Rozwój i zmiana rozwojowa

Dokonując analizy przedmiotu, niemożliwym staje się wskazanie jednej słusznej definicji rozwoju. Wszystko uzależnione jest bowiem od przyjętej koncepcji psychologicznej i nierozerwalnie związanej z nią wizji człowieka. Za J. Trempałą (2000, s. 17), można jednak stwierdzić, że wśród badaczy panuje zgodność, iż rozwój w najbardziej ogólnym znaczeniu ujmuje się jako „różnicę w stanie danego obiektu lub organizacji struktury psychicznej obserwowaną wraz z upływem czasu (…)”.

Kluczowymi dla psychologa kategoriami analizy rozwoju jednostki są więc zmiana i czas (por. Tyszkowa, 1996). Oczywiście jest to założenie bardzo ogólne i jak wskazuje sam J. Trempała (tamże, s. 18) – gdy mówimy, że ktoś zmienił się w znaczeniu rozwinął, to fakt ten „wiążemy nie tyle z samą zmianą zachowania w czasie, która może być zależna od sytuacji, w jakiej prowadzimy obserwacje, ile raczej ze stawaniem się przez kogoś kimś zmienionym.”

Ujmując rozwój jako ciąg zmian możemy wyróżnić dwa, skrajne podejścia do rozwoju człowieka, a mianowicie mechanistyczne i organizmiczne.

W ramach tworzonego przez nie kontinuum można umieścić większość proponowanych przez badaczy koncepcji.

W podejściu mechanistycznym rozwój psychiczny oznacza ciąg zmian w zachowaniu się jednostki wywołany przez czynniki zewnętrzne. Sama jednostka biernie dostosowuje się do nich, modyfikując swój sposób funkcjonowania tylko wówczas, gdy zachodzące zmiany utrudniają jej zaspokojenie potrzeb przy pomocy znanych jej sposobów. W koncepcjach organizmicznych natomiast zakłada się, że czynniki inicjujące zmiany znajdują się wewnątrz systemu. Powodem zmian w zachowaniu danej jednostki są zmiany wewnętrzne, w procesach psychicznych i ich strukturach. Dlatego badacze dokonujący badań w tym nurcie, interesują się nie tyle zmianami samego zachowania, ile wykrywaniem zasad dokonywania się tych zmian oraz ich mechanizmów, dzięki którym możliwe staje się przechodzenie od jednego stanu do drugiego. A zatem w koncepcjach tych jednostka jest aktywna, dynamiczna, a dzięki podejmowanym przez siebie aktywnościom inicjuje swój rozwój wchodząc w interakcje z otoczeniem. Zmiany, jakie się dokonują mają w przypadku podejścia mechanistycznego przede wszystkim charakter ilościowy (przyrost, wzrost umiejętności, sprawności), natomiast w podejściu organizmicznym – jakościowy

52

(przekształcanie się struktury, funkcji) (za: Brzezińska, 2005, s. 55 – 58; zob. także:

Przetacznik – Gierowska, 1988, s. 157 - 159).⁹

Oprócz podziału zmian rozwojowych na: ilościowe i jakościowe (a zatem ze względu na ich charakter), możemy dokonać także podziału ze względu na ich powszechność: zmiany uniwersalne, wspólne i indywidualne, ze względu na czas ich wystąpienia: zmiany punktualne i niepunktualne („znaczne opóźnienie – przyspieszenie w stosunku do rówieśników”) oraz ze względu na ich uwarunkowania: zmiana jako efekt procesu rozwoju („zmiana funkcjonowania jest jego naturalną konsekwencją”), oraz zmiana jako efekt oddziaływania wydarzeń życiowych („zmiana jest wymuszona przez otoczenie reakcją na nagłe zdarzenie) (Brzezińska, Appelt, Ziółkowska, 2008, s. 118).

Dokonując krótkiej charakterystyki zmian ze względu na powszechność zmiany, należy stwierdzić, że zmiany uniwersalne odnoszą się do każdego człowieka w danej grupie wiekowej i są wyznaczone procesami biologicznego dojrzewania organizmu (tzw. zegar biologiczny) oraz uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi (tzw. zegar społeczny), które to prowadzą do zmian wewnętrznych, psychicznych (podobny sposób reagowania ludzi na doświadczane naciski biologiczne i społeczne). Zmiany wspólne - charakteryzują osoby w różnym, ale zbliżonym wieku, należące do jakiejś wspólnoty czy grupy. Osoby te uczestnicząc w podobnych sytuacjach, mają także podobne doświadczenia społeczne i przeżycia (np. doświadczenia pokoleniowe, grupy pokoleniowe). Zmiany indywidualne są wywołane czynnikami i wydarzeniami

„unikatowymi”, oddziałującymi tylko na daną jednostkę (Bee, 2004, s. 3 – 10).

A. Brzezińska (2005, s. 41 - 42) rekonstruując podejście S. Krajewskiego, wskazuje, że abyśmy mogli mówić, że jakaś zmiana ma charakter rozwojowy (świadczy o rozwoju) musi charakteryzować się pewnymi cechami, a mianowicie:

1. musi być „względnie długotrwała” (nie może być ani jednorazowa i nagła, ani krótkotrwała),

2. musi być to jakiś „ciąg zmian” (kilka zmian po sobie następujących, a nie zmiana pojedyncza),

3. ciąg ten ma „charakter jednokierunkowy, otwarty” (nie może być to ciąg zamknięty),

9 Z podejścia organizmicznego wyłoniło się podejście kontekstualne, które zdaniem niektórych psychologów rozwojowych traktowane jest jako odrębne. Założenia tego podejścia oraz istotne różnice z podejściem mechanistycznym i organizmicznym dokładnie przedstawia J. Trempała (2000, s. 81 – 84).

53

4. ciąg zmian musi tworzyć „uporządkowaną w czasie sekwencję”,

5. ciąg zmian odnosi się do „wewnętrznej struktury obiektu” (a więc są to głównie zmiany jakościowe),

6. zmiany są „względnie nieodwracalne”,

7. najistotniejsze przyczyny „zmian tkwią w samym zmieniającym się układzie”, 8. czynniki zewnętrzne nie mogą inicjować zmiany, chociaż mogą

ją podtrzymywać, opóźniać lub przyspieszać (por. Zamiara, 1988, s. 22 – 23).

W kontekście dwóch zasadniczych podejść do analizy rozwoju, a mianowicie podejścia mechanistycznego i organizmicznego można mówić również o ogólnych modelach przebiegu zmiany rozwojowej. Podejściu mechanistycznemu przyporządkowany jest model liniowy, modelowi organizmicznemu stadialny i cykliczno - fazowy.

W teoriach zaliczanych do modelu zmian liniowych kwestionuje się koncepcje zmian w rozwoju człowieka mających charakter stadialny i jakościowy. Pojawiające się w trakcie rozwoju zmiany mają charakter ilościowy, co więcej odrzuca się tu również założenie, że zmiany te zmierzają w jakimś kierunku (Trempała, 2000, s. 59).

A. Brzezińska (2005, s.76) podkreślając ten aspekt wskazuje, że fakt nie ukierunkowania rozwoju można streścić stwierdzeniem „im więcej różnych elementów, tym lepiej”, a sam rozwój, jak pisze J. Trempała (tamże), jest „rozpatrywany liniowo jako ciągły proces nabywania/kumulowania doświadczeń i/lub radzenia sobie z nimi, który jest podporządkowany tym samym prawom uczenia się lub regułom przystosowania się do otoczenia, niezależnie od wieku i treści doświadczeń” (zob. także Łukaszewski, 2000, s. 75 – 77, Przetacznik- Gierowska 1996, s. 200- 203).

Mówiąc o modelach zmian fazowych (stadialnych) badacze zakładają, że rozwój jest „długotrwałym procesem kierunkowych zmian struktury i jej funkcji zmierzających ku określonym stanom końcowym lub celom, które z reguły są wartościowane pozytywnie” (Trempała, 2000, s. 30). W odróżnieniu do modelu wcześniejszego rozwój jest tu procesem „nieciągłym, skokowym, a pojęciem kluczowym staje się termin - stadium (faza, etap)”, które to jest charakterystyczne dla ogółu ludzkości tworząc z kolejnymi stadiami (fazami, etapami) stałą sekwencję. Każde stadium późniejsze wyrasta z wcześniejszego, a zatem jeśli nie przejdzie się pozytywnie przez określony etap, to uniemożliwi to lub też zaburzy dalszy rozwój jednostki (tamże).

A. Brzezińska (2005, s. 77 – 79) wskazuje, że zachodzące w ramach tego modelu zmiany dokonują się w dwóch fazach: przyrostu liczby elementów – progresu,

54

różnicowania doświadczenia (zmiany ilościowe) oraz porządkowania - integracji nowo nabytego doświadczenia (zmiany jakościowe).

W modelach zmian cyklicznych (cykliczno – fazowych) rozwój nie jest procesem ukierunkowanym na osiąganie coraz wyższych stadiów (celów) np. na coraz wyższy poziom rozwoju moralnego. Rozwój – jak pisze J. Trempała (2000, s. 46) - jest tu „cyklem zmian stadialnych wyznaczonych zmianami fizjologicznymi (…) lub zbiorem ról społecznych albo zadań, jakie ludzie w określonym wieku zwykle podejmują w przebiegu życia”. Tu osiąganie następnego stadium nie jest traktowane jako osiąganie celów bardziej pożądanych (pozytywnych, wartościowszych), ale jest uznawane jako konieczne na danym etapie życia. A zatem „proces rozwoju w tym podejściu jest ujmowany jako cykl równowartościowych zmian stadialnych” (tamże).

W takim ujęciu rozwoju można wyróżnić powtarzające się cykle, w obrębie natomiast cykli następujące po sobie fazy: progresu, plateau, regresu i kryzysu. W fazie progresu dokonuje się przyswajanie nowych informacji, jak i rozpoczyna się faza różnicowania nowo zdobytych informacji (doświadczenia) (tak jak w modelu liniowym czy w pierwszej fazie modelu fazowego), w fazie plateau - przyporządkowanie i wstępna integracja tego tych informacji (doświadczenia) (podobnie jak w drugiej fazie modelu fazowego), w fazie regresu – konflikt - ścierania się starego doświadczenia (informacji) z nowymi, „dezintegracja struktury z poprzedniego cyklu rozwojowego”. Faza kryzysu rozpoczyna się, gdy dochodzi do ujawnienia silnego wewnętrznego konfliktu, kończy natomiast, gdy konflikt ulega rozwiązaniu. Wtedy to następuje ponowna integracja (reintegracja) na innym już jednak poziomie jakościowym, w wyniku czego ujawnia się zupełnie nowa jakość (całość) (tamże; Brzezińska, 2005, s. 82 – 95; zob. także:

Brzezińska, Appelt, Ziółkowska, 2008, s. 149 -150).

Proces rozwoju warunkują, jak wskazuje A. Brzezińska (2008a, s. 32 – 33) trzy siły. Pierwszą tworzy kontekst wewnętrzny rozwoju – uwarunkowania biologiczne, jak i zasoby (kompetencje) wyniesione z poprzednich faz rozwojowych. Drugą siłę wyznaczają różnego typu naciski: biologiczne (naciski płynące ze zmian dokonujących się w ciele), społeczne (oczekiwania, wymagania innych) oraz psychiczne (osobiste dążenia, plany, aspiracje). Trzecią siłą jest pomoc i wsparcie, którego doświadcza jednostka od ważnych dla siebie osób¹⁰. Jak wskazuje A. Brzezińska - dla

10 Autorka (2008, s. 22 – 23; 2005, s. 190 - 202) mówi tu także o dwóch kontekstach rozwoju – zewnętrznym (środowisko fizyczne i społeczne) oraz wewnętrznym (związanym z jego predyspozycjami biologicznymi).

55

prawidłowego rozwoju jednostki, wszystkie te trzy siły muszą być względem siebie komplementarne.

Warto dodać w tym miejscu, iż psychologowie podejmujący problematykę rozwoju zauważają, że chociaż psychologia bada i wyznacza pewne rozwojowe prawidłowości, to jednak nie ma jednej słusznej drogi rozwoju człowieka, a „ścieżki naszego życia biegną w rozmaity sposób w zależności od interakcji wielu czynników, które w kolejnych okresach życia krzyżują się ze sobą, nakładają, stymulują nawzajem bądź hamują swe oddziaływania” (Brzezińka, 2008b, s. 666).

Przedstawione w kolejnym podrozdziale koncepcje rozwoju sumienia odnoszą się do modelu zmian fazowych. Jedna z nich, autorstwa kontynuatora Jeana Piageta - Lawrence Kohlberga jest najbardziej znana i uznana na gruncie poznawczo – rozwojowym, kolejna – Helidora Muszyńskiego, przyjęta w tej pracy jako podstawa wyodrębnienia motywów moralnego postępowania - podejmuje zadanie integrowania ze sobą różnych teorii rozwoju moralnego.