Usługi pocztowe

1. Wymóg składania podpisu przy odbiorze przesyłek pocztowych przez osobę z niepełnosprawnością ruchową, która nie może się podpisać

Na tle spraw badanych przez Rzecznika wyłonił się problem dotyczący składania pod-pisów przy odbiorze przesyłek pocztowych przez osobę z niepełnosprawnością ruchową, która nie jest w stanie takiego podpisu złożyć. Prawo pocztowe⁵⁴⁷ przewiduje zastępcze spo-soby doręczenia przesyłek, te jednak wskazują na konieczność udziału ospo-soby trzeciej, która mogłaby za adresata pokwitować odbiór przesyłki. Odbiór może zatem nastąpić do rąk do-rosłego domownika, zaś przesyłka może zostać wydana osobie legitymującej się pełnomoc-nictwem – także pełnomocpełnomoc-nictwem pocztowym. Ponadto przesyłka listowa rejestrowana, na pisemny wniosek adresata złożony w odpowiedniej placówce pocztowej, z wyłączeniem przesyłek kurierskich, może być doręczona do oddawczej skrzynki adresata, a zatem bez ko-nieczności każdorazowego pokwitowania. Takie doręczenie dotyczy jednak tylko przesyłek poleconych listowych. W praktyce nie zawsze jest możliwe skorzystanie przez osobę nie-pełnosprawną z pomocy osoby trzeciej w chwili odbioru przesyłki. Na podstawie prze-pisów Prawa pocztowego brak jest jednak możliwości odbioru przesyłki wymagającej pokwitowania przez osobę, która nie może lub nie umie się podpisać. Opisany problem może być istotny z perspektywy dostępu do usług użyteczności publicznej takich, jak usłu-gi pocztowe, przez osoby, które ze względu na niepełnosprawność nie mogą pokwitować odbioru przez złożenie podpisu. Rzecznik zwróciła się⁵⁴⁸ do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych oraz Ministra Administracji i Cyfryzacji o zajęcie stanowiska w spra-wie. W wystąpieniu do Ministra Administracji i Cyfryzacji Rzecznik wystąpiła ponadto o rozważenie możliwości przeprowadzenia zmian legislacyjnych zmierzających do uregulo-wania przedstawionego problemu.

Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych stwierdził⁵⁴⁹, że konieczne jest podję-cie przez resort administracji i cyfryzacji działań legislacyjnych, mających na celu doprecyzo-wanie przepisów rozporządzenia określającego warunki wykonywania usług powszechnych przez operatora wyznaczonego w zakresie doręczania przesyłki rejestrowanej. Dla realizacji praw osób niepełnosprawnych bardzo istotna jest bowiem szeroko pojęta dostępność, osią-gana poprzez zapobieganie tworzeniu oraz poprzez usuwanie już istniejących barier i prze-szkód, które utrudniają funkcjonowanie osób niepełnosprawnych. Stanowi ona niezbędny warunek równoprawnego uczestnictwa i włączenia społecznego.

Minister Administracji i Cyfryzacji poinformował⁵⁵⁰, że przekazany przez Rzecz-nika sygnał jest pierwszym zgłoszonym przypadkiem wskazującym na występowanie

547 Ustawa z 23 listopada 2012 r. (Dz.U. z 2012 r., poz. 1529).

548 RPO-728506-V/13 z 21 maja 2013 r.

549 Pismo z 18 czerwca 2013 r.

550 Pismo z 16 września 2013 r.

jakichkolwiek trudności w odbiorze przesyłek rejestrowanych przez osoby niepełno-sprawne. Przepisy Prawa pocztowego wprowadzają szeroki katalog rozwiązań umoż-liwiających odbiór przesyłek pocztowych zarówno bezpośrednio przez adresata, jak i  przez upoważnioną „osobę trzecią”. Problem doręczania przesyłek rejestrowanych adresatowi lub upoważnionej osobie za pokwitowaniem odbioru ma niezwykle istotne znaczenie z punktu widzenia nałożonego na operatora pocztowego obowiązku zacho-wania tajemnicy pocztowej, w tym tajemnicy korespondencji, a także odpowiedzial-ności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie usługi pocztowej.

W odpowiedzi przedstawiono propozycję wprowadzenia do Prawa pocztowego prze-pisu, zgodnie z którym możliwe byłoby potwierdzenie odbioru przesyłki rejestrowanej przez doręczającego. Aby zapobiec sytuacjom możliwych nadużyć, przepis ten okre-ślałby wymóg umieszczenia na potwierdzeniu odbioru daty doręczenia, imienia i na-zwiska osoby, której przesyłkę doręczono, przyczyny braku własnoręcznego podpisu adresata, cech dokumentu potwierdzającego rodzaj niepełnosprawności oraz podpis doręczającego. Projektowana zmiana będzie mogła być wprowadzona przy najbliższej nowelizacji Prawa pocztowego.

Rzecznik uznała powyższe wyjaśnienia za wystarczające i zakończyła badanie przedmio-towej sprawy.

C. Inne

1. Konieczność opracowania regulacji dotyczącej tzw. hipoteki odwróconej

W skargach kierowanych do Rzecznika sygnalizowany był brak dostatecznej ochrony interesów obywateli na rynku usług finansowych. Problemy te widoczne były zwłaszcza w sytuacji klientów – osób starszych. Ta szczególnie wrażliwa grupa konsumentów jest również adresatem usług oferowanych pod zbiorczą nazwą „hipoteki odwróconej”. Brak unormowań regulujących umowę odwróconego kredytu hipotecznego umożliwia posługi-wanie się pojęciem hipoteki odwróconej w odniesieniu do usług niemających cech tej insty-tucji. Podstawowym przedmiotem transakcji zawieranych w ramach omawianej działalności rynkowej jest przeniesienie prawa do lokalu mieszkalnego przysługującego konsumentowi.

Istnieje więc realne ryzyko, że świadczenia należne osobom z tytułu zbycia lub obciążenia mieszkania nie będą stanowiły odpowiedniego zabezpieczenia dla ich potrzeb bytowych.

W opinii Rzecznika istotne jest opracowanie przepisów prawa regulujących umowę odwró-conego kredytu hipotecznego i określających ramy funkcjonowania dla przedsiębiorców oferujących tego rodzaju usługę oraz usługi o zbliżonym charakterze. Rzecznik zwróciła się⁵⁵¹ do Ministra Gospodarki o przekazanie informacji na temat stanu prac prowadzonych przez zespół powołany w Ministerstwie Gospodarki do opracowania regulacji tworzących

551 RPO-717429-V/12 z 28 stycznia 2013 r.

środowisko prawne, w którym mogłyby funkcjonować podmioty oferujące tzw. hipotekę odwróconą, jak też usługi oparte na modelu umów dożywocia i renty odpłatnej.

W odpowiedzi Minister poinformował⁵⁵², że na etapie prac nad projektem założeń pro-jektu ustawy o odwróconym kredycie hipotecznym, przygotowanym przez Ministerstwo Finansów, Minister Gospodarki zwrócił uwagę na konieczność kompleksowego uregulowa-nia problemu przenoszeuregulowa-nia własności nieruchomości w zamian za świadczeuregulowa-nia pieniężne, zarówno w modelu kredytowym (odwrócony kredyt hipoteczny – propozycja Ministerstwa Finansów), jak i w modelu sprzedażowym (tzw. renta dożywotnia). Rada Ministrów zo-bowiązała Ministra Gospodarki – w związku ze zgłoszonymi uwagami – do opracowania, we współpracy z Ministrem Finansów, propozycji uregulowania przeniesienia własności nieruchomości w zamian za dożywotnie pieniężne świadczenia okresowe, tzw. renty do-żywotniej. Propozycja Ministerstwa Gospodarki, przygotowana w pierwszej połowie 2012 r., stanowiąca uzupełnienie projektu Ministerstwa Finansów, była przedmiotem uzgodnień międzyresortowych. W czerwcu 2012 r. projekt został skierowany do rozpatrzenia przez Ko-mitet Rady Ministrów. W związku z rozbieżnościami w kwestii nadzoru nad podmiotami oferującymi rentę dożywotnią Przewodniczący Komitetu Rady Ministrów podjął decyzję o nieprocedowaniu projektu do czasu wypracowania wspólnych rozwiązań. Ministerstwo Gospodarki przekazało nową wersję projektu do Ministerstwa Finansów. Po uzgodnieniach projekt zostanie ponownie skierowany do rozpatrzenia przez Komitet Rady Ministrów.

W opinii Rzecznika brak porozumienia organów administracji, co do treści projektu ustawy budzi poważny niepokój, zwłaszcza że umowy tego typu są zawierane mimo braku należytej ochrony ustawowej konsumentów.

2. Postanowienia umów mogące naruszać prawa konsumentów

Rzecznik powzięła wątpliwości dotyczące postanowień umów stosowanych przez jedną ze spółek działających na rynku finansowym. Postanowienia te mogą być niezgodne z prze-pisami ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów⁵⁵³, a także ustawy o ochronie danych osobowych⁵⁵⁴. Zastrzeżenia budzą zwłaszcza postanowienia umowy, które wymagają od konsumenta złożenia oświadczenia, że wyraża zgodę na opublikowanie udostępnionych spółce danych osobowych w prasie, mediach i miejscu wybranym przez spółkę oraz po-wiadomienie członków rodziny i domowników w razie naruszenia umów zawartych ze spółką. W ocenie Rzecznika celem tego rodzaju postanowień może być wywołanie poczucia lęku i zagrożenia przed upublicznieniem informacji o posiadanym zadłużeniu, jak również zmuszenie do spełnienia określonych obowiązków w sposób przekraczający uprawnienia wierzyciela. Przetwarzanie danych przez administratora jest dopuszczone dla osiągania prawnie usprawiedliwionych celów. Nie jest więc możliwe uznanie oznaczonych celów za usprawiedliwione, gdy są one ukierunkowane na osiągnięcie rezultatu sprzecznego

z pra-552 Pismo z 6 marca 2013 r.

553 Ustawa z 16 lutego 2007 r. (Dz.U. Nr 50, poz. 331, z późn. zm.).

554 Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, z późn. zm.).

wem, zasadami współżycia społecznego czy dobrymi obyczajami. Niepokojące jest także zawarcie w umowie zapowiedzi o bezpośrednim kontakcie pracownika spółki z dłużnikiem, jako formy działań windykacyjnych, dodatkowo obciążającej dłużnika kwotą 300 zł. Nacho-dzenie konsumenta w domu w celu windykacji należności jest uznawane za przykład tzw.

czarnych praktyk i nie powinno stanowić dla wierzyciela podstawy do obciążania dłużni-ka kolejnymi opłatami. Rzecznik zwróciła się⁵⁵⁵ do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i  Konsumentów oraz Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych o  zbadanie sprawy i poinformowanie o zajętym stanowisku.

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i  Konsumentów poinformował⁵⁵⁶, że prowadzi obecnie postępowanie w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów polegających na stosowaniu przez Spółkę we wzorcach umownych postanowień abuzyw-nych. Ponadto obecnie badane są opłaty pobierane przez instytucje udzielające pożyczek spoza sektora bankowego. Badaniem objęto samą Spółkę. Wnioski z kontroli, ujęte w ra-porcie, zostaną skierowane nie tylko do podmiotów badanych, ale do wszystkich przedsię-biorców działających na rynku finansowym. Odnosząc się zaś do kwestii składania przez wierzyciela lub windykatora wizyt w miejscu zamieszkania konsumenta lub nawiązywanie prób kontaktu w innej formie, wyjaśniono, że takie zachowanie – w zakresie dozwolonym przez obowiązujące przepisy – nie jest zabronione.

Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych stwierdził⁵⁵⁷, że z treści takiej zgody powinno w sposób niebudzący wątpliwości wynikać, w jakim celu, w jakim zakresie i przez kogo dane osobowe będą przetwarzane, wyrażający zgodę musi zaś mieć pełną świadomość tego, na co się godzi. Co więcej, zgoda na przetwarzanie danych osobowych powinna być udzielana dobrowolnie. Tymczasem umieszczenie klauzuli zgody np. w treści postanowienia umowy w konsekwencji może prowadzić do braku swobody jej wyrażania.

W ocenie Rzecznika wyjaśnienia Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych budzą wątpliwości, stąd też Rzecznik podejmie dalsze czynności w tej sprawie.

3. Podwójne sankcje za uczestnictwo w grze hazardowej

Rzecznik skierowała⁵⁵⁸ wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgod-ności art. 89 ust. 1 pkt 3 ustawy o grach hazardowych⁵⁵⁹ z art. 2 Konstytucji. Kwestiono-wana norma prawna zawiera w swej treści nakaz wymierzenia kary pieniężnej przez wła-ściwe organy, w każdym przypadku ustalenia uczestnictwa w grze hazardowej urządzanej bez koncesji lub zezwolenia. Jednocześnie art. 109 Kodeksu karnego skarbowego penalizuje uczestnictwo w grze losowej, zakładzie wzajemnym, grze na automacie, urządzonych lub prowadzonych wbrew przepisom ustawy, warunkom koncesji czy też zezwolenia. Zarówno

555 RPO-704289-V/12 z 24 kwietnia 2013 r.

556 Pismo z 28 maja 2013 r.

557 Pismo z 4 grudnia 2013 r.

558 RPO-663459-V/11 z 11 września 2013 r., sygn. akt. K 40/13.

559 Ustawa z 19 listopada 2009 r. (Dz.U. z 2009 r. Nr 201, poz. 1540; z 2010 r. Nr 127, poz. 857; z 2011 r. Nr 106, poz. 622; Nr 134, poz. 779).

ustawa o grach hazardowych, jak i Kodeks karny skarbowy mają na celu przeciwdziałanie nielegalnemu prowadzeniu gier hazardowych. Uczestnictwo w grze hazardowej urządza-nej bez koncesji lub zezwolenia w aktualnie obowiązującym stanie prawnym jest po-dwójnie penalizowane. Wynikająca z art. 2 Konstytucji zasada demokratycznego państwa prawnego wyraża zakaz wielokrotnego karania tej samej osoby za popełnienie tego samego czynu zabronionego. W granicach zakreślonych przez Konstytucję ustawodawcy przysłu-guje swoboda określenia sankcji związanych z niedopełnieniem obowiązku. Swoboda usta-wodawcy nie jest jednak nieograniczona. Ustawodawca nie może stosować sankcji w spo-sób arbitralny i dowolny, a kwestię dublowania czy multiplikacji sankcji należy rozważyć w aspekcie proporcjonalności reakcji państwa na naruszenie prawa. Negatywne następstwa tego samego czynu nie powinny wywoływać dla obywatela konsekwencji oczywiście niepro-porcjonalnych w stosunku do naruszonego dobra.

Rzecznik oczekuje na wyznaczenie terminu rozprawy przez Trybunał Konstytucyjny.

19. Problematyka danin publicznych