1. Sposób realizacji obowiązków informacyjnych sądu, przewidzianych w Kodeksie postępowania cywilnego
Na tle spraw badanych przez Rzecznika pojawiła się kwestia sposobu realizacji obo-wiązków informacyjnych sądu, przewidzianych w Kodeksie postępowania cywilnego.
Pouczenia o uprawnieniach do podejmowania konkretnych czynności procesowych powinny być wyczerpujące i jednocześnie nie powinny budzić wątpliwości interpre-tacyjnych. Pouczenia stosowane na podstawie aktów wykonawczych do Kodeksu po-stępowania cywilnego są sformułowane w sposób jasny i szczegółowy. W pozostałych przypadkach treść, zakres oraz forma pouczeń uzależniona jest od praktyki przyjętej w danym sądzie. Największe rozbieżności w praktyce dotyczą pouczeń o terminie i spo-sobie wniesienia środka zaskarżenia. W ocenie Rzecznika ochrona stron postępowania, które postąpiły zgodnie z błędnym bądź niepełnym pouczeniem, nie jest obecnie wy-starczająca. Stosownie do treści art. 169 § 1 k.p.c., wniosek o przywrócenie terminu wnosi się w terminie tygodnia od dnia ustania przyczyny uchybienia terminu. Analiza wpływających skarg prowadzi do wniosku, że działania mające na celu przywrócenie terminu podejmowane są zbyt późno. Pozbawia to stronę możliwości dokonania instan-cyjnej kontroli orzeczenia wydanego, co do istoty sprawy przez sąd I instancji. Zdaniem Rzecznika uzasadnione byłoby podjęcie działań mających na celu uregulowanie i ujed-nolicenie treści pouczeń udzielanych na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego. Pozwoli to na ograniczenie sytuacji, w których strona, wyłącznie ze względu na brak dostatecznej znajomości przepisów, pozbawiona zostaje rzeczywistej możliwo-ści zainicjowania instancyjnej kontroli wydanego orzeczenia. Rzecznik zwróciła się47 do Ministra Sprawiedliwości o zajęcie stanowiska w sprawie.
Minister podzielił48 pogląd, wyrażony w wystąpieniu Rzecznika, że pouczenia, by mo-gły spełniać swoją funkcję i pozostawać w zgodzie ze swym konstytucyjnym umocowa-niem, winny być prawidłowe, wyczerpujące i jednoznaczne. W przekonaniu Ministerstwa Sprawiedliwości osiągnięcie tego stanu jest możliwe już w chwili obecnej bez dokonywania
47 RPO-712911-IV/12 z 18 lutego 2013 r.
48 Pismo z 28 marca 2013 r.
zmian w obowiązującym stanie prawnym, o ile organy stosujące prawo (w tym głównie sądy)
„podejdą w sposób właściwy do realizacji nałożonych na nie obowiązków informacyjnych”.
Minister Sprawiedliwości, w ramach zewnętrznego nadzoru administracyjnego nad działal-nością administracyjną sądów, wskazał prezesom sądów apelacyjnych na zasygnalizowane w wystąpieniu Rzecznika wątpliwości oraz potrzebę ujednolicenia podnoszonych kwestii pouczeń – w ramach obowiązującego prawa. Dopiero badania efektywności zastosowanego środka nadzoru dadzą odpowiedź na pytanie, czy rzeczywiście można odstąpić w tym przy-padku od zmiany prawa.
2. Zasady wynagradzania biegłych sądowych
Do Rzecznika wpływały skargi dotyczące zasad wynagradzania biegłych sądowych, zwłaszcza z zakresu medycyny, wynikające z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie kosztów przeprowadzenia dowodu z opinii biegłych w postępowaniu sądo-wym49. W świetle przepisów tego rozporządzenia podstawowym sposobem obliczania wynagrodzenia biegłego jest system oparty na stawkach godzinowych uwzględniających rzeczywisty nakład pracy biegłego, konieczny do sporządzenia opinii. Wyjątkiem jest wynagrodzenie biegłych z zakresu medycyny, które bez względu na poświęcony czas na przygotowanie opinii ma ustaloną nieprzekraczalną górną granicę. W ocenie samo-rządu zawodowego lekarzy pisemne uzasadnienie wyroku50 Trybunału Konstytucyjnego wskazuje na to, że model wynagradzania biegłych z zakresu medycyny, przyjęty w obo-wiązujących przepisach, narusza konstytucyjne standardy równości. Również zdaniem Rzecznika konieczne jest wprowadzenie jasnych zasad wynagradzania biegłych są-dowych. W związku z powyższym Rzecznik zwróciła się51 do Ministra Sprawiedliwości o przedstawienie stanowiska w sprawie i poinformowanie o stanie prac legislacyjnych mających na celu wydanie w tej kwestii nowych przepisów wykonawczych.
W odpowiedzi poinformowano52, że w Ministerstwie zostały opracowane dwa pro-jekty rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia stawek wynagro-dzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków nie-zbędnych dla wydania opinii w postępowaniu karnym oraz cywilnym. Mocą podpisa-nych dnia 24 kwietnia 2013 r. przez Ministra Sprawiedliwości rozporządzeń w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu doku-mentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępowaniu cywilnym53, jak również w sprawie określenia stawek wynagrodzenia biegłych, taryf zryczałtowanych oraz sposobu dokumentowania wydatków niezbędnych dla wydania opinii w postępo-waniu karnym54, zmianie uległy kwestie wynagrodzenia biegłych. W obecnej treści §
49 Rozporządzenie z 18 grudnia 1975 r. (Dz.U. Nr 46, poz. 254, z późn. zm.).
50 Wyrok TK z 9 maja 2012 r., sygn. akt SK 24/11.
51 RPO-711438-I/09 z 22 lutego 2013 r.
52 Pismo z 7 marca 2013 r.
53 Dz.U. z 2013 r., poz. 518.
54 Dz.U. z 2013 r., poz. 508.
7 ust. 1 obu rozporządzeń wprowadzono dwie alternatywne metody obliczania wyna-grodzenia biegłych z dziedziny medycyny: według stawki za godzinę pracy albo taryfy zryczałtowanej wskazanej w załączniku do rozporządzenia.
Rozporządzenie powyższe rozwiązuje problemy sygnalizowane przez środowisko biegłych sądowych z zakresu medycyny.
3. Stosowanie środków kontroli osobistej oraz kontroli mienia osób wchodzących na teren sądu
Do Rzecznika wpływały skargi od osób, które chcąc wejść na teren sądu poddawane były kontroli, w tym przeszukaniu toreb pod kątem możliwości wnoszenia do budynku sądu niebezpiecznych przedmiotów. Wprawdzie problem, z którym zwracali się skarżący znaj-duje swoje rozwiązanie w art. 54 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych55, jednak
§ 2 tego przepisu stanowi, że prezes sądu może zarządzić stosowanie środków zapewnia-jących bezpieczeństwo w budynkach sądowych oraz zapobiegazapewnia-jących naruszaniu zakazu, o którym mowa w § 1. W takim przypadku do ochrony budynków sądowych oraz osób w nich przebywających stosuje się przepisy o ochronie osób i mienia. Natomiast przepisy ustawy o ochronie osób i mienia56, do której odsyła powołany wyżej przepis, nie przewidują wprost możliwości przeprowadzania kontroli osobistej ani też przeszukania rzeczy celem zweryfikowania, czy wchodząca na teren sądu osoba może wnosić niebezpieczne przedmio-ty. W ocenie Rzecznika brak jest przepisu o randze ustawowej, uprawniającego do stoso-wania środków kontroli osobistej i odzieży oraz kontroli mienia osób wchodzących na teren sądu. Rzecznik rozumie potrzebę funkcjonowania tego typu zabezpieczeń, jednakże podstawy ich wprowadzenia nie mogą stanowić regulaminy wewnętrzne czy wytyczne Mi-nistra, a regulacja taka winna mieć ustawową rangę. Rzecznik zwróciła się57 do Ministra Sprawiedliwości o ustosunkowanie się do przedstawionej kwestii.
W odpowiedzi Minister wyjaśnił58, że w myśl ustawy Prawo o ustroju sądów powszech-nych, prezes sądu może zarządzić stosowanie środków zapewniających bezpieczeństwo w budynkach sądowych oraz zapobiegających naruszaniu zakazu wnoszenia do budyn-ków sądów broni, amunicji, materiałów wybuchowych i innych środbudyn-ków niebezpiecznych.
W 1996 r. powołana została policja sądowa, której zadaniem jest ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w budynkach sądów oraz prokuratur, ochrona życia i zdrowia sę-dziów, prokuratorów oraz innych osób, w związku z wykonywaniem przez nich czynności wynikających z realizacji zadań wymiaru sprawiedliwości. Bardzo mała liczba funkcjona-riuszy policji sądowej, a także angażowanie ich do czynności związanych z konwojowaniem i doprowadzaniem osób na polecenie sądu, prokuratora i właściwego komendanta Policji zmusza prezesów sądów do powoływania własnych formacji ochronnych w postaci we-wnętrznych służb ochrony lub angażowania podmiotów prywatnych – firm ochroniarskich.
55 Ustawa z 27 lipca 2001 r. (Dz.U. Nr 98, poz. 1070, z późn. zm.).
56 Ustawa z 22 sierpnia 1997 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 145, poz. 1221, z późn. zm.).
57 RPO-692697-I/12 z 4 kwietnia 2013 r.
58 Pismo z 30 kwietnia 2013 r.
Pracownicy tych służb nie posiadają, tak jak funkcjonariusze Policji, uprawnień do kontroli bagażu. Dlatego też, pracownicy ochrony zmuszeni są wzywać osoby przybywające do sądu do dobrowolnego poddania się kontroli, która w przeważającej mierze przybiera postać prześwietlenia bagażu w skanerze rtg oraz zastosowania detektora do wykrywania meta-li. Niewątpliwie zmiana zaproponowana w wystąpieniu Rzecznika, polegająca na wpro-wadzeniu przepisu rangi ustawowej uprawniającego do stosowania środków kontroli osobistej i odzieży oraz kontroli mienia osób wchodzących na teren sądów, usprawniła-by ochronę sądów przed naruszeniem zasad bezpieczeństwa i porządku.
W odpowiedzi59 na prośbę Rzecznika o zdecydowane przyspieszenie prac nad usta-wową regulacją uprawniającą pracowników ochrony do poddawania osób wchodzących na teren sądu kontroli osobistej czy bagażu, Minister wskazał, że zmiana taka została już przygotowana. Nowelizacja art. 54 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych miała-by polegać na dodaniu kolejnego paragrafu przyznającego pracownikom ochrony prawo do przeglądania zawartości bagaży i odzieży osób, w przypadku podejrzenia, że osoby te wnoszą lub posiadają niebezpieczne przedmioty.
4. Funkcjonowanie instytucji ławnika
Do Rzecznika wpłynęło pismo Stowarzyszenia Krajowej Rady Sędziów Społecznych, w którym zasygnalizowane zostały kluczowe problemy środowiska ławników w Polsce.
Zdaniem wnioskodawców jedną z zasadniczych kwestii jest brak szczegółowego określenia w przepisach podmiotu, sposobu i środków, umożliwiających radom ławniczym realiza-cję obowiązku podnoszenia poziomu pracy wykonywanej przez ławników. Obowiązek ten wynika wprost z przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu wyboru, składu i struktury organizacyjnej, trybu działania oraz szczegółowych zadań rady ławniczej60. Zarówno rozporządzenie, jak i ustawa Prawo o ustroju sądów powszechnych nie wskazują, w jaki sposób, i przy zaangażowaniu jakich środków rada ławnicza ma wy-pełniać swe ustawowe obowiązki. Skarżący zwrócili także uwagę na malejącą liczbę ławni-ków w sądach powszechnych oraz na związane z tym zaniechanie przeprowadzania szkoleń i podnoszenia kwalifikacji ławników. Powyższe zjawiska oraz brak właściwego systemu kwa-lifikacji kandydatów do pełnienia roli ławnika, jak również pozostawienie w gestii samo-rządów odpowiedzialności za jakość ich pracy może prowadzić, w ocenie przedstawicieli tego środowiska, do zaniżenia konstytucyjnego standardu udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Zdaniem Rzecznika zasadne jest rozważenie ustanowienia nad-zoru organizacyjnego Krajowej Rady Sądowniczej nad ławnikami w sądach powszechnych oraz ewentualnego nadzoru Ministra Sprawiedliwości nad sposobem realizacji obowiązku podnoszenia przez ławników swych kwalifikacji. Rzecznik zwróciła się61 do Ministra Spra-wiedliwości o rozważenie podjęcia inicjatywy stosownych zmian legislacyjnych oraz orga-nizacyjnych.
59 Pismo z dnia 8 stycznia 2014 r.
60 Rozporządzenie z 31 stycznia 2006 r. (Dz.U. Nr 23, poz. 174).
61 RPO-737924-I/13 z 10 września 2013 r.
Minister nie podzielił62 stanowiska przedstawionego w wystąpieniu Rzecznika o zasad-ności ustanowienia nadzoru organizacyjnego nad ławnikami ze strony Krajowej Rady Są-downictwa, zaś zarzuty dotyczące braku sposobu i środków umożliwiających podnoszenie poziomu pracy ławników i ich kwalifikacji uznał za bezzasadne. Obowiązujące regulacje w opinii Ministra „służą prawidłowemu funkcjonowaniu instytucji ławnika w polskim po-rządku prawnym i należy je uznać za wystarczające”.
Takie stanowisko jest sprzeczne z oceną Rzecznika. Powyższy problem pozostaje więc nadal w obszarze jego zainteresowań.