"Corpora Papyrorum Graecarum, t. II: Il controllo della popolazione nell'Egitto romano", Loisa Casarico, Azzate 1985 : [recenzja]

Bieżuńska-Małowist, Iza

"Corpora Papyrorum Graecarum, t. II: II

controllo della popolazione nell'Egitto

romano", Loisa Casarico, Azzate 1985 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 77/3, 605-606

1986

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Z

A

P

I

S

K

I

C o rp o ra P a p y r o r u m G r a e c a r u m t. I, M. M a n c a M a s c i a r d i ,

O. M o n t e v e c c h i , 1 c o n tr a tt i cli baliatico , M ilano 1984, T ex t s. X X I I I + 236, T a v o le X X X V III.

O rsolina M o n t e v e c c h i , profesor U n iw e r sy te tu di S a n ta C uore w M edio­ la n ie i ob ecn a p rzew od n icząca M ięd zyn arod ow ego S to w a rzy szen ia P a p iro lo g ó w pod­ jęła przed k ilku la ty in ic ja ty w ę w y d a w a n ia zbiorów d ok u m en tów pap iru sow ych jed n a k o w eg o ch arak teru . K ażd y to m m a za w ierać p ełn e w y d a n ie p ap iru sów teg o sam ego rodzaju z tłu m a czen ie m i z w ięzły m k o m en tarzem . C elem ta k iej serii m a być u d o stęp n ien ie n iesp ecja listo m d ok u m en tacji p ap iru sow ej rozproszonej nieraz w różn ych p u b lik a cja ch (d ok u m en ty p ap iru sow e są na og ó ł p u b lik o w a n e w ed łu g m iejsca ich p rzech o w y w a n ia lu b w ed łu g p row en ien cji). P ie r w sz y tom tej n o w ej serii w y d a w n iczej ob ejm u je u m o w y o w y k a rm ien ie d ziecka; są to jed yn e tego r o ­ dzaju d o k u m en ty zaahow ane ze sta ro ży tn o ści k la sy czn ej. T om zaw iera czterd zieści te k stó w sto su n k o w o dobrze zach ow an ych od 232 r. p.n.e. do 308 r. n.e. oraz w a p - p en d ix a ch zapisy w rejestra ch a rch iw ó w i w zm ia n k i o teg o rodzaju u m ow ach w in n ych d ok u m en tach . Z w ięzły a le bardzo k o m p le tn y w stę p zaw iera o m ó w ien ie z a ­ rów no strony form aln ej d o k u m en tó w (form ularza) jak i treści d okum entów ; jest ono bardzo jasne i d ok ład n e, p ozw ala w ię c na dobrą o rien ta cję czy teln ik a w p ro b lem a ­ ty c e i litera tu rze p rzedm iotu. K ażdy dok u m en t op atrzon y jest tak że zw ięzły m k o ­ m en tarzem i p ełn ą b ib liografią. Tom ten przynosi w ię c e j niż zap ow iad ała in icja ty w a profesor M on tevecch i. B ęd zie to b ow iem skarbnica in fo rm a cji dla h istoryk ów in ­

teresu ją cy ch się n ie w o ln ic tw e m (n iew o ln ice jako m am k i, o d d a w a n ie n iem o w lą t

n iew o ln iczy ch na w y k a rm ien ie), p rob lem am i porzucania d zieci, o p iek i nad n ie m o ­ w lęta m i, stosu n k am i pracy, cen am i itp. S p ecja liści zaś znajdą tam now e tek sty , no­ w e tra fn e lek cje d ok u m en tó w już zn an ych i n o w e u jęcia w y n ik a ją c e z w n ik liw e j in terp retacji d ok u m en tów jed n ak ow ego typu. Jed n ą z ciek a w szy ch h ip otez au torek jest dopatrzen ie się w n iek tó ry ch u m ow ach pożyczek pod z a sta w dziecka (tam gd zie jed n o cześn ie za w arta jest u m ow a o pożyczk ę lub gd zie m am ka lub jej w ła śc ic ie l otrzym u je całą zap łatę z góry). S ta ra n n ie te ż zo sta ła zrew id ow an a datacja p o szcze­ g óln ych d ok u m en tów .

I. B. M.

Corp o ra P a p y r o r u m G r a e c a r u m t. II, Loisa C a s a r i с о, II contr ollo della р о р о іа г іо п е n ell’E gitto rom ano, 1. Le d e n u n e e d i m o r te , A zzate

1985, s. 263 + L X X X II tabl.

D rugi tom serii w y d a w n iczej k ierow an ej przez O rsolinę M o n t e v e c c h i za­ czyn a cy k l p o św ięco n y k o n tro li lu d n ości w E gip cie rzym skim . W ydaw cy zaczęli od koń ca życia lu d zk iego w y b iera ją c na p ierw szą p u b lik a cję z tego cy k lu ś w ia ­ d ectw a śm ierci. Z a ch ow an ych jest sto su n k o w o dużo, bo 82 oprócz um ieszczon ych w a p p e n d i x te k stó w p o k rew n y ch , jak zaw iad om ien ia o śm ierci w w y p a d k u itp. W E gip cie rzym sk im k ontrola lu d n ości b y ła bardzo dok ład n a, m ożem y w ię c o c z e ­ k iw a ć p u b lik acji d ek la ra cji cen zu so w y ch (sk ład an ych p rzez m ieszk a ń có w Egiptu co cztern a ście lat), d ok u m en tó w d o tyczących ep ik r is i s , k tórej p o d leg a li przede

6 0 6 Z A P I S K I

w szy stk im chłopcy k ończący 12 lat, a której cele m b yło u sta len ie sta tu su f i­ sk alnego, św ia d e c tw urodzenia (bardzo n ieliczn y ch w zach ow an ych dokum entach). Tom p ośw ięcon y św ia d ectw o m śm ierci m a układ podobny do tom u I serii. W stęp ró w n ież zw ięzły i jasn y, k o rzy sta n ie z n iego u ła tw ia podział na n ie w ie lk ie rozdziały w u k ład zie w ła śc iw y m p u b lik a cjo m O rsoliny M o n tev ecch i i jej u czniów . Z aw iera w ię c dane d otyczące form ularza sk ład an ych do w ła d z za w ia d o m ień o śm ierci, a le tak że w iad om ości d otyczące w iek u , płci, zaw odu czy sta tu su fisk a ln eg o zm arłego. K ażdy dokum ent opatrzony jest tłu m a czen iem i zw ięzły m , a le za w iera ­ jącym w sz y stk ie n iezb ęd n e in fo rm a cje k om entarzem . H istorycy za in tereso w a n i k w estia m i dem ograficzn ym i i w ogóle prob lem atyk ą społeczną znajdują tu znow u bardzo in teresu ją cy m ateriał. Z ebrane w tym tom ie d ok u m en ty sięg a ją od 2/3 r. do 304 r.n.e. W ydanie jest solid n e, u w zg lęd n ia różnice form ularza w różn ych no­ m ach, różnicę ad resa tó w zaw iad om ień , o n o m a sty k ę, a także pod aje p ełn ą b ib lio­

grafię. '

l . t í . M.

Le P a p y r u s T h m o u is 1 (colonnes 68— 160), éd ité par S op h ie K a m -

b i t s i s, P aris 1985, s. 196 H X V I tabl.

O p u b lik ow an y w w y d a w n ictw a ch U n iw ersy tetu P aris IV (Sorbonne) w serii „P apyrologie" papirus z T hm ouis sta n o w i pozycję pod w ielo m a w zg lęd a m i w y ją t­ kow ą. P rzed e w szy stk im pochodzi z nom u M en d ezyjsk iego z d elty N ilu a p a p i­ rusy z d elty należą do rzadkości. Jest to zw a rty zespół d ok u m en tów — są to spisy za leg ło ści p o d atk ow ych ob ejm u jące stosu n k ow o krótki okres, ogłoszon e w ty m to ­ m ie k olu m n y pochodzą z 170/71 i sięgają k ilk u lat w stecz. I w re sz c ie są to p ap i­ rusy zw ęg lo n e, k tórych od czytan ie w y m a g a ło m rów czej pracy, choć w o statn ich latach pom ocą służy now oczesn a tech n ik a fotograficzn a. W ydany tek st d aje u p o­ rząd k ow an e w całość fragm en ty zn a jd u ją ce się w k ilk u k olek cjach w e F loren cji i w P aryżu a pochodzące z jed n ego tek stu . K olum ny 1-67 będą op u b lik o w a n e przez In sty tu t P ap irologii w e F loren cji. P o zo sta w ia ją c sp raw y ed y to rsk ie o m ów ien iom w czasop ism ach sp ecja listy czn y ch , chcę tu zw rócić U w agę n a in n y jeszcze w y ­ ją tk o w y asp ek t tego zespołu. N ie w ą tp liw ie la ta sześćd ziesią te II w .n.e. ch a ra k te­ ryzow ał k ry zy s gospodarczy w d elcie N ilu w n o m ie M en d ezyjsk im , a jak z in ­ n ych p ap iru sów w iad om o tak że w n iek tórych m iejsco w o ścia ch F ajum . W ielu m ie ­ szk ań ców o p u ściło sw o je sta łe m iejsca zam ieszk an ia (idia) z pow odu z a leg ło ści p o­ d atk ow ych i braku m o żliw o ści ich u iszczen ia. N a leżą ce do n ich ziem ie zostały sk o n fisk o w a n e i p rzejęte przez p ań stw o lu b w y sta w io n e na sprzedaż, a le jak w y ­ nika z Pap. T hm ouis często n ie zn a jd o w a ły n a b y w có w i przech od ziły pod zarząd p ań stw ow y. W om a w ia n y m tu d ok u m en cie w y stęp u ją też ziem ie „su ch e” tzn. n ie d ające plonów . N iestety doku m en t n ie za w sze dostarcza in form acji, jak doszło do braku m o żliw o ści up raw y ziem i. W w ięk szo ści w y p a d k ó w w ła śc ic ie le m tak iej ziem i b ył n ie w y p ła c a ln y dłużnik skarbu, który w za d łu żen ie m ógł p opaść za w ła sn e po­ datki lub za n ie w y w ią z a n ie się z p rzypadającej na niego litu rgii. N ieraz b ył to też w y ­ n ik u d zielon ej za kogoś gw aran cji. Z m o żliw y ch przyczyn ja ło w ien ia ziem i om a­

w ia n y ch · p rzez w y d a w czy n ię w e w stę p ie (brak n aw od n ien ia, ro zp rzestrzen ien ie

się zarośli, op u szczen ie przez W łpściciela) najb ard ziej p rzek on yw ająca w y d a je się w ś w ie tle danych dostarczonych przez ten sam d ok u m en t h ip oteza trzecia. D ane te d otyczą w y lu d n io n y ch w si i za leg ło ści w podatku p o g łó w n y m od n iew o ln ik ó w . W a rty k u le ogłoszon ym w „C hronique d ’E g y p te” w r. 1976 (t. 51, nr 101, s. 130-140:

Un n o u v e a u t e x t e su r le d é p e u p l e m e n t d u n o m e m e n d é s ie n P. T h m o u i s 1, coll.

104-105) S o p h ie K a m b i t s i s o m ów iła ob szern ie sp raw ę w y lu d n io n y c h w si w y ­ m ien io n y ch w om a w ia n y m dokum encie. P od k reśliła ona słu szn ie jako przyczyny