Zmienne i ich definicje

W badaniu dokonałam podziału zmiennych na zmienne zależne i niezależne.

Zmiennymi zależnym były:

1. trafność oceny moralnej, 2. odporność na pokusy,

3. reakcja na zachowanie sprzeczne z akceptowanymi normami:

3.1. gotowość do przeżywana wyrzutów sumienia, 3.2. gotowość do podejmowania zachowań naprawczych, 3.3. gotowość do refleksji i pracy nad sobą,

4. motywy zachowań moralnych, 5. doświadczenia szkolne.

Zmienne niezależne to:

1. wiek, 2. płeć,

3. miejsce zamieszkania, 4. doświadczenia szkolne,

5. motywy zachowań moralnych.

178

Dwie zmienne, tj. doświadczenia szkolne oraz motywy zachowań moralnych, w niniejszym badaniu występowały w charakterze zarówno zmiennej zależnej, jak i zmiennej niezależnej. Doświadczenia szkolne w większości analiz stanowiły zmienną niezależną, przy czym w rozdziale 10 - dotyczącym ogólnej charakterystyki tychże doświadczeń, zmienna ta przyjęła charakter zmiennej zależnej od płci i miejsca zamieszkania badanych. Motywy moralnego postępowania pełniły przede wszystkim funkcję zmiennej zależnej, przy czym w próbie integralnego ujęcia sumienia (podrozdział 7.5.), zmienna ta przyjęła także funkcję zmiennej niezależnej.

Cztery z wyróżnionych zmiennych, tj. wiek, płeć, miejsce zamieszkania i motywy zachowań moralnych mają charakter zmiennych jakościowych, pozostałe stanowią zmienne ilościowe.

Wyróżnione przeze mnie zmienne zależne obejmują zjawiska nieobserwowalne, dotyczące stanów i dyspozycji psychicznych. Zmienne niezależne, takie jak płeć i miejsce zamieszkania mają charakter zmiennych statystycznych, tzn. nie są one bezpośrednią przyczyną zmian w obrębie zmiennych zależnych Stwierdzenie zależności w tym przypadku można więc sprowadzić tylko do ustalenia, czy między zmiennymi zachodzi związek statystyczny. Inaczej jest w przypadku zmiennej - „doświadczenia szkolne”, przy czym i tutaj możemy mieć do czynienia nie tyle z zależnością jednokierunkową, ile z zależnością na zasadzie sprzężenia zwrotnego.

Ponieważ zjawiska, jakie chciałam zbadać były nieobserwowalne, dlatego też konieczne stało się przyjęcie dla każdej zmiennej wskaźników. W przypadku zmiennych ilościowych istnieje dodatkowy warunek: wartości liczbowe wskaźnika powinny rosnąć wraz z natężeniem danej zmiennej (Francuz, Mackiewicz, 2005, s. 29).

W niniejszej pracy wybrano 9 wskaźników do pomiaru doświadczeń szkolnych, 16 wskaźników do pomiaru trafności oceny moralnej, 8 wskaźników do pomiaru odporności na pokusy, 12 wskaźników do pomiaru reakcji na zachowanie sprzeczne z akceptowanymi normami oraz 3 wskaźniki do pomiaru motywów moralnego postępowania (dokładny opis wskaźników znajduje się w rozdziale 6.5.).

Do oceny rzetelności zmiennych, czyli wielkości błędu przypadkowego związanego z danym narzędziem pomiarowym, utworzonych w wyżej podany sposób, stosuje się metodę zgodności wewnętrznej. Jej uniwersalną miarą jest współczynnik α Cronbacha. Przyjmuje on wartości od 0 do 1, gdzie 0 oznacza, że pomiar zmiennej zawiera same błędy, zaś 1, że nie popełniamy żadnych błędów (Ferguson Takane, 2009

179

i Stanisz, 2007). W badaniach empirycznych zadowalające są wartości α Cronbacha powyżej 0,7.

W kolejnych punktach niniejszego podrozdziału podano definicje zmiennych:

doświadczenia szkolne, trafność oceny moralnej, odporność na pokusy, reakcja na zachowanie sprzeczne z akceptowanymi normami, motywy zachowań moralnych, a w podrozdziale 2.5. omówiono sposoby pomiaru tych zmiennych, przyjęte na potrzeby tej pracy.

Doświadczenia szkolne - definicja

Przez doświadczenia szkolne dziecka należy rozumieć ustrukturowane ślady w pamięci psychicznej dziecka, będące efektem tego wszystkiego, co on przeżywa w szkole w związku z własnym działaniem, zdarzeniami oraz kontaktami (za:

Sowińska, 2004, s. 26).

Na tak rozumiane doświadczenia szkolne składają się:

I. doświadczenia związane z nauką i poczuciem osiągnięć, II. doświadczenia związane z relacjami z nauczycielami, III. doświadczenia związane z relacjami z rówieśnikami.

Trafność oceny moralnej - definicja

Przez trafność oceny moralnej należy rozumieć adekwatność oceny do zachowania w kontekście ważnych społecznie norm³⁸.

Ważne społecznie normy zostały sformułowane następująco:

I. Należy być uczciwym (tu m.in. nie oszukiwać, nie kraść, szanować czyjąś własność).

II. Należy troszczyć się o innych (tu m. in. pomagać potrzebującym, okazywać szacunek, serdeczność, być lojalnym, nie myśleć tylko o sobie).

III. Należy brać odpowiedzialność za słowa (tu m. in. nie kłamać, nie obgadywać, dotrzymywać słowa, tajemnic, nie przemilczać prawdy).

IV. Należy sumiennie wypełniać powierzone obowiązki (tu m. in. wywiązywać się z obowiązków, dotrzymywać zobowiązań, podejmować obowiązki najlepiej jak się potrafi).

38 Społecznie ważne normy zostały wyprowadzone z ogólnoludzkich uniwersalnych wartości (patrz rozdział 7).

180

Odporność na pokusy - definicja

Przez odporność na pokusy należy rozumieć stopień zdolności jednostki do przezwyciężania zachowań moralnie negatywnych, ale odpowiadających bezpośrednio jej potrzebom, na rzecz zachowań moralnie słusznych, wiążących się z podjęciem określonego wysiłku.

Przez sytuację pokusy rozumiemy taki układ okoliczności, w którym jednostka ma możliwość wyboru między dwoma zachowaniami mającymi przeciwną wartość moralną, przy czym zachowanie o pozytywnej wartości moralnej wiąże się z podjęciem pewnego trudu, podczas gdy zachowanie o negatywnej ocenie moralnej jest atrakcyjne, gdyż bezpośrednio zaspokaja potrzeby jednostki i dodatkowo nie podlega kontroli zewnętrznej.

Reakcja na zachowania sprzeczne z akceptowanymi normami - definicja Przez reakcję na zachowania sprzeczne z akceptowanymi normami należy rozumieć całokształt stanów wewnętrznych i zachowań, jakie towarzyszą jednostce w sytuacji podjęcia przez siebie zachowania sprzecznego z akceptowanymi przez siebie normami. W niniejszych badaniach składają się na nią: gotowość do przeżywania wyrzutów sumienia, gotowość do podjęcia zachowań naprawczych oraz gotowość do refleksji i pracy nad sobą.

Przez gotowość do przeżywania wyrzutów sumienia należy rozumieć gotowość do przeżywania takich emocji moralnych jak: poczucie winy, wstydu, smutku, żalu w sytuacji podjęcia przez siebie zachowania sprzecznego z akceptowanymi przez siebie normami.

Przez gotowość do podjęcia zachowań naprawczych należy rozumieć gotowość dziecka do podjęcia działań mających na celu naprawienie zła spowodowanego podjętym przez siebie niesłusznym moralnie zachowaniem. Na zachowania naprawcze składają się: przyznanie się do winy, przeproszenie, pogodzenie się, wynagrodzenie za wyrządzoną przykrość.

Przez gotowości do refleksji i pracy nad sobą należy rozumieć gotowość do zastanawiania się nad swoim zachowaniem oraz podejmowania działań mających na celu doskonalenie swojej osobowości zgodnie ze społecznie ważnymi normami.

W niniejszym badaniu na gotowość do refleksji i pracy nad sobą składają się: refleksja nad swoim zachowaniem, świadomość, że podjęcie pracy nad sobą daje realną możliwość zmiany swojego zachowania, robienie sobie postanowień.

181

Motywy zachowań moralnych – definicja

Przez motywy zachowań moralnych należy rozumieć powody podejmowania moralnie słusznych zachowań.