• Nie Znaleziono Wyników

Ludzie piszący dla dzieci wznoszą lekki malowniczy most, po którym mali czytelnicy chętnie i niepostrzeżenie przechodzą od swoich ukochanych książek do wielkiej poezji...

Jan Brzechwa1 24 m aja 2003 m in ą c zte ry lata od śmierci Józefa Ratajczaka. W jego wielo­

20

gatunkowym dorobku twórczym znajdują się wiersze dla dzieci i dorosłych, powie­

ści, monografie, prace naukowe, dramaty, słuchowiska oraz przekłady. Popularność zdobył Ratajczak przede wszystkim jako twórca wydanych w 25 zbiorach utworów dla najmłodszych. Do najbardziej znanych należą: W ierszyki dla Grzesia, Wycieczka do ZOO, Zam ki na lodzie, Ziarenka maku, Idzie wiosna, Wiersze dla m ojej mamy, Sta­

je n k a pełna dzieci, Zaczarowane wiersze.

U ro d z ił się w P o z n a n iu 29 lu te g o 1932 r. W 1939 r. wybuch w ojny przerwał ledwie rozpoczętą edukację małego chłop­

ca. Ten i inne dramaty życiowe znalazły od­

zw ierciedlenie w twórczości Ratajczaka.

P owracają w niej szczególnie motywy cho­

roby, rozstania i śmierci. W czasach stu­

denckich poeta chorował na gruźlicę, póź­

niej na jej groźniejszą o d m ia n ę - prosówkę.

Mimo słabego zdrowia, które zmuszało go do częstych pobytów w szpitalach i sa­

natoriach, bardzo dużo pracował - tworzył, w spółpracował z wieloma czasopismami, a także z poznańskim radiem i Teatrem Lal­

ki i Aktora „Marcinek”. Jego prace badaw­

cze i monografie poświęcone, np. Tuwimowi, Iłlakowiczównie i ekspresjonistom św iad­

czą o pasji naukowca - w 1982 na Uniwer­

sytecie Jagiellońskim obronił pracę dok­

torską. Całe życie był związany z Poznaniem - miejscem swego urodzenia, poetyckiego debiutu (1951) i śmierci (1999 r). W 2000 roku, nakładem wydawnictwa „Siedmioróg”

ukazał się ostatni zbiorek poety pt. Wiersze dla dzieci.

Na czym polega specyfika poezji dzie­

cięcej w ie lk o p o ls k ie g o tw ó rcy? P rzede wszystkim cechuje ją ponadczasowość, ory­

ginalność treści i formy, interesująca kreacja podmiotu lirycznego oraz uniwersalizacja kategorii odbiorcy. Poetyka Ratajczaka w y­

rosła z nurtu awangardowego twórczości dla

dzieci, reprezentowanego m.in. przez Józe­

fa Czechowicza, Juliana Przybosia, Tade­

usza Kubiaka czy Annę Kamieńską.

Wzorem awangardowych twórców sto­

sował on skróty myślowe, kondensację zna­

czeń, unikał zbanalizow anych przenośni i struktur stylistyczno- językowych, posłu­

giwał się głównie wierszem wolnym, bez- rymowym lub z rymem niedokładnym. Ory­

ginalne skojarzenia autora wciąż zm uszają małych czytelników do wysiłku intelektual­

nego, np. w wierszu Wiosenne porządki, w którym cykl natury ujęty został w formę zgrabnej tytułowej metafory:

Potem trzeba pole Od szronu uwolnić,

Aby kiełki mogły przebić łupiny, Podskoczyć do blasku zwinnie I dopiero w jesieni

Zawstydzić się, zarumienić.2

Poezja Ratajczaka wykazuje również liczne związki z inną niż awangardowa tra­

dycją pisarstwa dla dzieci, szczególnie zaś z tekstami Juliana Tuwima. Literaturę dla naj­

młodszych tego czołowego Skamandryty cechowały głównie eksperym enty języko­

we, obejmujące zarówno warstwę sem an­

tyczną (kontaminacje frazeologiczne), jak i brzm ieniową (eufonia, aliteracja, dżwięko- naśladownictwo). Klasyką stały się prze­

cież: Lokomotywa, Ptasie radio czy Pan Traialiński. P odobną w irtuozerię słow ną można dostrzec w utworach: Taki sobie w ierszyk, M iasto na drzew ie, Słowa ze słownika, Słoń i końRatajczaka. Zaprasza on także dzieci do zabawy w kalambury i ukryte słówka:

Gdzie się ukrył lew, pomóżcie mi go znaleźć,

na lewo je st zlew, na prawo telewi­

zo r...(...)

Może wlazł do cholewy,

w lewkonie, do chlewu, w plewy3

Bohaterów zwierzęcych spotkać moż­

na również w poezji innego wielkiego twór­

cy - Jana Brzechwy. A utor cyklu ZOO, Kaczki dziwaczki, Hipopotama czy, Szel­

mostw lisa Witalisastosował zwykle zabieg antropomorfizacji, podobnie jak Ratajczak w zbiorach W ycieczka do ZOO i Między nam i zwierzakami.

Brzechwa:

Zachwycony je j powabem, hipopotam błagał żabę4 Ratajczak:

Hipopotam zebrał się na odwagę I wszedł na wagę5

Z a ró w n o w ie rs z e R a ta jc z a k a , ja k i Brzechwy są rozbudowanymi parafraza­

mi przysłów i powiedzonek o zwierzętach.

Można by tu wymienić teksty: Lis i jaskółka („m ówią jaskółki, że niedobre są spółki"), Sójka („wybierać się jak sójka za morze”), Chrząszcz(„W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”), Jajko(„jajko mądrzejsze od kury”) ze zbioru Brzechwa dzieciom. Co

Rys. E. Salamon

warto wiedzieć, gdy o wilku mowa, Uparty osioł, Obiad z gadem („płakać krokodylo­

wymi łzam i”) poznańskiego poety.

W spólna dla obu twórców je st także p e rs o n ifik a c ja z ja w is k p rzyro d n iczych , szczególnie pór roku np. Wiosenne porząd­

ki, Przyjście lata Brzechwy i Idzie wiosna, Wiosna w szkole Ratajczaka.

W repertuarze omawianego poety po­

jaw ia się czasam i tem atyka filozoficzna i religijna. Ta pierwsza reprezentowana, np. przez utwory Na ziarnie makulub Mały biały domekprzypomina rozważania Cze­

sława Miłosza o mikro- i makrokosmosie z P rzyp o w ie ści o maku. Druga ujawnia się w bożonarodzeniowym cyklu Stajenka pełna dzieci, gdzie pewien typ religijności prezentowanej z punktu widzenia dziecka przypomina znaną z poezji ks. Jana Twar­

dowskiego koncepcję „wielkiej wiary malut­

kiej” . Inne cechy wspólne to: ciepły rodzin­

ny nastrój ich utw orów , w p ro w a d ze n ie bohatera dziecięcego, ogrom na pokora podmiotu lirycznego przepełnionego na­

dzieją i w iarą w istnienie innego lepszego świata:

Gdzie nie ma grzechów są tylko prezenty

i każdy człowiek to święty5

i gdzie według ks. Twardowskiego spo­

tkać można:

Rys. E. Salamon 22

.. ..świętego Piotra z ciężkim kluczem Agnieszkę z barankiem przy twarzy (...) i.... matkę

w nie spalonym domu

przyszywa guzik co się gubił stale7 Matka to również jedna z ulubionych bohaterek lirycznych Ratajczaka. Świad­

cz y o tym z b io re k W ie rsze dla m o je j m am y, a ta kże re p e tycje tego m otywu w innych w y d a n ia ch (por. M am a zim ą z tomu Zima w oknie).

W dorobku tw ó rcy z n a jd u ją się też utwory o charakterze kołysanek, tak cha­

rakterystyczne dla poezji wcześniej w spo­

m nianego Józefa Czechowicza - autora m.in. Dawno ju ż ucichł złoty ko g u cik...

Ratajczak:

Śpij synku nie płacz maleńki, nic cię tu złego nie czeka.8

Czechowicz:

Śpij, spij, syneczku spij...

Tupie deszcz po sadzie, Nocka spać się kładzie9

W spominając autora W ierszyków dla Grzesia,trzeba pamiętać, że był on zawsze dobrym przyjacielem swego czytelnika, sta­

rał się go bawić i uczyć, choć unikał natręt­

nego dydaktyzm u. Fenomen jego poezji polega na tym, że nie jest ona ani zbyt ła­

twa, ani za trudna w odbiorze.

Niektórzy mistrzowie Ratajczaka (np.

Tuwim, Iłlakowiczówna, Czechowicz, Przy­

boś) czy bliski mu pokoleniowo G rocho­

wiak, tworzyli dla dzieci niejako na m argi­

nesie swej „dorosłej” poważnej literatury.

Ratajczak uczynił zaś ze swej poezji w ła­

śnie ów „lekki m a lo w n iczy m o st,” je g o utwory m ogą być odczytywane na wielu poziom ach, zarów no przez dziecko, jak i czytelnika dojrzałego. S ą także św iadec­

tw e m e m o c jo n a ln e g o z a a n g a ż o w a n ia w tworzenie:

Rys. E. Salamon

Wtedy dopiero się dowiesz, co wiersz naprawdę znaczy, kiedy pod każdym słowem serce bijące zobaczyszw

Małe dziecko w prowadzał Ratajczak w świat baśni i marzeń, dorosłemu przypo­

minał znów o tym, co w dziecięctwie pięk­

ne i warte utrwalenia w poetyckim obrazie.

1 J. Brzechwa: O Kopciuszku, o śpiących królewnach i o malowniczym moście, [w:] „Na­

sza Księgarnia” - 40 lat działalności dla dziecka i szkoły, Warszawa 1961, s. 88.

2 J. Ratajczak: Wiosenne porządki, [w:]

Idzie wiosna, Warszawa 1986, s. 4.

3 J. Ratajczak: Zabawa z lwem (lub Szu­

kanie Iwa - wiersz występuje pod tym tytułem w zbiorze Wiersze dla dzieci, przyp. BSW), [w:]

Wycieczka do ZOO, Poznań 1982, s.10.

4 J. Brzechwa: Hipopotam, [w:j Brzechwa dzieciom, Warszawa 1978, s. 49.

5 J. Ratajczak: Hipopotam się waży, [w:]

Wycieczka do ZOO, op. cit., s. 40.

6 J. Ratajczak: Noc wigilijna, [w:] Wiersze dla dzieci, Wrocław 2000, s. 66.

7 J. Twardowski: W niebie, [w:j Wiersze wybrane. Warszawa, 1995, s. 153.

8 J. Ratajczak: Kołysanka Matki Bożej, [w:j Wiersze dla dzieci, op.cit., s. 68.

9 J. Czechowicz: Kołysanki, [w;] Antolo­

gia poezji dziecięcej. Wybór i oprać. J. Cieśli- kowski. Wrocław 1980, s. 157.

10 J. Ratajczak: Zaczarowane wiersze, [w:j Zaczarowane wiersze, Płocki 998, s. 8.

PRZEKRACZANIE BAŚNI

Jolanta Szczęśniak

SYMBOLE WŁADZY