Wybrane przykłady wykorzystania nowych mediów na potrzeby bezpieczeństwabezpieczeństwa

W roku 2009 Królestwo Holandii zainicjowało realizację projektu pod nazwą

„Cell broadcast for public warning (CB) − system wczesnego ostrzegania ludności o zagrożeniach”. W projekcie uczestniczyli przedstawiciele ministerstw spraw we-wnętrznych i biur ochrony ludności dziewięciu państw: Austrii, Francji, Niemiec, Węgier, Norwegii, Słowenii, Szwecji, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii, Polski. Ze strony Polski w pracach brało udział CNBOP wraz z Biurem ds.

Ochro-4 Zob. W.H. Dutton, F. Nainoa, Say goodbye ... Let’s Roll: The Social Dynamics of Wireless Networks on September 11, „Prometheus. Critical Studies in Innovation”, Vol. 20, Issue 3, 2002, pp. 237–244.

5 Zob. Information & Communications. Survey Report 7^th July 2005, Link Associates International, Derby, London.

6 Zob. H. Marjak, Potencjał i rola mediów społecznościowych w zarządzaniu kryzysowym na ko-lejnych etapach sytuacji kryzysowej, „Logistyka” 2014, nr 5, s. 1009–1018, [dok. elektr.] http://www.

czasopismologistyka.pl/artykuly-naukowe/send/-/5310, [dostęp: 21.05.2016].

ny Ludności i Obrony Cywilnej KG PSP⁷. Projekt ten wpisywał się w program Komisji Europejskiej „Prevention, Preparedness and Consequence Management of Terrorism and other Security-related Risks”. Celem projektu było stworzenie takiego systemu ostrzegania, który umożliwiłby skuteczne dostarczenie informa-cji o zagrożeniu do jak największej liczby użytkowników telefonów komórkowych przebywających na zagrożonym obszarze. Na bazie doświadczeń poszczególnych państw szukano rozwiązań, które pozwoliłyby stworzyć skuteczny system powia-damiania, ostrzegania i alarmowania ludności o zagrożeniach, i żeby mógł on być rekomendowany na terenie UE. Od tego zależał również skład zespołu projekto-wego. System miał być wykorzystywany w razie zagrożeń dla bezpieczeństwa pu-blicznego i powszechnego oraz miał wypełniać luki w ostrzeganiu i alarmowaniu powstające w tradycyjnych środkach przekazu⁸.

Zgodnie z koncepcją system miał wykorzystywać telefonię komórkową oraz sieć stacji bazowych (masztów i nadajników GSM). Zakładano, że do przekazania komunikatu o prognozowanym wystąpieniu zagrożenia oraz obszarze, na jakim ono wystąpi, będzie wykorzystywana istniejąca sieć komórkowa, aby przesłać odpowiednie powiadomienie do osób przebywających na danym terenie. W toku prac zespołu projektowego ustalono, że⁹:

• CB zapewnia wysoką skuteczność dotarcia komunikatu do odbiorcy, ponieważ w ciągu 3 minut otrzymuje go ok. 50% odbiorców, a w ciągu 5 minut ok. 97%

odbiorców na zdefiniowanym terenie,

• kluczowe znaczenie ma zwrócenie uwagi odbiorców i uzyskanie odpowedniej siły oddziaływania komunikatu, dlatego przekaz zaczyna się odróżniającym dzwonkiem (niepokojący ton, ułatwiający zlokalizowanie aparatu, kojarzący się z komunikatem alarmowym) pełniącym funkcję sygnału alarmowego (zastrze-żonym wyłącznie dla komunikatów o zagrożeniu), który ma być dodatkowo wzmocniony wibracjami i podświetleniem ekranu telefonu. Jeżeli w tym czasie prowadzona jest rozmowa, przekaz CB ma większy priorytet i rozmowa zosta-je przerwana. Przerwanie rozmowy nie następuzosta-je, zosta-jeżeli zosta-jest ona prowadzona z numerem alarmowym 112,

• treści mają być wystarczające do podjęcia działań, dlatego zalecana jest identy-fikacja nadawcy komunikatu (np. straż pożarna, policja), a także uwzględnienie informacji o rodzaju zagrożenia, zagrożeniach towarzyszących (związanych),

7 Zob. Biuletyn Informacyjny Państwowej Straży Pożarnej za rok 2009, Warszawa 2010, WEMA, s. 121, 201, [dok. elektr.] http://www.straz.gov.pl/aktualnosci/biuletyn_roczny_psp_za_rok_2009, [do-stęp: 19.05.2016]; http://www.cnbop.pl/pl/projekty/projekty-badawcze/projekty-zrealizowane, [do[do-stęp:

19.05.2016].

8 Zob. B. Mikulska (red.), Rzeczpospolita techniczna 2011. Przegląd innowacji z polskich ośrodków naukowych, XXIV Kongres Techników Polskich „Technika – społeczeństwu wiedzy”, SIGMA-NOT, Łódź 2011, s. 175.

9 Dokumentacja projektu „Cell Broadcast for public warning” – materiały wewnętrzne CNBOP-PIB.

możliwościach i sposobach ich uniknięcia, sposobach przeciwdziałania skut-kom, informacje o ewentualnej ewakuacji,

• komunikaty powinny być w odpowiedni sposób konstruowane, dlatego reko-mendowana długość komunikatów tekstowych powinna zawierać się w prze-dziale 90-100 znaków, a w treści należy unikać trudnych słów, stosować krótkie zdania, najlepiej wykorzystywać zrozumiałe i jednoznaczne w odbiorze in-strukcje. Ponadto komunikaty powinny być przekazywane w sposób dyrektyw-ny z wykorzystaniem takich zwrotów jak: zabrania się, bezwzględnie nakazuje się, konieczne jest, zaistniała konieczność,

• rekomendowane są cztery rodzaje komunikatów:

– ewakuacyjne (nakazanie natychmiastowego opuszczenia, informacja o ro-dzaju zagrożenia, metodach zabezpieczenia, sposobie ewakuacji oraz miej-scu bezpiecznym),

– ostrzegawcze i alarmowe (zwrócenie uwagi, informacja o rodzaju zagroże-nia, sposobie zabezpieczezagroże-nia, sposobie przygotowania się do ewakuacji), – odwołanie ewakuacji, ostrzeżenia lub alarmu – jest to ważny komunikat,

który zawsze musi być wysłany, gdy poprzednie komunikaty utracą swoją ważność,

– informacyjno-testujące.

W toku realizacji projektu uczestnicy jednoznacznie wskazali, że skuteczność działania CB była uzależniona od kilku głównych czynników, do których zaliczyli:

prowadzenie stałego monitoringu, odpowiednio wczesne ostrzeżenie i zaalarmo-wanie, poinformowanie i poinstruowanie o sposobach postępowania i zachowania się osób przebywających na terenie, na którym wystąpiło zdarzenie destrukcyjne, oraz prowadzenie stałej i powszechnej edukacji społeczeństwa związanej z zacho-waniem się w sytuacji zagrożenia (w tym korzystania z CB).

Do najważniejszych zalet systemu CB należy zaliczyć: możliwość przesłania szybkiej i skutecznej informacji do wszystkich osób znajdujących się na zagrożo-nym terenie i posiadających włączone telefony komórkowe. Komunikat wysyłany jest również w wybranym języku obcym do osób korzystających z roamingu. Język może być wybierany po przekroczeniu granicy¹⁰. W trakcie realizacji projektu stwierdzono również, że aby w Polsce mógł w pełni zafunkcjonować system CB, konieczne jest przeprowadzenie zmian w prawie odnośnie świadczenia usług tele-komunikacyjnych GSM, należy również zmodyfikować oprogramowanie aparatów telefonicznych, przygotować i przeprowadzić odpowiednią kampanię społeczną uświadamiającą społeczeństwo o możliwościach CB.

Kolejnym narzędziem (podobnie jak cell broadcast) wspierającym istniejący system ostrzegania i alarmowania, był Regionalny System Ostrzegania¹¹, który miał wykorzystywać telefonię komórkową, telewizję i internet. Warto podkreślić,

10 Dokumentacja projektu „Cell Broadcast for public warning” – materiały wewnętrzne CNBOP-PIB.

11 https://play.google.com/store/apps/details?id=pl.tvp.komunikaty&hl=pl, [dostęp: 21.05.2016].

że w 2013 roku 89% ludności Polski było objęte systemem ostrzegania i alarmowa-nia¹². Regionalny System Ostrzegania jest to usługa umożliwiająca zintegrowane informowanie o zagrożeniu za pomocą stron internetowych urzędów wojewódz-kich, naziemnej telefonii cyfrowej, telewizji i aplikacji mobilnych, a nadawcą infor-macji jest wojewódzkie centrum zarządzania kryzysowego. W Polsce pilotaż został przeprowadzony w latach 2013–2014.

Warto w tym miejscu wspomnieć o aplikacji na smartfony i tablety, która została przygotowana z myślą o przekazywaniu ostrzeżeń o zagrożeniach w układzie woje-wódzkim. Aplikacja powstała z inicjatywy Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji we współpracy z Telewizją Polską S.A. Aplikacja obejmuje takie moduły jak:

• system ostrzeżeń, który jest podzielony na grupy zagrożeń (meteorologiczne, hydrologiczne, informacje drogowe, ogólne),

• informacje o stanach wód na rzekach całej Polski,

• poradnik, który obejmuje 19 poradników przygotowanych przez RCB i MAiC dotyczących m.in.: katastrof budowlanych, pożarów, zatruć tlenkiem węgla, upałów, wichur, burz i nawałnic, a także alarmów bombowych i niebezpiecz-nych przesyłek.

Oprócz opisanej aplikacji została również uruchomiona usługa RSO-SMS.

Dostępna jest ona w sieciach telekomunikacyjnych, które zgodziły się ją wdrożyć.

Korzystać z usługi może każdy użytkownik bez konieczności rejestracji pod wa-runkiem, że znajduje się na obszarze objętym wysyłaniem komunikatów (usługa może być wyłączona przez użytkownika)¹³.

Inną przykładową inicjatywą rządową wykorzysującą telefonię komórkową i internet jest aplikacja iPolak¹⁴ przeznaczona dla polskich obywateli przebywa-jących za granicą. Aplikacja została przygotowana przez Ministerstwo Spraw Za-granicznych i zawiera informacje dotyczące oceny bezpieczeństwa (według czte-rostopniowej skali) w wybranym kraju oraz umożliwia otrzymywanie wiadomości Push z ostrzeżeniami o nagłym niebezpieczeństwie. Ponadto zawiera liczne porady związane z bezpieczeństwem i zachowaniem się w trudnych sytuacjach oraz istotne informacje dotyczące polskich placówek dyplomatycznych, w tym potrzebne adre-sy i telefony. Można w niej znaleźć także wiele użytecznych informacji dotyczących kultury, zwyczajów, wymagań i ograniczeń związanych z przebywaniem w danym kraju. Do trzech użytecznych funkcjonalności w kontekście niniejszego podroz-działu należy w szczególności zaliczyć:

• moduł zawierający mapę z automatycznym wskazaniem placówki dyploma-tycznej w danym kraju,

12 Zob. S. Górski, Współczesna ochrona ludności (aspekty prawne i organizacyjne), Wyd. I, SGSP, Warszawa 2016, s. 137–138.

13 https://mac.gov.pl/projekty/regionalny-system-ostrzegania-rso/opis-projektu, [dostęp: 21.05.2016].

14 http://www.msz.gov.pl/pl/ipolak, [dostęp: 21.05.2016]

• moduł połączenia SOS, który umożliwia z poziomu aplikacji automatyczne wybieranie numeru do placówki dyplomatycznej adekwatnie do lokalizacji mo-bilnego urządzenia, z którego wykonywane jest połączenie,

• moduł Twitter, który zawiera tweety MSZ z konta @PolakZaGranica przekiero-wujące na strony internetowe zawierające bardziej szczegółowe informacje.

Aplikacja działa zarówno w trybie on-line, jak i off-line, jednak czynnikiem utrudniającym stałe korzystanie z tej aplikacji w trybie on-line za granicą jest do-stęp do sieci bezprzewodowej typu Wi-Fi i opłaty za transmisję danych w telefonii komórkowej.

Przytoczone wyżej przykłady wskazują na rosnącą rolę telefonii komórkowej i internetu w obszarze ratownictwa i zarządzania kryzysowego. W internecie za-mieszczane są amatorskie filmy i zdjęcia wykonywane za pomocą kamer i apara-tów fotograficznych wbudowanych w telefony komórkowe, smartfony lub tablety.

Obecnie „dziennikarzem” może być każdy, kto chce i jest świadkiem sensacyjnego zdarzenia, zarejestruje to zdarzenie i ma możliwość samodzielnego opublikowania materiału w sieci bądź za pośrednictwem wydawców internetowych.

W 2011 roku Rada UE¹⁵ wskazała w konkluzjach, że konieczne jest położenie większego nacisku na efektywną komunikację ze społeczeństwem, w tym za po-mocą mediów społecznościowych¹⁶. W związku z powyższym tą problematyką zainteresowała się również Komisja Europejska, która w 2013 roku ogłosiła kon-kurs w ramach VII Programu Ramowego Unii Europejskiej poświęcony badaniu oddziaływania mediów społecznościowych w sytuacjach kryzysowych. W konkur-sie został wyłoniony m.in. projekt pn.: „Emergency Management in Social Media Generation (EmerGent)”¹⁷. Projekt koncentruje się na problematyce mediów spo-łecznościowych i ich wykorzystaniu na potrzeby przeciwdziałania zdarzeniom de-strukcyjnym, a w razie ich wystąpienia do minimalizowania skutków tych zdarzeń.

Do najważniejszych celów projektu zaliczono:

• zrozumienie pozytywnego i negatywnego oddziaływania mediów społeczno-ściowych w sytuacjach kryzysowych,

15 Council conclusions on an integrated approach to more effective risk, emergency and crisis com-munication, Council of the European Union, 3135th JUSTICE and HOME AFFAIRS Council meet-ing, Brussels, 13 and 14 December 2011.

16 Zob. szerzej: S. Górski, Współczesna…, dz. cyt., s. 160–161.

17 Projekt „Zarządzanie kryzysowe w dobie mediów społecznościowych” został wyłoniony w drodze konkursu i jest finansowany w ramach VII Programu Ramowego Unii Europejskiej w zakresie badań i rozwoju technologicznego – Security, Call for proposal: FP7-SEC-2013-1, SEC-2013.6.1-1 − The impact of social media in emergencies – Capability Project. Projekt jest realizowany przez międzyna-rodowe konsorcjum w składzie: University of Paderborn (lider konsorcjum), IES Solutions, Oxford Computer Consultants Ltd., University of Siegen, Tavistock Institute of Human Relations LBG, We-stern Norway Research Institute, Federation of European Union Fire Officer Associations, European Emergency Number Association ASBL, Fire Department of Dortmund, Centrum Naukowo-Ba-dawcze Ochrony Przeciwpożarowej Państwowy Instytut Badawczy, http://cordis.europa.eu/project/

rcn/185517_pl.html, http://www.cnbop.pl/pl/projekty/projekty-badawcze/projekty-w-trakcie-reali-zacji/projekty-finansowane-z-programow-ramowych-unii-europejskiej, [dostęp: 20.05.2016].

• zwiększenie bezpieczeństwa i ochrony mieszkańców przed sytuacjami kryzyso-wymi, podczas ich wystąpienia i po wystąpieniu, dzięki wykorzystaniu mediów społecznościowych.

W latach 2014–2015 zespół projektowy przeprowadził badania ankietowe wśród mieszkańców wybranych państw europejskich oraz wśród osób, które są członkami organizacji przeciwdziałających wystąpieniu takich zdarzeń (podmioty ratownicze, organizacje społeczne i zarządzania kryzysowego) – czyli wzięto pod uwagę perspektywę osób potencjalnie zagrożonych oraz osób reagujących podczas zdarzeń niebezpiecznych¹⁸.

W 2014 roku badaniami objęto przedstawicieli administracji, służb i organiza-cji społecznych, których zadania podstawowe związane są z reagowaniem podczas zdarzeń niekorzystnych. W badaniach wzięło udział około 700 osób z 27 państw.

W toku badań stwierdzono, że¹⁹:

• od 5% do 16% respondentów deklaruje, że korzysta z mediów społecznościo-wych w razie wystąpienia zagrożenia,

• ponad 70% respondentów jest przekonanych, że w przyszłości znaczenie me-diów społecznościowych w tym obszarze będzie wzrastać,

• ponad 70% badanych stwierdziło, że do „użytecznych” i „bardzo użytecznych”

informacji publikowanych w mediach społecznościowych zalicza m.in.: zdjęcia, filmy i informacje o nastrojach społecznych.

Z kolei w badaniu w 2015 roku wzięło udział ponad 1000 osób z 30 krajów.

Otrzymane wyniki wskazują, że²⁰:

• 27% osób już wykorzystywało media społecznościowe do poszukiwania infor-macji o zagrożeniu,

• 56% osób nie wie o takich usługach jak powiadomienia Twittera²¹ (Twitter Alerts) lub raport bezpieczeństwaFacebooka²² (Safety check),

• 48% osób badanych deklaruje chęć używania mediów społecznościowych pod-czas sytuacji zagrożenia.

Ponadto w toku badań ustalono, że informacje, jakimi najchętniej dzielą się osoby w sytuacji zagrożenia, obejmują: działania podejmowane w celu zabez-pieczenia się, wskazówki dla innych osób dotyczące bezpieczeństwa, informacje o miejscu przebywania, opisy naocznych świadków, odczucia i emocje, filmy wideo ze zdarzenia i fotografie świadków, sytuacje na drodze, informacje (ostrzeżenia) pogodowe.

18 EmerGent, http://www.fp7-emergent.eu/, [dostęp: 21.05.2016].

19 Zob. C. Reuter, S. Pratzler-Wanczura, T. Spielhofer, D. Drabble, Umfrage zu Potentialen sozia-ler Medien in Gefahrenlagen, Arbeitsergebnis 2014 des EU FP7 Projektes EmerGent, [dok. elektr.]

http://www.fp7-emergent.eu/wp-content/uploads/2014/05/EmerGent-Survey-EmergencyServices-SocialMedia-DE.pdf, [dostęp: 21.05.2016].

20 Zob. Understanding our social media habits during emergencies, [dok. elektr.] http://www.fp7-emer-gent.eu/wp-content/uploads/2014/05/emergent-infographic-2015-web.jpg, [dostęp: 21.05.2016].

21 https://twitter.com/fema/alerts, [dostęp: 21.05.2016].

22 Raporty o bezpieczeństwie, https://www.facebook.com/about/safetycheck/, [dostęp: 21.05.2016].

Ważną informacją uzyskaną w toku badań jest również to, że osoby starsze znacznie rzadziej korzystają z mediów społecznościowych niż osoby poniżej pięć-dziesiątego roku życia.

Opisane wyżej przykłady pokazują, że model komunikacji ze społeczeństwem ewoluuje. Wpływa na to między innymi rozwój technologii teleinformatycznych połączony ze spadkiem cen tych technologii. Nowe technologie nie są już dobrem luksusowym, a dobrem codziennego i powszechnego użytku – dostępnym dla każ-dego. Ponadto uproszczony został znacznie sposób tworzenia, dystrybucji i publi-kacji informacji zarówno w internecie, jak i za pomocą telefonów komórkowych (wbudowane kamery, aparaty fotograficzne, dyktafony, wideotelefony oraz możli-wość przesyłania plików multimedialnych).

2.1.2. Ograniczone możliwości publikowania w środkach masowego