brzmienia art. 73 ust. 1 pkt 2 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy poprzez wprowadzenie wydłużo-nego 12-miesięczwydłużo-nego okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych samotnie wychowujących dziecko, wprowadzenie do ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy okresu braku gotowości do pracy (8 lub 14 tygodniowego), w którym bezrobotna kobieta mogłaby zregenerować siły po porodzie i nawiązać silniejszą więź emocjonalną z dzieckiem, a także wprowadzenie w ustawie o świadczeniach przedemerytalnych250 zmian, których efektem by-łoby umożliwienie nabycia prawa do świadczenia przedemerytalnego osobom współpracują-cym przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej.
Minister poinformował251, że wydłużenie okresu pobierania zasiłku dla bezrobotnych do 12 miesięcy dla osób samotnie wychowujących dziecko oraz zaliczanie okresu
prowa-247 Pismo z 26 lipca 2013 r.
248 RPO-690158-III/11 z 16 stycznia 2013 r.
249 Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415, z późn. zm.).
250 Ustawa z 30 kwietnia 2004 r. (Dz.U. Nr 120, poz. 1252, z późn. zm.).
251 Pismo z 1 lutego 2013 r.
dzenia pozarolniczej działalności gospodarczej przez kobiety powyżej 55 roku życia i męż-czyzn powyżej 60 roku życia do okresu uprawniającego do uzyskania prawa do zasiłku dla bezrobotnych przewidziane zostały w projekcie założeń do ustawy o zmianie ustawy o pro-mocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz niektórych innych ustaw. W projekcie tym znajdzie się postulowana zmiana ustawy o świadczeniach przedemerytalnych dotycząca umożliwienia nabycia prawa do świadczenia przedemerytalnego osobom współpracującym przy prowadzeniu pozarolniczej działalności gospodarczej. Projekt ten w dniu 19 listopada 2013 r. wpłynął do Sejmu252. Zapewnienie kobiecie dłuższego okresu po porodzie, w którym nie może zostać pozbawiona statusu bezrobotnego, wprowadzono ustawą o zmianie usta-wy Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw253. Ustawą tą zmieniono brzmienie art. 33 ( m.in. poprzez dodanie ust. 4g) ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy254 Po wprowadzeniu tych zmian starosta nie może pozbawić statusu bezrobotnego:
1) kobiety po urodzeniu dziecka,
2) bezrobotnego po przyjęciu dziecka na wychowanie i wystąpieniu do sądu opiekuń-czego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka lub po przyjęciu dziecka na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny za-stępczej zawodowej – z uwagi na brak zdolności i gotowości do podjęcia zatrudnienia spowodowany opieką nad tym dzieckiem przez okres, przez który przysługiwałby im, zgodnie z odrębnymi przepisami, zasiłek macierzyński w okresie urlopu macierzyń-skiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńmacierzyń-skiego, dodatkowego urlopu macie-rzyńskiego, dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz urlopu rodzicielskiego, z wyłączeniem przypadku złożenia wniosku o pozbawienie tego sta-tusu przez samego bezrobotnego.
Bez wprowadzenia tego uregulowania o charakterze lex specialis kobieta po urodzeniu dziecka, a także kobieta/mężczyzna po wzięciu dziecka na wychowanie z uwagi na sprawowa-nie opieki nad dzieckiem i tym samym pozostawasprawowa-nie w stasprawowa-nie braku gotowości do podjęcia pracy – także w okresie urlopu rodzicielskiego – zostaliby pozbawieni statusu bezrobotnego.
2. Sytuacja zwolnionych z pracy nauczycieli szkół publicznych
Rzecznik zwróciła uwagę na problem zwolnień z pracy nauczycieli szkół publicznych, przeprowadzanych z powodu likwidacji czy też przekształcenia placówek oświatowych lub w związku z nową podstawą programową obowiązującą w szkołach ponadgimnazjalnych.
Z danych Ministerstwa Edukacji Narodowej wynika, że od września 2013 r. straci pracę ok. 7 tysięcy nauczycieli, podobnie jak w zeszłym roku. Problem ten dotyczy całego kraju, szkół wszystkich typów oraz nauczycieli wszystkich przedmiotów. Zmniejszająca się liczba uczniów nie pozwala na utrzymanie dotychczasowej sieci placówek oświatowych w niezmie-nionym kształcie. Skala problemu oraz fakt, że dotyczy on osób z cennym doświadczeniem zawodowym sprawiają, że w pomoc zwalnianym nauczycielom powinny zaangażować się
252 Druk sejmowy nr 1949.
253 Ustawa z 28 maja 2013 r. (Dz. U. poz. 675).
254 Ustawa z 20 kwietnia 2004 r. (Dz. U. z 2013 r. poz. 674 z późn. zm.).
organy państwa. Rzecznik otrzymywała wiele skarg uczniów i ich rodziców wskazujących na problemy, których przyczyną jest brak dostatecznej liczby nauczycieli, takie, jak brak miejsc w świetlicach, brak zajęć wyrównawczych, czy dodatkowych. Rodzice zwracali też uwagę na przepełnione klasy oraz brak nauczycieli wspierających uczniów niepełnosprawnych. Rzecz-nik zwróciła się255 do Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Społecznej o rozważenie podjęcia działań umożliwiających nauczycielom pozostanie w zawodzie lub podjęcie innej pracy zgodnie z kwalifikacjami, a w sytuacji, w której byłoby to niemożliwe, odpowiednie przekwalifikowanie i podjęcie pracy w innym zawodzie. Rzecznik zapropo-nowała także rozważenie powołania międzyresortowego zespołu monitorującego sytuację zwolnionych nauczycieli na rynku pracy i udzielającego im koniecznego wsparcia.
Minister Pracy i Polityki Społecznej zapewnił256, że na bieżąco monitoruje sytuację bez-robotnych nauczycieli na rynku pracy. „Na obecnym etapie nie uznaje za konieczne powo-ływanie międzyresortowego zespołu ds. monitorowania sytuacji zwolnionych nauczycieli na rynku pracy”. Mając na uwadze trudną sytuację bezrobotnych nauczycieli Minister zwrócił się na początku roku do Starostów Powiatów, Prezydentów Miast, Burmistrzów oraz Wój-tów z prośbą, aby nauczycieli, którzy zarejestrują się w powiatowych urzędach pracy objąć działaniami mającymi na celu pomoc w podjęciu zatrudnienia lub uzyskania nowych kwa-lifikacji zwiększających szanse na rynku pracy. Dodatkowo wskazał rozważenie możliwości kierowania zwalnianych nauczycieli do pracy w przedszkolach czy też jednostkach, które powstały w związku z wprowadzeniem ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy za-stępczej oraz ustawy o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3. Dla zwalnianych nauczycieli, podobnie jak dla wszystkich innych grup zawodowych, dostępne są instrumenty rynku pra-cy przewidziane ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku prapra-cy. W przypadku osób, którym niezbędne jest wsparcie niestandardowe, urzędy pracy mogą przygotować program specjalny, który umożliwia wspieranie zatrudnienia bezrobotnych i poszukujących pracy, w sposób uwzględniający indywidualne potrzeby tych osób.
Minister Edukacji Narodowej podkreślił257, że na bieżąco monitorowane są zmiany liczby nauczycieli. Zwolnienia nauczycieli są efektem wieloletniego procesu zmniejszania liczby uczniów, któremu nie towarzyszył proporcjonalny spadek liczby nauczycieli. Wyni-ka to przede wszystkim z sytuacji demograficznej Polski. W związku z procesem objęcia dzieci sześcioletnich obowiązkiem szkolnym będzie wzrastać zapotrzebowanie na nauczy-cieli z kwalifikacjami do edukacji wczesnoszkolnej, zwłaszcza w roku szkolnym 2014/2015 i 2015/2016. Od 1 września 2012 r. w szkołach ponadgimnazjalnych obowiązuje nowa pod-stawa programowa. Wprowadzone zmiany polegają m.in. na obowiązku realizacji przez uczniów wybranych przedmiotów w zakresie rozszerzonym. Stan zatrudnienia nauczycieli w konkretnej szkole zależy od oferowanej przez szkołę listy przedmiotów realizowanych w zakresie rozszerzonym. Ostateczne decyzje dotyczące organizacji nauczania w szkole, w tym zatrudnienia nauczycieli, należą do dyrektora.
255 RPO-747640-I/13 z 10 września 2013 r.
256 Pismo z 3 października 2013 r.
257 Pismo z 11 października 2013 r.