Nieco mniejsze znaczenie w regionie Azji Centralnej przypisywane jest Tadży kistanowi i Kirgistanowi z uwagi na niezbyt wielkie złoża surowcowe, jednak i w przypadku tych krajów warto przywołać kilka znaczących wspólnych projek tów. W 2009 roku Chiny zainwestowały w Tadżykistanie ponad I mid dolarów.
Większość tej sumy zostanieprzeznaczona na realizacjębudowy małych elektrowni hydroelektrycznych oraz projekty infrastrukturalne. Inwestując środki finansowe, Chińczycy oczekująuzyskania dostępu do tadżyckich złóżsurowcowych. Wlutym 2009 roku chiński producent transformatorów Tebian Electric Apparatus (TBEA) uzgodniłwarunki budowy trzech elektrowni w zamianza dostęp do złóż złota, sre bra, miedzi, wolframu, miki i kamieni szlachetnych w górachPamiru.To jednak nie zmienia ogólnego obrazu stosunkowoniewielkiejliczby podpisanychumów gospo darczych. Obroty wzajemne pomiędzy Chinami a Tadżykistanem pozostają wciąż na niskim poziomie. W 2008 rokuwyniosłyzaledwie 1,25 midUSD307.
Podobnie kwestia wygląda w odniesieniudo Kirgistanu. Wśród przykładówko
operacji z Chinami należy wymienić porozumienie ze stycznia 2010 roku o war
tości 342 mln USD na budowę kirgiskich sieci elektrycznych. Obok tego, Chiny uczestnicząw realizacji projektu budowy kolei do Europy przez Kirgistan i Uzbe kistan308.Chinyzobowiązały się takżedo wsparcia kirgiskiego projektu rozbudowy sieci energetycznej. Porozumienie zostało podpisane pomiędzy Kyrgyz National GridCompany oraz Xinjiang Tebian ElectricApparatus Company (TBEA) w lutym 2011 roku i opiewałonakwotę208mln USD. Inwestycja wedlezałożeńbędzie zre alizowana w ciągu osiemnastu miesięcy. Dzięki niej Kirgistan uniezależni się czę ściowood zagranicznychdostawców.To niezwykle istotne, zważywszy, że przesył energii elektrycznej poprzez Uzbekistanto koszt rzędu8mln USDrocznie309.
Pod koniec lat 90. XX wieku chińskie władze zainicjowały oficjalne rozmowy z Kirgistanem i Uzbekistanem w sprawie budowy kolei, któramiałabypołączyć te trzy kraje. Gwałtowny wzrost obrotów handlowych w tym czasie zintensyfikował dyskusję nad realizacją tego pomysłu. W grę wchodziły początkowo dwie opcje rozwiązań. Pierwsza z nich, południowa, łączyłaby Chiny z Uzbekistanem przez południowe części Kirgistanu. Druga z kolei, północna, wiodłaby przez centralne
Tadżykistan, Kirgistan 175
pasma tego kraju. Podczas gdy Taszkient forsował północną opcję, Biszkek opo
wiadał się za południową wersją. Ostatecznie uzgodniono, że będzie realizowana linia południowa. W 2009 roku doszło doodpowiednich ustaleń, wskazujących, iż przedsiębiorstwo ChinaNational Machinery Import & Export Corporation będzie odpowiedzialne za realizację projektu. Przedsięwzięcie zakłada uruchomienie połą
czenia do Europy,dlatego niewykluczone, iż do inwestycji przyłącząsię Iran i Tur cja. Pierwotnie zakładano ukończenie projektudokońca2010 roku, ale w związku z pojawieniem sięlicznych trudnościczastennieco się wydłuży.
Najpoważniejszymi problemami utrudniającymi podjęcie zdecydowanych kro ków pozostaje sprawa kirgiskich zasobów surowcowych. Pekin wzamian za inwe
stycje infrastrukturalne pragnieuzyskać do nich szeroki dostęp.Tooczywiście budzi niemałekontrowersje wśród miejscowej ludności. Warto nadmienić, że Biszkek jest całkowicie zależny od chińskich inwestycji, podczas gdy Taszkient zadeklarował, że sam sfinansuje swój odcinek przedsięwzięcia.Kolejnymproblemem,który siętu uwidacznia, jest stanowisko Rosji, któragłośno zgłasza swezastrzeżenia, wskazując na fakt, iż kolej łącząca Chiny zAzją Centralną znacznie obniży rentowność kolei transsyberyjskiej.W dalszym ciągunieuzgodniona pozostaje także sprawa związana z szerokością torów. W odniesieniu do tej kwestii Chiny proponują zastosowanie standardów europejskich, za czym maprzemawiać w przyszłości przedłużenie kon
strukcjiw kierunkuzachodnim110.
310 E. Marat, China Seeks to Link Central Asia by Railroad, „Euroasia Daily Monitor” 2010, t. 7.
311 Kyrgyzstan referendum, BBC, 28 VI 2010.
312 T. Bodio, P. Załęski, Problemy budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji Centralnej, [w:] Region Azji Centralnej jako obszar wpływów międzynarodowych, red. B. Bojarczyk, A. Ziętek, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008, s. 256.
Niezbyt sprzyjająca sytuacjapolityczna w Kirgistaniekomplikuje wiele przed sięwzięć planowanych w tej części świata. Po przewrociepolitycznym w kwietniu 2010 roku nowe władze obaliły prezydenta Kurmanbeka Bakijewa i zablokowały prace parlamentu. Sam prezydentmusiał ratować się ucieczką z kraju, „objawiając się” niedługo potem naBiałorusi. Wzwiązkuz zaistniałą sytuacją27 czerwca odby
ło się referendum konstytucyjne, które usankcjonowało nową sytuację. W referen
dum znakomitawiększość głosujących poparła zmiany w konstytucji, jak również powołanie szefowej tymczasowegorządu RozyOtunbajewej na stanowisko prezy
denta kraju do końca 2011 roku3". Nowaustawa zasadniczaw myśl przyjętych roz
wiązań ma przekształcićdotychczasową republikę prezydencką w demokracjępar
lamentarną. Można mieć jednak sporo zastrzeżeń i obaw co doprzyszłego kształtu ustrojowego Kirgistanu.
Należy podkreślić, że problemy systemowe stanowią immanentną częśćcentral- noazjatyckiej rzeczywistości. Wynika to zwielu przesłanek. Tadeusz Bodio i Piotr Załęskiwskazywali, że republiki zostałyutworzonew sposób sztucznyw 1924 roku przez siły zewnętrzne, co doprowadziło do narzucenia im określonych modeli ustrojowych. Spoiwem stał się tu Jednolity system władzy, centralizm demokra
tyczny i monopolistyczna rola partii komunistycznej, sowietyzacja, gułagi itp.”310 311312.
Po uzyskaniu niepodległości na początku lat 90. na budowie porządków konstytu
cyjnych wspomnianych państw w znacznej mierze zaważyła spuścizna sowiecka.
Konstytucje były pisane zgodnie zintencami prezydentów, wyznaczających zakres i kształt dokonywanych reformdemokratycznych.Obok dziedzictwa totalitaryzmu sowieckiego należy uwzględnić także elementy tradycjiorientalnej, które wpływają na lokalny krajobraz313.
313 Szerzej zob.: ibidem, s. 253-267.
3H The World Factbook: Kyrgyzstan, 11 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/kg.html (23 IV 2012).
315 The Word Factbook: Tajikistan, 13 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html (23 IV 2012).
316 The World Factbook: Turkmenistan, 12 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.
gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html (23 IV 2012).
317 The World Factbook: Kazakhstan, 12 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html (23 IV 2012).
318 The World Factbook: Uzbekistan, 13 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html (23 IV 2012).
319 The World Factbook: Kazakhstan, 12 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html (23 IV 2012).
320 The World Factbook: Kyrgyzstan, 11 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/kg.html (23 IV 2012).
321 The World Factbook: Uzbekistan, 13 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html (23 IV 2012).
322 The World Factbook: Turkmenistan, 12 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.
gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html (23 IV 2012).
323 The Word Factbook: Tajikistan, 13 IV 2012, CIA World Factbook, https://www.cia.gov/
library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html (23 IV 2012).
Nowa sytuacja polityczna w Kirgistanie będzie zatem niewątpliwie stanowić duże wyzwanie dla Rosji i Chin. Ta pierwsza do tej poryforsowała modele z silną pozycjąprezydenta,co miało w jej mniemaniustworzyć dogodne warunkido kon troli krajów AzjiCentralnej. Ostatnielata pokazująjednak, że ich przywódcy stają się coraz bardziej niezależni, szukając oparcia i przeciwwagi dla wpływów Rosji w regionie. Mówiąc o sytuacji w Kirgistanie, nie można zapomnieć o konfliktach etnicznychtrawiących cały region. Po obaleniu prezydenta Bakijewa, popieranego dotąd przez kirgiskie ugrupowania plemienne na południu kraju, rozgorzała ostra walka w Kotlinie Fergańskiej pomiędzy Kirgizami a Uzbekami. Konflikty mają swoje źródłogłęboko zakorzenione w samym podziale granic. Ludność pochodze nia uzbeckiego stanowi poważną część mozaiki etnicznej zarówno w Kirgistanie (13,8%)314, Tadżykistanie (15,3%)315, Turkmenistanie (5%)316, jak i Kazachstanie (2,8%)317. W samym Uzbekistanie co dwudziesty mieszkaniec jest pochodzenia tadżyckiego(5%), a co trzydziesty kazachskiego (3,3%)318. Nie należy zapominać również o mniejszości rosyjskiej, któraw każdym z tych krajów stanowi znaczącą liczbę. Największe skupisko tej ludności znajduje się w Kazachstanie (23,7%)319 i w Kirgistanie (12,5%)320, nieco mniejsze wUzbekistanie(5,5%)321, Turkmenista
nie (4%)3“ oraz Tadżykistanie(1,1%)323. Do konfliktów etnicznych w regionie do
Afganistan 177
chodziło już wielokrotnie w przeszłości. Największe incydenty tego typu można było zaobserwować w 1990 roku w kirgiskim mieście Osz, gdzie doszło do star
cia Kirgizów zUzbekami. Konflikty etniczne niewątpliwiewpływają pośrednio na chiński Xinjiang. Dlatego Pekin pozostaje żywo zainteresowany rozwojem sytu acji w sąsiednich republikach i możliwymi konsekwencjami dla własnego teryto rium. Zważywszy, że ujgurscy separatyści utrzymują bliskie więzi z radykalnymi ugrupowaniami islamskimi w regionieAzji Centralnej, Pekin nieustannie dąży do zwiększenia swoichwpływów w tych państwach i rozszerzania współpracy z tam
tejszymi władzami w zakresie zwalczania wszelkich ruchówterrorystycznych, eks tremistycznych lub separatystycznych. Przy rozważaniu następstw politycznego przewrotu w Kirgistanie nie możnazapominać o jeszcze jednej niezwykle istotnej kwestii. Ten kraj posiada bowiem kluczowe znacznie dla prowadzonej operacjiwoj
skowej NATO w Afganistanie, z uwagi na utrzymywanienieopodal Biszkeku bazy w Manas. To aktualnie główny punkt przeładunkowy dlazaopatrywaniawojskwal czących w Afganistanie. Nie dziwi zatem, iżta kwestia budzi takżeżywezaintere
sowanie Amerykanów, z uwagą obserwujących każdą zmianę wdotychczasowym układzie politycznym w Kirgistanie i krajachsąsiednich.
Afganistan
Obszar Azji Centralnej pomimo widocznych zagrożeń staje się sceną nieustannej rywalizacji mocarstw. Wejściechińskich koncernówna lokalne rynki pokazuje do
bitnie, iż Pekin jestgotówpodejmować ogromne ryzyko wcelu zapewnienia sobie odpowiednichdostaw surowcowych. Doskonałym przykładem tego typuzachowań są działania w Afganistanie,gdzie Chiny również prowadzą ożywioną działalność inwestycyjną. W listopadzie 2007 roku koncern China Metallurgical Group Cor
poration (MCC) wygrał przetarg warty 3 mid USD natrzydziestoletnią dzierżawę związaną z rozwojem dużego złożamiedzi w Aynak, leżącego 30 km od Kabulu.
Udziałowcami w przedsięwzięciu obok posiadającego pakiet większościowy Chi
na Metallurgical GroupCorporation zostali także Jiangxi Copper Corporation oraz Fujian Zijin MiningGroup Company Ltd.324 Uruchomienie produkcjikoncentratów miedzi ma nastąpić w 2013 roku. W pierwszej fazie projektu zakłada się roczne wydobycie na poziomie 200 tys. ton, z kolei wdrugiej fazie ma ono wzrosnąć do 500 tys.ton. Wielkośćzłóż Aynak szacuje się łączniena 9 minton325.Przykład Afga
nistanu świadczy, żeChiny, prowadząc zagraniczną ofensywę surowcową, niezawa hająsię wejść w obszary niebezpieczne, charakteryzujące się napiętą sytuacją poli tycznąiciągłym zagrożeniem dla prowadzonychprzedsięwzięć. Wszelkie działania wAzji Centralnej jeszczedługobędą obarczone dużym ryzykiem inwestycyjnym.
324 Zhang Mingai, 3 Chinese Firms to Develop Afghan Copper Mine, 23 XI 2007, State Council PRC.
325 P. Yam, China MCC: Afghan Copper Mine to Start Output in 2013, Reuters, 30 VI 2010.
Chiny stopniowo rozszerzają swoje zaplecze na afgańskim rynku, domaga
jąc się respektowania własnego stanowiska przez innych. Wizja chińska koliduje w tym względzie zamerykańskim pomysłem na rozwiązywanieproblemów Afga nistanu. Sojusznikiem Pekinu w tej sprawie pozostaje Pakistan. Wedle afgańskich urzędników miałon przekonywaćprezydenta Afganistanu Hamida Karzaja, by ten nie skupiał się na budowaniu długoterminowegostrategicznego partnerstwa ze Sta
nami Zjednoczonymi, ale podjął bliższą współpracę z Pakistanem i jego chińskim sojusznikiem, w celu uzyskania pomocy dla porozumienia pokojowego z Talibami oraz odbudowy gospodarki326. Pomysł natychmiastzostał rozwinięty przez chińskie media. Li Xiguang z Centrum Studiów Pakistańskich na Uniwersytecie Qinghua (Tsinghua University Center for Pakistan Studies),odwołując się na łamach „Global Times” do wspólnychdoświadczeń historycznych i kulturowych, podkreślił, że góry Pamir stanowiły przez tysiące latmiejscewymianytowarów, idei, kultur, religii po
międzyChinami aświatemarabskim i Europą. Po śmierci Osamy bin Ladena Chiny muszą na nowo zdefiniować problem Afganistanu. Nie powinny tracić czasu, by ożywić współpracę regionalną z Pakistanem i Afganistanem, wykorzystując poten cjał legendarnego Jedwabnego Szlaku. Wcześniejszepróby ożywienia tej trasyzo
stały zastopowane, najpierw przez interwencję sowiecką, a potem działania NATO w Afganistanie. Jako odpowiedzialnemocarstwo i jednocześnienajwiększy sąsiad Afganistanu, Chiny powinny wykorzystać swoje wpływy do zakończenia interwen cji NATO na tym terytorium. Zdaniem Li, Chiny wespół z Pakistanem i Afgani stanem powinny w przyszłości utworzyć strategiczne partnerstwow ramachgrupy Pamiru,w celuwspieraniatrwałego pokojuidobrobytuw regionie. Kraje te mogły by ożywić historyczną trasę, przy zwiększeniu chińskich inwestycji w infrastruk turę, połączenia drogowe, energetyczne oraz sieci elektryczne łączące Afganistan i Pakistan z Chinami. Wojnaw Afganistanie przynosi szkodę nie tylko interesom narodowym kraju, ale niesie ze sobą także zagrożenie dla rozwoju regionalnego i współpracy. W grupie Pamir Chiny mogą odgrywać rolę mediatora, wspierając rządyAfganistanu i Pakistanuw rozwiązywaniuproblemów wewnętrznych327.
M. Rosenberg, Karzai Told to Dump U.S., „The Wall Street Journal”, 27 IV 2011.
327 Li X i g u a n g, New Silk Road Could Revitalize War-Tom Afghanistan, „Global Times”, 6 VI2011.
Polityka Chin wobec Azji Centralnej charakteryzuje się praktycznym podej
ściem. Możliwość pozyskiwania surowców w bliskim sąsiedztwie stanowi ko
rzystną alternatywę wobec transportowych szlaków morskich. Pekin stara się wy pracować atrakcyjną ofertę dla krajów regionu zarówno w sensie ekonomicznym, jak i komunikacyjnym. W tej ostatniej kwestii zadziwia skala nowych pomysłów.
W2007 roku Chiny ogłosiły, iżwzwiązku zrozszerzającymisiępowiązaniamigo
spodarczymi zamierzają wybudować dwanaście szlaków komunikacyjnych, które połączą zachodnie obszary kraju z miastami Azji Centralnej. Administracja trans portowa Regionu Autonomicznego Xinjiang poinformowała o rozbudowie sie ci połączeń drogowych z Rosją, Kazachstanem, Tadżykistanem oraz Pakistanem.