Ludzie piszący dla dzieci wznoszą lekki malowniczy most, po którym mali czytelnicy chętnie i niepostrzeżenie przechodzą od swoich ukochanych książek do wielkiej poezji...
Jan Brzechwa1 24 m aja 2003 m in ą c zte ry lata od śmierci Józefa Ratajczaka. W jego wielo
20
gatunkowym dorobku twórczym znajdują się wiersze dla dzieci i dorosłych, powie
ści, monografie, prace naukowe, dramaty, słuchowiska oraz przekłady. Popularność zdobył Ratajczak przede wszystkim jako twórca wydanych w 25 zbiorach utworów dla najmłodszych. Do najbardziej znanych należą: W ierszyki dla Grzesia, Wycieczka do ZOO, Zam ki na lodzie, Ziarenka maku, Idzie wiosna, Wiersze dla m ojej mamy, Sta
je n k a pełna dzieci, Zaczarowane wiersze.
U ro d z ił się w P o z n a n iu 29 lu te g o 1932 r. W 1939 r. wybuch w ojny przerwał ledwie rozpoczętą edukację małego chłop
ca. Ten i inne dramaty życiowe znalazły od
zw ierciedlenie w twórczości Ratajczaka.
P owracają w niej szczególnie motywy cho
roby, rozstania i śmierci. W czasach stu
denckich poeta chorował na gruźlicę, póź
niej na jej groźniejszą o d m ia n ę - prosówkę.
Mimo słabego zdrowia, które zmuszało go do częstych pobytów w szpitalach i sa
natoriach, bardzo dużo pracował - tworzył, w spółpracował z wieloma czasopismami, a także z poznańskim radiem i Teatrem Lal
ki i Aktora „Marcinek”. Jego prace badaw
cze i monografie poświęcone, np. Tuwimowi, Iłlakowiczównie i ekspresjonistom św iad
czą o pasji naukowca - w 1982 na Uniwer
sytecie Jagiellońskim obronił pracę dok
torską. Całe życie był związany z Poznaniem - miejscem swego urodzenia, poetyckiego debiutu (1951) i śmierci (1999 r). W 2000 roku, nakładem wydawnictwa „Siedmioróg”
ukazał się ostatni zbiorek poety pt. Wiersze dla dzieci.
Na czym polega specyfika poezji dzie
cięcej w ie lk o p o ls k ie g o tw ó rcy? P rzede wszystkim cechuje ją ponadczasowość, ory
ginalność treści i formy, interesująca kreacja podmiotu lirycznego oraz uniwersalizacja kategorii odbiorcy. Poetyka Ratajczaka w y
rosła z nurtu awangardowego twórczości dla
dzieci, reprezentowanego m.in. przez Józe
fa Czechowicza, Juliana Przybosia, Tade
usza Kubiaka czy Annę Kamieńską.
Wzorem awangardowych twórców sto
sował on skróty myślowe, kondensację zna
czeń, unikał zbanalizow anych przenośni i struktur stylistyczno- językowych, posłu
giwał się głównie wierszem wolnym, bez- rymowym lub z rymem niedokładnym. Ory
ginalne skojarzenia autora wciąż zm uszają małych czytelników do wysiłku intelektual
nego, np. w wierszu Wiosenne porządki, w którym cykl natury ujęty został w formę zgrabnej tytułowej metafory:
Potem trzeba pole Od szronu uwolnić,
Aby kiełki mogły przebić łupiny, Podskoczyć do blasku zwinnie I dopiero w jesieni
Zawstydzić się, zarumienić.2
Poezja Ratajczaka wykazuje również liczne związki z inną niż awangardowa tra
dycją pisarstwa dla dzieci, szczególnie zaś z tekstami Juliana Tuwima. Literaturę dla naj
młodszych tego czołowego Skamandryty cechowały głównie eksperym enty języko
we, obejmujące zarówno warstwę sem an
tyczną (kontaminacje frazeologiczne), jak i brzm ieniową (eufonia, aliteracja, dżwięko- naśladownictwo). Klasyką stały się prze
cież: Lokomotywa, Ptasie radio czy Pan Traialiński. P odobną w irtuozerię słow ną można dostrzec w utworach: Taki sobie w ierszyk, M iasto na drzew ie, Słowa ze słownika, Słoń i końRatajczaka. Zaprasza on także dzieci do zabawy w kalambury i ukryte słówka:
Gdzie się ukrył lew, pomóżcie mi go znaleźć,
na lewo je st zlew, na prawo telewi
zo r...(...)
Może wlazł do cholewy,
w lewkonie, do chlewu, w plewy3
Bohaterów zwierzęcych spotkać moż
na również w poezji innego wielkiego twór
cy - Jana Brzechwy. A utor cyklu ZOO, Kaczki dziwaczki, Hipopotama czy, Szel
mostw lisa Witalisastosował zwykle zabieg antropomorfizacji, podobnie jak Ratajczak w zbiorach W ycieczka do ZOO i Między nam i zwierzakami.
Brzechwa:
Zachwycony je j powabem, hipopotam błagał żabę4 Ratajczak:
Hipopotam zebrał się na odwagę I wszedł na wagę5
Z a ró w n o w ie rs z e R a ta jc z a k a , ja k i Brzechwy są rozbudowanymi parafraza
mi przysłów i powiedzonek o zwierzętach.
Można by tu wymienić teksty: Lis i jaskółka („m ówią jaskółki, że niedobre są spółki"), Sójka („wybierać się jak sójka za morze”), Chrząszcz(„W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”), Jajko(„jajko mądrzejsze od kury”) ze zbioru Brzechwa dzieciom. Co
Rys. E. Salamon
warto wiedzieć, gdy o wilku mowa, Uparty osioł, Obiad z gadem („płakać krokodylo
wymi łzam i”) poznańskiego poety.
W spólna dla obu twórców je st także p e rs o n ifik a c ja z ja w is k p rzyro d n iczych , szczególnie pór roku np. Wiosenne porząd
ki, Przyjście lata Brzechwy i Idzie wiosna, Wiosna w szkole Ratajczaka.
W repertuarze omawianego poety po
jaw ia się czasam i tem atyka filozoficzna i religijna. Ta pierwsza reprezentowana, np. przez utwory Na ziarnie makulub Mały biały domekprzypomina rozważania Cze
sława Miłosza o mikro- i makrokosmosie z P rzyp o w ie ści o maku. Druga ujawnia się w bożonarodzeniowym cyklu Stajenka pełna dzieci, gdzie pewien typ religijności prezentowanej z punktu widzenia dziecka przypomina znaną z poezji ks. Jana Twar
dowskiego koncepcję „wielkiej wiary malut
kiej” . Inne cechy wspólne to: ciepły rodzin
ny nastrój ich utw orów , w p ro w a d ze n ie bohatera dziecięcego, ogrom na pokora podmiotu lirycznego przepełnionego na
dzieją i w iarą w istnienie innego lepszego świata:
Gdzie nie ma grzechów są tylko prezenty
i każdy człowiek to święty5
i gdzie według ks. Twardowskiego spo
tkać można:
Rys. E. Salamon 22
.. ..świętego Piotra z ciężkim kluczem Agnieszkę z barankiem przy twarzy (...) i.... matkę
w nie spalonym domu
przyszywa guzik co się gubił stale7 Matka to również jedna z ulubionych bohaterek lirycznych Ratajczaka. Świad
cz y o tym z b io re k W ie rsze dla m o je j m am y, a ta kże re p e tycje tego m otywu w innych w y d a n ia ch (por. M am a zim ą z tomu Zima w oknie).
W dorobku tw ó rcy z n a jd u ją się też utwory o charakterze kołysanek, tak cha
rakterystyczne dla poezji wcześniej w spo
m nianego Józefa Czechowicza - autora m.in. Dawno ju ż ucichł złoty ko g u cik...
Ratajczak:
Śpij synku nie płacz maleńki, nic cię tu złego nie czeka.8
Czechowicz:
Śpij, spij, syneczku spij...
Tupie deszcz po sadzie, Nocka spać się kładzie9
W spominając autora W ierszyków dla Grzesia,trzeba pamiętać, że był on zawsze dobrym przyjacielem swego czytelnika, sta
rał się go bawić i uczyć, choć unikał natręt
nego dydaktyzm u. Fenomen jego poezji polega na tym, że nie jest ona ani zbyt ła
twa, ani za trudna w odbiorze.
Niektórzy mistrzowie Ratajczaka (np.
Tuwim, Iłlakowiczówna, Czechowicz, Przy
boś) czy bliski mu pokoleniowo G rocho
wiak, tworzyli dla dzieci niejako na m argi
nesie swej „dorosłej” poważnej literatury.
Ratajczak uczynił zaś ze swej poezji w ła
śnie ów „lekki m a lo w n iczy m o st,” je g o utwory m ogą być odczytywane na wielu poziom ach, zarów no przez dziecko, jak i czytelnika dojrzałego. S ą także św iadec
tw e m e m o c jo n a ln e g o z a a n g a ż o w a n ia w tworzenie:
Rys. E. Salamon
Wtedy dopiero się dowiesz, co wiersz naprawdę znaczy, kiedy pod każdym słowem serce bijące zobaczyszw
Małe dziecko w prowadzał Ratajczak w świat baśni i marzeń, dorosłemu przypo
minał znów o tym, co w dziecięctwie pięk
ne i warte utrwalenia w poetyckim obrazie.
1 J. Brzechwa: O Kopciuszku, o śpiących królewnach i o malowniczym moście, [w:] „Na
sza Księgarnia” - 40 lat działalności dla dziecka i szkoły, Warszawa 1961, s. 88.
2 J. Ratajczak: Wiosenne porządki, [w:]
Idzie wiosna, Warszawa 1986, s. 4.
3 J. Ratajczak: Zabawa z lwem (lub Szu
kanie Iwa - wiersz występuje pod tym tytułem w zbiorze Wiersze dla dzieci, przyp. BSW), [w:]
Wycieczka do ZOO, Poznań 1982, s.10.
4 J. Brzechwa: Hipopotam, [w:j Brzechwa dzieciom, Warszawa 1978, s. 49.
5 J. Ratajczak: Hipopotam się waży, [w:]
Wycieczka do ZOO, op. cit., s. 40.
6 J. Ratajczak: Noc wigilijna, [w:] Wiersze dla dzieci, Wrocław 2000, s. 66.
7 J. Twardowski: W niebie, [w:j Wiersze wybrane. Warszawa, 1995, s. 153.
8 J. Ratajczak: Kołysanka Matki Bożej, [w:j Wiersze dla dzieci, op.cit., s. 68.
9 J. Czechowicz: Kołysanki, [w;] Antolo
gia poezji dziecięcej. Wybór i oprać. J. Cieśli- kowski. Wrocław 1980, s. 157.
10 J. Ratajczak: Zaczarowane wiersze, [w:j Zaczarowane wiersze, Płocki 998, s. 8.
PRZEKRACZANIE BAŚNI
Jolanta Szczęśniak