Rozdział 6. Metodologiczne podstawy badań własnych …
6.5. Zmienne – wskaźniki i pomiar
Doświadczenia szkolne – wskaźniki i pomiar
Wskaźnikami doświadczeń szkolnych dzieci było ich ustosunkowanie się do dziewięciu stwierdzeń (po trzy do każdego obszaru doświadczeń), poprzez wybór jednego z dwóch wyrażeń: „zgadzam się” lub „nie zgadzam się”.
Dla zbadania doświadczeń związanych z naukę i poczuciem osiągnięć zastosowano następujące stwierdzenia:
1. W klasie są sprawy w których jestem dobry, odnoszę sukcesy i to sprawia mi dużo satysfakcji, zadowolenia.
2. Lubię uczestniczyć w lekcjach – to czego się uczymy jest dla mnie bardzo interesujące.
186
3. Pomimo, że wkładam dużo wysiłku nie mam dobrych stopni. Nauka sprawia mi dużo trudności, to mnie zniechęca.
Dla zbadania doświadczeń związanych z relacjami z nauczycielami:
4. Kiedy próbuję poprawić swoje zachowanie to nauczyciele zauważają to i doceniają.
5. Gdy ktoś ma problem, to może iść z nim do nauczyciela, ten z pewnością go wysłucha i pomoże mu go rozwiązać.
6. Nauczyciele wierzą w nas i dodają nam wiary w siebie, zachęcają do pokonywania trudności i zdobywania osiągnięć.
Dla zbadania doświadczeń związanych z relacjami z rówieśnikami:
7. W klasie mam przyjaciela (przyjaciół) na którego mogę liczyć.
8. Gdy ktoś z klasy, obojętnie kto ma trudności, to inni chętnie mu pomogą.
9. W klasie liczą się tylko najlepsi uczniowie – to oni rządzą. Reszta nie ma nic do powiedzenia, musi się im podporządkować.
Wyróżniono cztery kategorie doświadczeń szkolnych w zakresie poszczególnych ich obszarów (bardzo negatywne, raczej negatywne, raczej pozytywne, bardzo pozytywne) oraz pięć w odniesieniu do doświadczeń szkolnych ogółem (bardzo negatywne, raczej negatywne, przeciętne, raczej pozytywne, bardzo pozytywne).
Sposób przydzielania danej osoby do poszczególnych kategorii został przedstawiony w aneksie (załącznik nr 3).
Trafność oceny moralnej - definicja i pomiar
Wskaźnikami trafności oceny moralnej było ustosunkowanie się badanych do 16 stwierdzeń zawierających oceny różnych zachowań, poprzez wybór jednego z dwóch wyrażeń: „zgadzam się” lub „nie zgadzam się”.
W przypadku normy „należy być uczciwym” dzieci musiały ocenić słuszność następujących twierdzeń:
1. Nawet, gdy widzi się, że kolega zabiera coś z klasy, to nie powinno się go wydać przed nauczycielem.
2. Jeśli znajdzie się w szkole pieniądze, to można je sobie zabrać.
3. Lepiej mieć gorsze oceny, ale nie ściągać.
4. Jeśli kolega nie wie, ile kosztuje gra komputerowa, to można mu ją sprzedać drożej.
W odniesieniu do normy „należy troszczyć się o innych” twierdzeniami tymi były:
187
5. Jeżeli ktoś nas skrzywdził to my też mamy prawo odpłacić mu tym samym.
6. Jeśli udzielanie komuś pomocy jest dla kogoś bardzo trudne i męczące, to nie powinien pomagać.
7. Lepiej nie stawać w obronie tych, z których inni się śmieją, bo wtedy również z ciebie będą się śmiali.
8. Nie każdemu należy pomagać, bo nie każdy potrafi to docenić.
W przypadku normy „należy brać odpowiedzialność za swoje słowa” przedstawione dzieciom oceny zachowań brzmiały następująco:
9. Nie ujawnienie prawdy nauczycielowi czy wprowadzenie go w błąd to nic złego.
10. Nie można kłamać tylko w sprawach ważnych, natomiast małe kłamstewka są dopuszczalne.
11. Jeśli ktoś pokłóci się już na zawsze ze swoim przyjacielem, to może wyjawić innym jego tajemnice.
12. Jeżeli ma się swoje zdanie, to zawsze należy je powiedzieć, nawet jeśli skrzywdzi się tym innych.
W zakresie normy „należy sumiennie wypełniać powierzone obowiązki” ocenionymi zachowaniami były:
13. Gdy lekcja jest nudna, to można podczas niej rozmawiać z kolegą.
14. Jeśli trzeba wybrać między przygotowaniem się do szkoły a zrobieniem czegoś, co się lubi, to trzeba wybrać to, co sprawia nam prawdziwą przyjemność.
15. Każdy powinien jak najlepiej wykonywać pracę domową, nawet, jeśli codziennie kosztowałoby go to dużo czasu.
16. Jeśli ma się zapowiedziany sprawdzian, to trzeba się do niego przygotować, a nie liczyć na to, że się jakoś uda.
Wyróżniono pięć kategorii trafności oceny moralnej w zakresie poszczególnych norm oraz ogółem (całkowicie nietrafna, raczej nietrafna, ani trafna ani nietrafna, raczej trafna, całkowicie trafna). Sposób przydzielania danej osoby do poszczególnych kategorii został przedstawiony w aneksie (załącznik nr 3).
188
Odporność na pokusy - definicja i pomiar
Wskaźnikami odporności na pokusy były dokonane przez dzieci wybory zakończenia ośmiu sytuacji pokusy. W każdej z tych sytuacji badany musiał opowiedzieć się za jedną z dwóch możliwości: wskazującą na ulegnięcie pokusie albo jej przeciwstawienie się.
Przedstawione dzieciom sytuacje pokusy wraz z dwoma możliwościami ich zakończenia były następujące:
1. Gdy nie będzie rodziców w domu, a w telewizji będzie bardzo ciekawy film dla dorosłych, to:
a) obejrzy ten film,
b) wyłączy telewizor i zajmie się czymś innym.
2. Gdy zrobi coś złego w szkole i nikt go nie przyłapie, ale nauczyciel będzie prosił, żeby osoba, która to uczyniła przyznała się do winy, to:
a) nie przyzna się do winy, b) przyzna się do winy.
3. Gdy będzie wracał zmęczony ze szkoły i zobaczy, że koledze, którego bardzo nie lubi popsuł się rower, to:
a) podejdzie do niego i zaproponuje pomoc, b) będzie udawał, że go nie widzi.
4. Gdy kolega pożyczy mu na jeden dzień jego wymarzoną grę komputerową, a po powrocie do domu dowie się, że jego babcia zachorowała, to:
a) pójdzie odwiedzić babcię i nie skorzysta z gry, którą otrzymał od kolegi, b) powie, że pójdzie do babci jutro, bo dzisiaj nie ma czasu.
5. Gdy rodzice będą z niego bardzo dumni, że tak wspaniale pomógł koledze, co jednak nie będzie prawdą, to:
a) wyprowadzi rodziców z błędu, powie im jak było naprawdę, b) nic nie powie, przemilczy to, że było inaczej.
6. Gdy na lekcji nic nie będzie umiał i nauczyciel będzie chciał mu postawić jedynkę, chyba, że wskaże ważny powód dlaczego się nie nauczył, to:
a) powie, że nie mógł się nauczyć, bo źle się czuł – co jednak nie będzie prawdą, b) nic nie powie, wie bowiem, że nie nauczył się dlatego, bo mu się nie chciało.
7. Gdy podczas uczenia się na sprawdzian, zadzwoni kolega i zaprosi go na imprezę.
Będą na niej wszyscy jego dobrzy znajomi, to:
a) pójdzie na imprezę, a na sprawdzian jeśli zdąży nauczy się wieczorem,
189 b) odmówi koledze i będzie się uczył.
8. Gdy obieca rodzicom, że po przyjściu ze szkoły posprząta mieszkanie, ale kiedy wróci nie będzie miał na to ochoty, to:
a) nie posprząta mieszkania, zrobi to innym razem, b) przełamie się i posprząta.
Wyróżniono pięć kategorii odporności dzieci na pokusy (niska, raczej niska, przeciętna, raczej wysoka, wysoka). Sposób przydzielania badanych do poszczególnych kategorii znajduje się w aneksie (załącznik 3).
Reakcja na zachowanie sprzeczne z akceptowanymi normami - definicja i pomiar Wskaźnikami reakcji na zachowanie sprzeczne z akceptowanymi normami było ustosunkowanie się badanych do 12 stwierdzeń zawierających opisy różnych przeżyć i zachowań towarzyszących osobom po przekroczeniu akceptowanych przez siebie norm (po cztery stwierdzenia dla każdego z trzech rodzajów reakcji, tj. gotowości do przeżywania wyrzutów sumienia, gotowości do zachowań naprawczych, gotowości do refleksji i pracy nad sobą). Ustosunkowanie to polegało na wyborze jednego z dwóch wyrażeń: „zgadzam się” lub „nie zgadzam się” z danym stwierdzeniem.
I. W zakresie gotowości do przeżywania wyrzutów sumienia były to:
1. Jeśli się kogoś okłamie i nikt się o tym nie dowie, to czuje się wielką ulgę i szybko się o tym zapomina.
2. Czasami ktoś uświadomi sobie, że zrobił coś złego dopiero po pewnym czasie. Chciałby wówczas cofnąć czas i postąpić inaczej.
3. To nieprawda, że jak zrobi się coś złego, to potem męczą nas wyrzuty sumienia. Wystarczy się czymś zająć i o wszystkim się zapomina.
4. Gdy ktoś uświadomi sobie, że zrobił coś złego, to zwykle jest mu smutno i tego żałuje.
II. W odniesieniu do gotowości do podjęcia zachowań naprawczych:
5. Trzeba pogodzić się z osobą, z którą się pokłóciło, a jeśli jest taka potrzeba, to pierwszemu wyciągnąć rękę do zgody.
6. Gdy się kogoś okłamie albo oszuka to nawet, jeśli się to nie wyda, trzeba się do tego przyznać.
7. Jeśli sprawiło się komuś dużą przykrość – to nie wystarczą same przeprosiny, trzeba jeszcze wynagrodzić tej osobie za wyrządzone zło.
190
8. Gdy ktoś kogoś skrzywdzi, to zastanawia się, jak mógłby to naprawić.
III. W zakresie gotowości do refleksji i pracy nad sobą:
9. Nawet, jeśli ktoś żałuje, że kogoś okłamał to przy następnej okazji postąpi tak samo. On już taki jest i tego nie da się zmienić.
10. Po co zastanawiać się czy to, co się zrobiło było dobre czy złe. Trzeba cieszyć się chwilą obecną i nie rozpamiętywać tego, czego i tak nie da się zmienić.
11. To jest normalne, że oszukuje się w grach czy okłamuje kolegów. Nie ma sensu się nad tym zastanawiać.
12. Zastanawianie się nad tym czy dobrze się postępuje i robienie sobie jakichś postanowień jest głupie.
Wyróżniono pięć kategorii reakcji na zachowanie sprzeczne z akceptowanymi normami ogółem (słaba, raczej słaba, przeciętna, raczej pełna, pełna) oraz pięć kategorii w odniesieniu do jej trzech rodzajów (brak gotowości, niska, raczej niska, raczej pełna, pełna). Sposób przydzielania badanych do poszczególnych kategorii został przedstawiony w aneksie (załącznik nr 3).
Motywy zachowań moralnych - wskaźniki i pomiar
Dla zbadania motywów zastosowano technikę scenek sytuacyjnych. Uczniowie zostali zapoznani z trzema sytuacjami ilustrującymi pozytywne zachowania moralne.
Sytuacja pierwsza dotyczyła pomagania innym, sytuacja druga – przyznania się do ściągania, sytuacja trzecia – przeproszenia rodziców. Zadaniem uczniów było wybranie jednej z siedmiu odpowiedzi dla każdej z trzech przedstawionych sytuacji, uzasadniającej dlaczego jej bohater tak właśnie postąpił. Badany miał także możliwość samodzielnego sformułowania odpowiedzi.
Motywy, które zaproponowano badanym, były zgodne z podziałem procesu rozwoju moralnego zaproponowanym przez H. Muszyńskiego (1987). W oparciu o ten podział w niniejszej pracy wyróżniono następujące rodzaje motywów:
a) chęć uniknięcia kary,
b) chęć uzyskania nagrody od dorosłych, c) chęć uzyskania aprobaty rówieśników,
d) chęć bycia w zgodzie z normami rozumianymi jako ogólne wymagania społeczne,
e) chęć bycia w zgodzie z normami mającymi charakter pryncypialny,
191
f) chęć kierowania się normami zgodnie z istotą ich przekazu, g) chęć urzeczywistniania wartości i ideałów.
Poniżej przedstawiono sytuacje wraz z odpowiedziami, w kolejności zgodnej z wyżej przedstawionym podziałem. W kwestionariuszu ankiety ich kolejność była inna.
Sytuacja 1. Tomek jest uczniem czwartej (szóstej) klasy. W szkole znany jest z tego, że zawsze chętnie pomaga innym. Jak myślisz, dlaczego to robi?
a) bo obawia się, że jeśli teraz nie pomoże innym, to w przyszłości inni też jemu nie pomogą;
b) bo widzą to nauczyciele i są z niego zadowoleni;
c) bo chce być lubiany przez swoich kolegów;
d) bo uważa, że należy pomagać innym;
e) bo zawsze, niezależnie od tego, czy ma się na to siły i czas należy pomagać innym’
f) bo gdyby komuś nie pomógł, to z pewnością byłoby tej osobie przykro;
g) bo zależy mu, aby każda osoba w szkole wiedziała, że nie jest sama i może na kogoś liczyć.
Sytuacja 2. Kasi udało się ściągnąć na klasówce. Pani nauczycielka nic nie zauważyła.
Na drugi dzień Kasia poszła do niej i przyznała się do tego. Dlaczego tak postąpiła?
a) bo bała się, że ktoś mógłby naskarżyć nauczycielowi i wtedy dostałaby jedynkę;
b) bo miała nadzieję, że pani doceni jej szczerość i nie weźmie tego pod uwagę przy wystawieniu oceny;
c) bo nikt poza nią nie ściągał, a po klasówce jej koleżanki były złe, że nic nie umiała a teraz dostanie lepszą ocenę od nich;
d) bo zrozumiała, że powinna pisać samodzielnie, gdyż tego oczekuje się od porządnych uczniów;
e) bo nigdy nie wolno ściągać, to jest oszustwo i nie ma na to usprawiedliwienia;
f) bo zrozumiała, że nawet jeśli dostanie dobrą ocenę to i tak nie będzie tego umiała;
192
g) bo było jej wstyd przed sobą, gdyż bardzo ceni uczciwość, a to co zrobiła nie było uczciwe.
Sytuacja 3. Ewa sprawiła przykrość swoim rodzicom, ponieważ uważała, że postąpili wobec niej niesprawiedliwie. Po pewnym czasie, chociaż nadal sądziła, że rodzice nie powinni się byli tak zachować, przeprosiła ich. Jak sądzisz – dlaczego tak postąpiła?
a) bo bała się, że rodzice ją ukarzą;
b) bo wiedziała, że rodzice docenią jej przeprosiny i ją nagrodzą;
c) bo gdyby jej rówieśnicy dowiedzieli się, jak okropnie potrafi się zachować, to zmieniliby o niej zdanie;
d) bo tak zostało to przyjęte, że rodziców powinno się szanować;
e) bo rodziców zawsze należy szanować i nigdy nie wolno sprawiać im przykrości, nawet jeśli w danej sytuacji nie mają racji;
f) bo nawet jeśli rodzice postąpili niewłaściwie to nie mieli złych intencji i chcieli dla niej jak najlepiej;
g) bo chce ona czynić jak najwięcej dobra, a chowanie do innych urazy nie jest dobre.
W oparciu o trzy wybrane przez dziecko motywy zachowań moralnych, wyznaczany był dla niego sposób uzasadniania zachowań moralnych. Wyróżniono cztery takie sposoby: egocentryczny, zorientowany na normach, zorientowany na dobru społecznym oraz rozproszony. Opis przydzielania badanego do określonego sposobu uzasadniania zachowań moralnych został przedstawiony w aneksie (załącznik nr 3).
Wybierany przez dziecko motyw zachowania bohatera danej historyjki był wskaźnikiem tego, jakim rodzajem motywów jest ono gotowe kierować się podejmując tego typu zachowania. Charakterystyczny zatem dla danego dziecka sposób uzasadniania zachowań moralnych wskazuje na dominujący typ motywów, jakimi jest ono gotowe kierować się podejmując różnego rodzaju zachowania moralne. Należy mieć przy tym świadomość, że to, jakimi motywami dziecko wyraża gotowość kierowania się w podejmowaniu moralnie słusznych zachowań, a to jakimi motywami kieruje się w rzeczywistości, nie zawsze musi być ze sobą zgodne. Zagadnienie motywów moralnego postępowania jest bardzo złożone, uzależnione nie tylko od decyzji podmiotu czy jego cech osobowości, ale także od zmiennych sytuacyjnych.
193
Dziecko wyrażając gotowość do kierowania się określonymi motywami, wskazywało jednak na ich ważność, przekonanie o ich słuszności.