Ważniejsze lądowe szlaki handlowo-komunikacyjne Warmii i Mazur w XVI-XVIII wieku

Szulist, Władysław

Ważniejsze lądowe szlaki

handlowo-komunikacyjne Warmii i

Mazur w XVI-XVIII wieku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 297-318

K S . W Ł A D Y S Ł A W S Z Ù L I S T

WAŻNIEJSZE LĄDOWE SZLAKI HANDLOWO-KOMUNIKACYJNE

WARMII I MAZUR W XVI— XVIII WIEKU

L ą d o w e s z la k i h a n d lo w o -k o m u n ik a c y jn e W a rm ii i M a z u r w X V I— X V III w ie k u m a ją ju ż z n a c z n ą lite r a t u r ę . O so b n e o p ra c o w a n ie p o ś w ię c ił im R u d o lf G r a b o 1, k tó ry j e d n a k w w ię k sz o ś c i w y p a d k ó w o m ó w ił d ro g i w X I X w ie k u , n a to m ia s t w X V III w ie k u g łó w n y n a c is k p o ło ż y ł n a d ro g i p o c zto w e . P o z a ty m i o s ta tn im i w y m ie n ił n ie k tó r e g o ściń c e h a n d lo w e i k o m u n ik a c y jn e . N a d ru g im p la n ie t r z e b a w y m ie n ić s tu d iu m F r ie d r ic h a B ru n s a i H u g o n a W e c z e r k i 2. Z a ję li się o n i g łó w n ie h a n z e a ty c k im i lą d o w y m i t r a s a m i h a n d lo w y m i. S z e re g t r a f n y c h i k r y ty c z n y c h u w a g do te g o o s t a t ­ n ie g o d z ie ła w n ió s ł M a r ia n B i s k u p 3. W o b ec o lb rz y m ie g o o b s z a ru b ę d ą c e g o p r z e d ­ m io te m ich p ra c y j a k i te m a ty k i z a w ę ż o n e j do s p ra w H a n z y n ie m o g ła o n a d a ć b a r ­ d z ie j szczeg ó ło w eg o o b ra z u in te re s u ją c e g o n a s o b s z a ru . N ie m n ie j p o za g łó w n y m i s z la k a m i z m ie rz a ją c y m i do G d a ń s k a , E lb lą g a , K ró le w c a , G ro d n a , W a rsz a w y i T o r u n ia w y m ie n ia ta k ż e n ie k tó r e m n ie js z e . P o w ią z a n ia m i ś re d n io w ie c z n e g o T o r u n ia z g łó w n y ­ m i e m p o ria m i h a n d lo w y m i n ie ty lk o P o ls k i izajął się H e r m a n n O e s t e r r e i c h 4. T r a s ę E l­ b lą g — K ró le w ie c u d o k u m e n to w u ją m .in . p o d ró ż e J o h a n n a B e r n o u llie g o 5 i R a n k e g o G. O k o n ta k ty h a n d lo w o -k o m u n ik a c y jn e K ró le w c a z W a r s z a w ą z a h a c z a ją m ię d z y i n ­ n y m i p r a c e S ta n is ła w a P a z y r y 7, D o n a ty G o d le w s k ie j8 i A lin y W a w r z y ń c z y k o w e jя. O p ra c o w a n ia H u g o n a R a c h e la 10, F r itz a G a u se g o 11 i G e r h a r d a v o n G liń s k ie g o 12 m ó w ią

1 R. G r a b o , D ie O stp r e u s s is c h e n S tr a s s e n im 18. u n d 19. J a h r h u n d e r t, K ö n ig s ­ b e rg 1910. 2 F . B r u n s , H. W e c z e r k a , H a n sisc h e H a n d e lss tr a ss e n , T e x tb a n d , W e im a r 1967; A tla s , K ö ln -G ra z 1962. 3 M. B i s k u p , re c e n z ja p ra c y F . B r u n s a i H. W e c z e r k i , op. cit., Z a p is k i H is to ry c z n e , 1968, z. 3, ss. 262— 265. 4 H . O e s t e r r e i c h , D ie H a n d e ls b e z ie h u n g e n d e r S t a d t T h o r n z u P o h le n , Z e i t - s c h r if t d es W e s tp re u s s is c h e n G e s c h ic h tv e re in s , H . 28, 1890. 5 J . B e r n o u l l i , R e is e n d u r c h B r a n d e n b u r g , P o m m e r n , P r e u s s e n , C u rla n d , R u s s la n d u n d P o h le n in d e n J a h r e n 1777 u n d 1778, L e ip z ig 1779— 1780, B d. 3. ß R a n k e s W a n d e r u n g e n d u r c h P r e u ss e n , h e ra u s g . v o n L. B a c z k o , H a m b u rg u n d A lto n a 1800. 7 S. P a z y r a, G e n e z a i r o z w ó j m ia s t m a z o w ie c k ic h , W a r s z a w a 1959. 8 D. G o d l e w s k a , D zie je Ł o m ż y o d c za só w n a jd a w n ie js z y c h d o ro zb io r ó w R z e c z y p o s p o lite j { X I— 1795), W a r s z a w a 1962. 9 A. W a w r z y ń c z y k , S tu d ia z d z ie jó w h a n d lu P o ls k i z W i e l k i m K s ię s tw e m L i t e w s k i m i R o s ją w X V I w ie k u , W a rs z a w a 1956. 10 H . R a c h e l , H a n d e l u n d H a n d e ls r e c h t v o n K ö n ig sb e r g in P r e u s s e n im 16.— 18. J a h r h u n d e r t, F o rs c h u n g e n z u r B ra n d e n b u r g is c h e n u n d P r e u s s i s c h e n G e ­ s c h ic h te , B d. 22, 1909, ss. 99, 107. 11 F. G a u s e, D ie G e sc h ic h te d e r S t a d t K ö n ig sb e r g , K Ö ln -G ra z , Bd. 1, 1965, ss. 134, 146, 519— 520; B d. 2, 1968, ss. 61, 90.

298 K S . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T ty lk o o k o n ta k ta c h h a n d lo w y c h K ró le w c a z E lb lą g ie m , W a rm ią , W a rs z a w ą , K r a k o ­ w e m , W ę g ra m i i w o g óle z P o ls k ą n ie p o d a ją c j e d n a k ż a d n y c h d ró g . D o s ie c i d ro ż n e j lo k a ln e j j a k i tr a n z y to w e j W a r m ii i M a z u r z n a c z n e g o m a te r i a ł u d o s ta r c z a ją p o w o ­ je n n e m o n o g ra fie w y d a n e w O l s z t y n i e 1S. K o rz y s ta n o r ó w n ie ż ze s ta r s z y c h o ra z w sp ó łc z e sn y c h n ie m ie c k ic h m o n o g ra fii m ia s t i p o w ia tó w P r u s W s c h o d n ic h 14. Z a p o d s ta w ę do p o n iż sz y c h ro z w a ż a ń p r z y ję to d a n e a tla s u L e o p o ld a S c h r ö tt e r a z l a t 1796— 1802 1S. A tla s t e n s ta n o w i „ p ie rw sz ą m a p ę o b s z a ru p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j P o lsk i, o p a r tą n a p o d s ta w a c h t r i a n g u la c y jn y c h i w y k o n a n ą n a p o d s ta w ie s y s te m a ­ ty c z n y c h p o m ia ró w te re n o w y c h , d o k o n a n y c h p rz e z z o rg a n iz o w a n y z esp ó ł w y sz k o lo ­ n y c h k a r to g r a f ó w ” 16. N a p o c z ą tk u X IX w ie k u b y ła to n a jd o k ła d n ie j s z a m a p a te re n ó w p ó łn o c n e j P o ls k i. D ro g i k r a jo w e i p o c z to w e s ą n a n ie j p rz e d s ta w io n e lin ią p o d w ó jn ą , z w y k łe d ro g i l in ią p o je d y n c z ą i śc ie ż k i lin ią p rz e ry w a n ą . W y ró ż n io n o ta k ż e d ro g i z a d rz e w io n e . T r z e b a j e d n a k z az n a c zy ć , że i n a n ie j p o m in ię to n ie k tó r e z w a ż n ie js z y c h d ró g lu b n ie d o p ro w a d z o n o do k o ń c a p o m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i o ś ro d k a m i w ła d z y a d m in is tr a c y j n e j. P r z y c z y n a te g o tk w i z a p e w n e m .in . w ty m , że p o d a je o n s ta n z k o ń c a X V III w ie k u .

P r z y w y z n a c z a n iu tr a s p r z e b ie g a ją c y c h z W a r m ii do z ie m i c h e łm iń s k ie j n i e ­ z b ę d n e o k a z a ły się p r a c e M a r ia n a B i s k u p a 17. W y ty c z e n ie d ró g łą c z ą c y c h W a r m ię i M a z u ry z M az o w sz a s ta ło s ię m o ż liw e d z ię k i m a p o m D. G ilľ e g o 18, K. P e r th e é s a 19 i D a n ie la F r ie d r ic h a S o t z m a n n a 20. Ic h p rz y d a tn o ś ć w p o ró w n a n iu z a tla s e m S c h r ö t­ te r a j e s t d a le k o n iższa. U w y p u k la ją o n e z n a c z n ie m n ie j d ró g p o m ię d z y p o szc z eg ó l­ n y m i m ia s ta m i i w sia m i. P o s łu ż o n o się w re s z c ie m a p ą w o je w ó d z tw a p ło c k ie g o

12 G. v o n G l i ń s k i , D ie K ö n ig sb e r g e r K a u fm a n n s c h a ft d e s 17. u n d 18. J a h r ­ h u n d e r ts , M a r b u rg /L a h n 1964, s. 152. 13 B is k u p ie c . Z d z ie j ó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1969; D zia łd o w o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1966; K. G ó r s k i , M. A r s z y ń s k i , B a r c ia n y . D zie je z a m k u i z ie m i d o p o ło w y X V w ie k u , O ls z ty n 1967; R. H r y c i u k , M. P e t r a s z k o , B a r to s zy c e . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1969; J. K a w e c k i , B. R o m a n , E łk . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1970; Z. L i c h a r e w a , K ę t r z y n . Z d z ie ­ jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1962; N o w e M ia sto . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lszty n 1963; P isz. Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1970; S z c z y tn o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O lsz ty n 1962; A . W а к a r , T. W i 11 a n, G iż y c k o . Z d z ie j ó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1966; A . W a k a r , B. W i l a m o w s k i , W ę g o r ze w o . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1968; G o łd a p . Z d z ie jó w m ia s ta i p o w ia tu , O ls z ty n 1971; Z. i M. S t o p o w i e , P a s y m i o k o lic e , O ls z ty n 1970. 14 E. D eeg en , G e sc h ic h te d e r S ta d t S a a lfe ld O síp r., M io h ru n g en 1905; G. S t a r k , G e sc h ic h te d e r S t a d t M ü h lh a u s e n in O stp re u ss e n , M ü h lh a u s e n 1927; G. v o n B e c k ­ m a n n , G e sc h ic h te d e r S ta d t G u tts ta d t, G u t t s t a d t 1929; M . T o e p p e n , G e sc h ic h te d e s A m te s u n d d e r S ta d t H o h e n s te in , H o h e n s te in 1859; A. W e y d e , M o h r u n g e n in O stp re u ss e n , M o h ru n g e n 1927; W . F r a n z , G e sc h ic h te d e r S t a d t K ö n ig sb e r g , K ö n ig s ­ b e r g 1934; E. H a r t m a n n , G e sc h ic h te d e r S t a d t H o h e n s te in , W ü rz b u rg 1959; W. F . W r a n g e 1, D er K re is M o h r u n g e n , W ü rz b u rg 1967. 15 L. S c h r ö t t e r , K a r te v o n O s tp r e u s s e n n e b s t P r e u ss is c h e L it h a u e n u n d W e s tp r e u s s e n n e b s t N e tz d is tr ic t... 1796— 1802, B e r lin 1803— 1810. 16 J . S z e l i g a , P ie r w s z a szc ze g ó ło w a m a p a p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j P o ls k i o p a rta n a tr ia n g u la c ji (1810), Z e sz y ty G e o g ra fic z n e W S P w G d a ń s k u , R. 9, 1969, s. 98. 17 P r u s y K r ó le w s k ie w I I p o ło w ie X V I w ie k u . О рг. M. B i s k u p p rz y w s p ó ł­ u d z ia le E. K o c a , W a rs z a w a 1961; M. B i s k u p , T r z y n a s to le tn ia w o jn a z Z a k o n e m K r z y ż a c k im 1454— 1466, W a rs z a w a 1967, m a p y . 18 D. G i l l y, N e u e s te K a r te v . g a n z P r e u ss e n , 1808. 10 K . d e P e r t h e é s M a p a s zc ze g ó ln a w o je w ó d z tw a m a z o w ie c k ie g o , 1786. 20 D. F. S o t z m a n n, T a b le a u d e r K a r te v o n N e u - O s t- P r e u s s e n , 1808.

z o k o ło 1578 r.21, A tla s e m h is to ry c z n y m P o l s k i 22 i m a p a m i z a w a rty m i w H is to rii

P o l s k i 23.

O p ra c o w a n ie w lo tó w d ró g p rz e z b r a m y m ie js k ie o k a z a ło się m o ż liw e d z ię k i A d o l­ fo w i B o e t tic h e r o w i24, a r ty k u ło m d o ty c z ą c y m ro z w o ju p rz e s tr z e n n e g o m ia s t, z a ­ m ie sz c z o n y m w k w a r t a l n i k u „ K o m u n ik a ty M a z u r s k o -W a rm iń s k ie ” a ta k ż e d z ię k i p o z y c ji L u c ja n a C z u b ie la i T a d e u s z a D o m a g a ł y 20. W w ię k sz o ś c i m ia s t p r z e p r o w a ­ d z o n o w iz ję lo k a ln ą , k t ó r a u m o ż liw iła u s u n ię c ie n ie k tó r y c h w ą tp liw o śc i.

W p o n iż sz y m o p ra c o w a n iu n ie z a j ę to się s to p n ie m n a tę ż e n ia r u c h u n a p o sz c z e ­ g ó ln y c h d ro g a c h , j a k ró w n ie ż r o d z a ja m i p rz e w o ż o n y c h to w a ró w . W y m a g a ło b y to ju ż o so b n e g o s tu d iu m . P o ło ż o n o g łó w n y n a c is k n a sieć d ro ż n ą m ię d z y p o szc z eg ó ln y m i m ia s ta m i, co d a je n ie k ie d y w e fe k c ie o b ra z n u ż ą c y . W a r to j e d n a k p rz y ty m z a u w a ­ żyć, że n a t e m a t ty c h ż e lo k a ln y c h p o łą c z e ń n ic k o n k re tn ie js z e g o n ie m o ż n a p o ­ w ie d zieć . W y m ie n io n e lą d o w e s z la k i w o k re s ie k rz y ż a c k im i w w ie k a c h X V I— X V III u le ­ g a ły z a p e w n e m n ie js z y m lu b w ię k sz y m o d c h y le n io m k ie r u n k o w y m p r z y n a jm n ie j p o m ię d z y n ie k tó r y m i m ie js c o w o ś c ia m i. Z te j r a c j i n iż e j p o d a n e s z la k i o d d a ją ty lk o s ta n p ra w d o p o d o b n y . N a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że is tn ia ły je sz c z e d a lsz e d ro g i o c h a r a k ­ te rz e tr a n z y to w y m a lb o ty lk o w e w n ę tr z n e p o m ię d z y p o sz c z e g ó ln y m i o ś ro d k a m i w ł a ­ dzy a d m in is tr a c y j n e j, w ty m ró w n ie ż p o m ię d z y m ia s ta m i. P r z y ją ć m o ż n a , że w i ę k ­ szość z p o d a n y c h tr a k tó w się g a p r z y n a jm n ie j c za só w k r z y ż a c k ic h , zaś n ie k tó r e je s z ­ cze w c z e ś n ie jsz y c h .

Z a is tn ie n ie m ty c h sz la k ó w p r z e m a w i a ją ta k ie d a n e , j a k w c z e s n o śre d n io w ie c z n e g ro d y , to p o n o m a s ty k a , b ra m y m ie js k ie , p r z e d m ie śc ia , sie ć w o d n a , r o la o ś ro d k a w ł a ­ d zy a d m in is tr a c y j n e j, w ty m ró w n ie ż m ia s ta , k o m o ry celn e, m o sty , sie d z ib y n a j s t a r ­ szy c h p a r a f ii, p o je d y n c z e k a rc z m y , t r a d y c ja lu d o w a , u k ie ru n k o w a n ie i k s z ta łty w si. Z u k ie r u n k o w a n ia w si o c h a r a k t e r z e p la c o w y m , szc z eg ó ln ie z aś u lic ó w e k c zęsto m o ż n a o d c z y ta ć ta k ż e k ie r u n e k d ro g i.

L ą d o w ą sieć d ro ż n ą W a r m ii i M a z u r w X V I—X V II I w ie k u m o ż n a p o d z ie lić n a c z te ry k la s y d ró g :

1. D ro g i o c h a r a k t e r z e w y b itn ie tr a n z y to w y m i n a w e t m ię d z y n a ro d o w y m o w ie l­ k im n a s il e n iu ru c h u .

21 A t la s h is to r y c z n y P o lsk i. W o je w ó d z t w o p ło c k ie o k o ło 1578, p ra c a z b io ro w a pod k ie r. S. H e r b s t a , W a rs z a w a 1958. 22 A t la s h is to r y c z n y P o lsk i, W a r s z a w a 1967. 23 H is to r ia P o ls k i, t. 1. Do r o k u 1764. M ap y , W a r s z a w a 1958; t. 2. Do r o k u 1864. M a p y , W a rs z a w a 1960. 24 A . B o e t t i c h e r , D ie B a u - u n d K u n s td e n k m ä le r d e r P r o v in z O stp re u ss e n , H . 2, N a ta n g e n , K ö n ig s b e rg 1898, H . 3, O b e rla n d , K ö n ig s b e r g 1893, H . 4, E r m la n d , K ö n ig s b e rg 1894, H . 6, M a s u re n , K ö n ig s b e r g 1896. 25 I. J a n o s z - B i s k u p o w a , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta E łk u , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , (cyt. d a le j K M W ), 1959, n r 3; ta ż , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta R e szla , K M W , 1961, n r 2; taż, R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta J e z io r a n y , K M W , 1965 n r 1; M . B i s k u p , R o zw ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta S z c z y tn a , K M W , 1959, n r 4; te n ż e , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta B r a n ie w a , K M W , 1959, n r 1; te n ż e, R o z w ó j p r z e s t r z e n n y L i d z ­ b a r k a W a r m iń s k ie g o , K M W , 1961, n r 4; Z. N o w a k , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta B is z ty n k a , K M W , 1961, nr^.3; te n ż e, R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta S u s z a , K M W , 1963, n r 1; J . M a c i e j e w s k a , Z d z ie jó w z a m k u k r z y ż a c k ie g o w P isz u , K M W , 1960, n r 2; ta ż , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y P isza , K M W , 1962, n r 2. 20 L. C z u b i e 1, T. D o m a g a ł a , Z a b y tk o w e o ś ro d k i m i e js k ie W a r m ii i M a zu r, O lsz ty n 1969.

300 K S , W Ł A D Y S Ł A W S Z U L J S T 2. D rô g i łą c z ą c e p o szc z eg ó ln e o ś ro d k i w ła d z y a d m in is tr a c y j n e j, w ty m ró w n ie ż m ia s ta m ię d z y so b ą. 3. D ro g i łą c z ą c e p o szc z eg ó ln e m ie js c o w o ś c i m ię d z y so b ą. 4. D ro g i m a ją c e z n a c z e n ie ty lk o d la d a n e j m ie jsco w o śc i. N a s b ę d ą in te re s o w a ć ty lk o p ie rw s z e i d ru g ie . D o p ie rw s z e j k la s y m o ż n a z a l i­ czy ć u m o w n ie n a s tę p u ją c e g o ściń c e : 1. G d a ń s k — K ró le w ie c ; 2. K r ó le w ie c —K ę tr z y n ; 3. K r ó le w ie c — G ro d n o ; 4. K r ó le ­ w ie c —P is z —W a r s z a w a ; 5. K r ó le w ie c — N id z ic a —W a r s z a w a ; 6. G d a ń s k — W a rs z a w a ; 7. K ró le w ie c — S z c zy tn o — W a rsz a w a . 1. G d a ń s k — E lb lą g — F r o m b o r k — B r a n ie w o — Z g o d a — K ró le w ie c .

Z G d a ń s k a do K ró le w c a p ro w a d z iły d w a z n a n e s z la k i: d łu ż sz y p rz e z T czew , M a lb o rk i E lb lą g i k ró ts z y p rz e z W o cław y , L e szk o w y , T u j ę i E lb ląg .

D ro g a M a lb o r k —E lb lą g s ta n o w iła k r ó t k i o d c in e k w ie lk ie g o s z la k u h a n d lo w e g o z T o r u n ia p rz e z C h ełm żę , G ru d z ią d z , K w id z y n do K r ó le w c a . P o tw ie rd z e n ie m teg o t r a k t u w M a lb o r k u m o ż e b y ć w e d łu g p la n u z 1629 r. B r a m a E lb lą s k a c zy li G a r n c a r ­ s k a 27. M a r ia n W o la ń sk i d o p ro w a d z a s z la k do K ró le w c a aż z W ro c ła w ia p rz e z M ilicz, P y z d r y i T o r u ń 28. D ro g a n a o d c in k u E lb lą g — M a lb o rk u le g ła z a p e w n e m n ie js z y m lu b w ię k sz y m o d c h y le n io m k ie r u k o w y m w X IV —X V III w ie k u w z a le ż n o śc i od c o ­ f a n ia s ię Z a le w u W iś l a n e g o 29.

Z E lb lą g a tr a s a w io d ła w k ie r u n k u p ó łn o c n y m . N a p la n ie z 1648 r. w E lb lą g u j e s t z a z n a c z o n a T a m a K r ó le w ie c k a 30. W p r z y w ile ju d la m ia s ta F r o m b o r k a z 1318 r. j e s t w z m ia n k a o d ro d z e q u a itu r in E l b i n g u m 31. D o F r o m b o r k a w je ż d ż a ło się o b e c n ą u lic ą E lb lą s k ą p rz e z m o s t n a k a n a l e B a u d z ie , z k o le i u lic a m i K o p e rn ik a i B ra n ie w s k ą w k ie r u n k u B ra n ie w a . D o te g o o s ta tn ie g o d ro g a w io d ła o b e c n ą u lic ą F r o m b o rs k ą . G łó w n ą a r t e r i ę p rz e lo to w ą s ta n o w iła u lic a G d a ń s k a (d a w n a D łu g a ) b ie g n ą c a od z a ­ c h o d n ie j W y so k ie j B ra m y k u w sc h o d n ie j B ra m ie M ły ń sk ie j s to s o w n ie do s z la k u E lą b lą g — K r ó le w ie c 32. B ra m a M ły ń sk a b y ła u s y tu o w a n a p rz e d rz e k ą P a s łę k ą . W X V III w ie k u w B ra n ie w ie są z n a n e P r z e d m ie ś c ia F r o m b o rs k ie i K ró le w ie c k ie Z a B r a n ie w e m p rz y k o ń c u X V III w ie k u s ta ł a k a rc z m a E in s ie d e lk ru g . T r a s ę z F r o m ­ b o r k a do B r a n ie w a p o tw ie r d z a ją ju ż d a n e ź ró d ło w e z X IV w i e k u 44. O p ię ć d z ie s ią t la t w c z e ś n ie j j e s t z n a n a d ro g a z P o k a r m i n a do K r ó l e w c a 35. K ró le w ie c p o s ia d a ł B r a ­ 27 K . G ó r s k i , D zie je M a lb o r k a , G d y n ia 1960, s. 113. 28 M. W o l a ń s k i , Z w i ą z k i h a n d lo w e Ś lą s k a z R z e c z p o s p o litą w X V I I w ie k u z e s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m W r o c ła w ia , W ro c ła w 1961, z a łą c z o n a m a p a . 29 H is to ria P o lsk i, t. 1. M a p a : K r ó le s tw o P o ls k ie K a z im ie r z a W ie lk ie g o i w s p ó ł­ c ze s n e m u k s ię s tw a P ia stó w ; A t la s h is to r y c z n y P o lsk i. M a p a : P o lsk a z a p a n o w a n ia K a z im ie r z a W ie lk ie g o . 80 S. G i e r s z e w s k i , E lb lą s k i p r z e m y s ł o k r ę to w y w la ta c h 1570— 1815, G d a ń s k 1961, s. 48, ry c . U . 31 S c r ip to r e s r e r u m P r u s s ic a r u m , B d. 2. H e ra u s g . v o n T. H i r s c h , M. T o p p e n , E. S t r e h l k e , L e ip z ig 1863, s. 105. S c h r o t t e r o p ró c z t r a s y b e z p o ś re d n ie j z E l ­ b lą g a do F r o m b o r k a p o d a je ró w n ie ż o k rę ż n ą p rz e z T o lk m ick o . 32 E. B i s k u p R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta B r a n ie w a , s. 13. 33 Ib id e m , s. 15. 34 W p rz y w ile ju d la m ia s ta F r o m b o r k a z 1318 r . j e s t w z m ia n k a : i u x ta v ia m q u a itu r in B r u e n s b e r g (S c r ip to re s r e r u m P r u s s ic a r u m , B d. 2, s. 105), z aś w 1320 r.: a d v ia m q u a it u r in B r a u s b e r g (ib id e m , s. 109). Z F r o m b o r k a w e d łu g a tla s u S c h r ö t t e r a

o d c h o d z iła d ro g a do B ie d k o w a (o b e c n a u l. K ra sic k ie g o ) i t u się łą c z y ła z tr a k te m B ra n ie w o — M ły n a r y — P a s łę k .

m ę B r a n d e n b u r s k ą 36 w s k a z u ją c ą n a o b e c n y P o k a r m in . P o w y ż sz a t r a s a tw o rz y ła g łó w n e p o łą c z e n ie lą d o w e K ró le w c a z R z e s z ą N ie m ie c k ą 37. T r a k t G d a ń s k — E lb lą g — K ró le w ie c z n a j d u je s z e ro k ie u d o k u m e n to w a n ie w o p r a c o w a n ia c h 88 j a k i n a m a ­ p a c h 30. 2. K r ó le w ie c — W e la w a — G ie r d a w y — M o łt a jn y — M a r k u z y — B o b r o w o — B a r c ia n y — R o d e le — W in d a — S k i e r k i — S t a r a R ó ż a n k a — K ę t r z y n . D o B a r c ia n tr a s a w c h o d z iła od s tro n y p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j p r z y k o ś c ie le p a r a ­ f ia ln y m . T u n ie w ą t p liw ie m ie ś c iła się B ra m a K ró le w ie c k a . S z la k w y c h o d z ił z B a rc ia n w k ie r u n k u p o łu d n io w y m p o w sc h o d n ie j s tr o n ie z a m k u . N a te n ż e k ie r u n e k w s k a ­ z u je n ie is tn ie j ą c a o b e c n ie B ra m a K ę t r z y ń s k a 10. W o k re s ie k rz y ż a c k im B a r c ia n y l e ­ ż a ły n a d ro d z e w y p r a w w k ie r u n k u G ro d n a 41. D o K ę tr z y n a t r a s a z b liż a ła się od s tr o n y p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j i w p a d a ła do m ia s ta p rz e z B ra m ę W y so k ą u s y tu o w a n ą w p ó łn o c n y m w y ło m ie m u ró w o b r o n n y c h 42. 3. K r ó le w ie c — P r u s k a l l a w k a — L e jd y — K i e r t y n y W ie lk ie — D ą b ro w a — B a r ­ to s z y c e — K i n k a j m y — M a s z e w y — Ł a b ę d n ik M a ły — Ł a b ę d n ik — K r z e c z e - w o — S w ę d r ó w k a — G rz ę d a — P le ś n o — R e s z e l — R o b a w y — S ta. L i p k a 43 — P ie c k o w o — K ę t r z y n — C z e r n ik i — P a r c z — D e jg u n y — B o p ac k o — W r o n y — G iż y c k o — S u l i m y — K o ż u c h y W ie lk ie — U p a łty Ś r e d n ie — K r u k l i n — S u c h o - la s k i — W y d m i n y — E ł k — G ro d n o

Do B a rto sz y c t r a k t p ro w a d z ił od s tro n y p ó łn o c n e j d z isie js z e j u lic y B e m a (p rzez B ra m ę K r ó l e w i e c k ą 14) n a P la c Z je d n o c z e n ia . Z te g o o s ta tn ie g o d ro g a w y c h o d z iła p rz e z B ra m ę S ą to c z e ń s k ą u s y tu o w a n ą p rz y s k rz y ż o w a n iu d z isie js z y c h u lic K o p e rn ik a z R o b o tn ic zą . N a t r a k t te n w s k a z u je ró w n ie ż B ra m a K ró le w ie c k a w R e s z l u 45. T a o s ta t n ia s ta ł a n a o b e c n e j u lic y Ś w ie rc z e w s k ie g o p r z y w lo c ie d o m ia s ta od s tr o n y p ó łn o c n e j. Z R esz la s z la k w ió d ł w k ie r u n k u p o łu d n io w y m . Do K ę trz y n a t r a k t z b l i ­ ż ał s ię od s tro n y z a c h o d n ie j. P r z e d B r a m ą W y so k ą w K ę trz y n ie w X V I w ie k u z aczęło

K y n ig is b e r c h (P re u ssisc h e s U r k u n d e n b u c h , B d. 1, H ä lfte 2, h e ra u s g . v o n A. S e ­ r a p h i m , K ö n ig s b e rg 1909, n r 557. 36 T. N o w a k , P o lsk a te c h n ik a w o je n n a X V I — X V I I I , W a rsz a w a 1970, s. 109. 37 W . F r a n z , op. cit., s. 192. 38 J . M a ł e c k i , H a n d e l z e w n ę t r z n y K r a k o w a w X V I w ie k u , Z e s z y ty N a u k o w e W S E w K ra k o w ie , R. 11, 1960, s. 90; E. C a r s t e n , G e sc h ic h te d e r H a n se a s ta d t E lb in g , E lb in g 1937, s. 110; R. G r a b o , op. cit., ss. 30, 36, 46, 50; H . O e s t e r r e i c h ,

op. cit.. s. 82; J . B e r n o u l l i , op. cit., ss. 3, 16, 21, 36; F . B r u n s , H . W e c z e r к a, op. cit., ss. 617— 618; S. W e y m a n n , C ła i d r o g i h a n d lo w e w P o lsce P ia s to w s k ie j, P o z n a ń 1939, s. 100; F. S c h u l t z , G e sc h ic h te d e s K r e is e s D irsc h a u , D ir s c h a u 1907, ss. 41, 225; S. G i e r s z e w s k i , E lb lą g . P r z e s z ło ś ć i te r a ź n ie js z o ś ć , G d a ń s k 1970, s. 32.

30 D. G i l l y , op. cit. P . S im so n m ó w i o lic z n y c h k o n ta k ta c h h a n d lo w y c h G d a ń ­ s k a z E lb lą g ie m , B ra n ie w e m i s zc z eg ó ln ie z K ró le w c e m (G e sc h ic h te d e r S t a d t D a n zig , B d. 1— 2, D a n z ig 1913— 1918), c h o d z i t u g łó w n ie j e d n a k o d ro g ę m o rs k ą ; t r a k t u lą d o ­ w eg o b liż e j n ie o k re ś la . 40 L. C z u b i e 1, T . D o m a g a ł a , op. cit., s. 76. 41 K . G ó r s k i, M. A r s z у ń s k i, op. cit., s. 8. 42 Z. L i c h a r e w a , op. cit., ta m ż e ś re d n io w ie c z n e p la n y m ia s ta .

48 Z e Ś w ię te j L i p k i .d o K ę trz y n a p rz y k o ń c u X V III w ie k u w io d ła ta k ż e d ro g a p rz e z W ą g n ik i.

44 P r z e z tę s a m ą b r a m ę w y c h o d z ił ró w n ie ż t r a k t do F r y d lą d u . P r o w a d z ił o n p rz e z L e g in y , G a lk a jm y i S z c zu rk o w o .

З 02 K s . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T

się r o z w ija ć K ró le w ie c k ie P r z e d m i e ś c i e 16. W G iż y c k u n a d z isie js z y P la c G ru n w a ld z k i w je ż d ż a ło się od z a c h o d u i z k o le i d ro g a w io d ła o b e c n ą u lic ą W a r s z a w k ą w k ie r u n k u S u lim . F . B ru n s i H . W e c z e rk a p r z y jm u ją je sz c z e b o c z n ą tr a s ę z K ró le w c a do K ę ­ tr z y n a p rz e z S z c z u rk o w o , B o ry ty , S ę p o p o l, P r ę tł a w k i, S ą to c z n o , B y k o w o , P a ry s , W a r- n ik a jm y , L o m in y , G a rb n o , G a ł w u n y 47. M iejsc o w o śc i D ą b ro w a , M asz ew y , Ł a b ę d n ik M ały , W ro n y , U p a łty Ś r e d n ie , S u c h o la s k i i W y d m in y p rz y k o ń c u X V III w ie k u p o ­ s ia d a ły w y ra ź n e u lic ó w k i. T r a s a z K ró le w c a do G ro d n a p rz e z K ę trz y n j e s t z n a n a co n a jm n ie j od c za só w k r z y ż a c k ic h 48. N ie k tó re ze s ta c ji n a te j tr a s ie p o tw ie r d z a ją s ł y n ­ n i p o d ró ż n ic y w X V I і X V II w ie k u . R. G ra b o w 1790 r. p rz y jm u je lin ie p o c zto w e z K ró le w c a d o L i d z b a r k a p rz e z M ły n a ry , P r u s k ą Iła w k ę i B a r to s z y c e 49. W ty m czasie b y ły c z y n n e ró w n ie ż lin ie p o c zto w e d o K ę tr z y n a i S z c z y tn a . P o w s ta ły n a w e t n a z w y tr a s a B a rto s z y c k a i tr a s a do P r u s k ie j I ł a w k i 50.

4. K r ó le w ie c — K ę t r z y n — W a js z n u r y — N a k o m ia d y — S a lp ik — R y n — T a l- t y — M ik o ła jk i — W e js u n y — S n o p k i — P isz — S z p a r k i — W ilk i — *D zia d o w o — J e ż e — D łu to w o — W in c e n ta — K o ln o — Ł o m ż a — W a r sz a w a

Z K ę trz y n a t r a k t w y c h o d z ił p rz e z B ra m ę M ły ń s k ą u s y tu o w a n ą n a o b e c n e j u lic y Z j a z d o w e j 61. W R y n ie s z la k p rz y b ie r a ł w y ra ź n y k i e r u n e k p ó łn o c - p o łu d n ie 62. P o ­ m ię d z y M ik o ła jk a m i i W e js u n a m i n a je z io rz e B e łd a n y a tla s S c h r ö tt e r a p o d a je p r z e ­ w ó z {W ie n s k a F a h re). D o P is z a w je ż d ż a ło się o b e c n ą u lic ą K o śc iu s z k i n a P la c D z ie r ­ ż y ń sk ie g o . G łó w n y t r a k t m ia s ta p o s ia d a ł w y ra ź n ą oś z a c h ó d -w s c h ó d . D ro g a w y c h o ­ d z iła z m ia s ta d z isie js z ą u lic ą W o jsk a P o ls k ie g o p rz e z B ra m ę W o d n ą i za rz ę k ą P is ą s k r ę c a ła n a p o łu d n ie . N a k ie r u n e k t r a k t u w s k a z u je r ó w n ie ż B ra m a K r ó le w ie c k a 63. P is z s ta n o w ił w a ż n y p u n k t n a t r a s ie z M az o w sz a do P r u s . T ę d y p ę d z o n o ró w n ie ż w o ły r u s k ie i p o d o ls k ie d o P r u s i G d a ń s k a 54. D o P is z a ś c ią g a li ró w n ie ż k u p c y z N o ­ w o g ro d u , Ł o m ży i O stro łę k i. L e ż ą c e n a te j tr a s ie W a js z n u ry , T a łty , S n o p k i, S z p a rk i, D ziad o w o i J e ż e p rz y k o ń c u X V III w ie k u p o s ia d a ły u lic ó w k i lu b z b liż o n e do n ic h s to so w n ie do k ie r u n k u tra s y . F . B ru n s i H . W e c z e rk a o p ró cz p o w y ż sz e g o g o ściń c a w y lic z a ją je sz c z e b o c zn e o d g a łę z ie n ie z R y n u p rz e z O rz y sz i R u d ę do P i s z a 56. O d c i­ n e k z P is z a do R u d y u w y p u k la ją ta k ż e m a p y L. S c h r ö tt e r a i K . P e r th e é s a . Z n a c z e n ie Ł o m ży i K o ln a ja k o m ia s t le ż ą c y c h n a s z la k u z P o ls k i do P r u s w y s ta r c z a ją c o p o d ­

46 L. С z u b i e l , T. D o m a g a ł a , op. cit., s. 159. 47 F . B r u n s, H . W e c z e r k a , op. cit., A tla s , K a r te 45.

48 Ib id e m , T e x tb a n d , s. 632; S. W y s ł o u c h , P o słu g i k o m u n ik a c y jn e w m ia s ta c h W. K s. L it e w s k ie g o n a p r a w ie m a g d e b u r s k i m do p o ło w y X V I w ., W iln o 1936, s. 29.

19 R. G r a b o , op. cit., s. 46. 50 Ib id e m , s. 38.

51 Z. L i c h a r e w a, op. cit. P la n y ś re d n io w ie c z n e w k siąż c e .

52 S c h r ö t t e r p ro w a d z i je sz c z e o d g a łę z ie n ie z R y n u do P is z a p rz e z H e rm a n o w ą W olę, S z y m o n k ę , D ą b ró w k ę , G ó rę, O rzy sz, S z w e jd ó w k o , G u ty , K w ik , S zc ze c h y , J e g lin i M a łd a n in .

53 J . M a c i e j e w s k a , R o z w ó j, s. 407.

34 P isz, s. 125; A. W a w r z y ń c z y k , op. cit., s. 39. M. B o g u c k a o m a w ia ją c h a n d e l z a g r a n ic z n y G d a ń s k a w p ie rw s z e j p o ło w ie X V II w ie k u p is z e ró w n ie ż o p ę d z o ­ n y c h w o ła c h z P o d o la i M o łd a w ii do G d a ń s k a . N ie p o d a je j e d n a k b liż sze g o p rz e b ie g u t r a s y (M. B o g u c k a , H a n d e l z a g r a n ic z n y G d a ń s k a w p ie r w s z e j p o ło w ie X V I I w ., W ro c ła w —W a rs z a w a — K ra k ó w 1970, s. 78).

k r e ś liła D. G o d le w s k a 56. D o w o d em k o n ta k tó w h a n d lo w y c h K ró le w c a z Ł o m ż ą m o że b y ć ta k ż e P r z e d m ie ś c ie Ł o m ż y ń s k ie w K r ó l e w c u 67. 5. K r ó le w ie c — B a r to s z y c e — M in t y — G a lin y — W o z ła w k i — B i s z t y n e k — T r o s z k o w o — L u t r y — T e j s t y m y — B ie s o w o — C z e r w o n k a — B i s k u p ie c — L a - b u sz e w o — D y m e r — G is ie i — S z c z e p a n k o w o — D ź w ie r z u ty — M a ls z e w k o — G rz e g r z ó lk i — P a s y m — N a r e jty — W a p le w o — B u r d ą g — J e d w a b n o 60 — N a p i­ w o d a — N id zic a — K a n ig o w o — P o w ie r z — N a p ie r k i — M ła w a — W a r sz a w a . N a ro z w ó j B a r to sz y c ja k o je d n e g o z n a jw a ż n ie js z y c h w ę z łó w k o m u n ik a c y jn y c h W a r m ii i M a z u r w p ły n ą ł d e c y d u ją c o h a n d e l. N a jw ię k s z y je g o ro z k w it p rz y p a d a od p o ło w y X V I w ie k u do d ru g ie j p o ło w y X V I I w ie k u . M ia s to p ro w a d z iło n a w e t r y w a l i ­ z a c ję z K ró le w c e m . G d y te n o s ta t n i z a m k n ą ł p rz e d B a r to s z y c a m i p o rt, w ó w cz a s z b u ­ d o w a ło o n o w ła s n e s k ła d y i s p ic h r z e w B r a n i e w i e 59.

Z B a rto sz y c d ro g a p ro w a d z iła p rz e z z a c h o w a n ą do d ziś B ra m ę L id z b a rs k ą . Do tej o s ta t n ie j z r y n k u d o c h o d ziło się p rz e z o b e cn y K o ń sk i T a rg i n a s tę p n ie u lic a m i S z e w sk ą lu b K o w a ls k ą °°. Do B is z ty n k a od s tr o n y z a c h o d n ie j w je ż d ż a ło się p rz e z z a ­ c h o w a n ą d o dziś B ra m ę L id z b a r s k ą , zaś w y je ż d ż a ło się p rz e z B ra m ę J e z io ra ń s k ą w k ie r u n k u p o łu d n io w y m 61. B r a m a J e z io r a ń s k a n o s iła ta k ż e m ia n o B r a m y W a r s z a w ­ s k ie j. W B ie so w ie p o d k o n ie c X V II I w ie k u is tn ia ła k a r c z m a n a „ u lic y W a r s z a w s k ie j”, a św iad o m o ść , że m ie js c o w o ś ć ta z n a j d u je s ię n a tr a k c ie W a r s z a w a — K ró le w ie c i s t ­ n ia ła w śró d lu d n o ś c i w a r m iń s k ie j te j w si je sz c z e w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h X X w ie k u . D o B is k u p c a t r a k t w p a d a ł p rz e z B r a m ę R e sz e lsk ą , w y c h o d z ił z aś p rz e z B ra m ę S z c zy - c ie ń s k ą u s y tu o w a n ą n a d z isie js z e j u lic y W a rs z a w s k ie j. P o w y ż sz e b r a m y n ie is tn ia ły ju ż w 1617 r . 62. S tą d n a le ż y w n io s k o w a ć , że w y ja z d z m ia s ta m ó g ł z m ie n ić k i e r u ­ n e k , n a co z d a je się w s k a z y w a ć a tla s S c h r ö tt e r a . Z a B ra m ą S z c z y c ie ń s k ą ro z w in ę ło się S z c z y c ie ń s k ie P r z e d m ie ś c ie G3. Do P a s y m ia d ro g a z b liż a ła się o d s tro n y p ó łn o c n o - -w s c h o d n ie j i p rz e c h o d z iła p rz e z B ra m ę K ró le w ie c k ą . P r z e d tą o s ta t n ią ro z w in ę ło się p rz e d m ie śc ie ró w n ie ż K r ó le w ie c k i e 61. Z P a s y m ia t r a k t w y c h o d z ił p rz e z B ra m ę E l b lą ­ s k ą o b o k p rz e d m ie ś c ia ró w n ie ż E lb lą s k ie g o i z k o le i k ie ro w a ł się w s tr o n ę p o łu d n io ­ w ą . K ilk a w s i n a te j t r a s ie p o s ia d a w y ra ź n e u lic ó w k i. N a le ż y d o n ic h z a lic z y ć M in ty , L a b u s z e w o , M a łsz e w k o i K an ig o w o . W S z c z e p a n k o w ie i N a p iw o d z ie w y k s z ta łc iły się w y ra ź n e s k rz y ż o w a n ia . L in ię t r a k t u w N id z ic y tw o rz y ły B ra m a N ie m ie c k a (o b e c n ie u lic a 1 M aja ), r y n e k i B ra m a P o ls k a (o b e c n a u lic a W a rsz a w sk a ). N id z ic a p o za G d a ń ­ s k ie m i T o r u n ie m s ta ł a s ię w a ż n y m o ś ro d k ie m h a n d lu n a te r e n ie p a ń s tw a z a k o n n e g o i to z a p e w n e m ię d z y in n y m i d z ię k i s w e m u p o g r a n ic z n e m u p o ło ż e n iu . W p ie rw s z e j p o ło w ie X V w ie k u u z y s k a ła z n a c z n ie n a w y m ia n ie to w a ro w e j m ię d z y M az o w sz e m

56 D. G o d l e w s k a , op. cit., s. 57.

57 S ło w n ik g e o g r a fic z n y K r ó le s tw a P o lsk ie g o , t. 4, W a rs z a w a 1883, s. 700; G. vo n G l i ń s k i , op. cit., s. 4; G. K a r 1. G e sc h ic h tlic h e s S tr a s s e n v e r z e ic h n is d e r S t a d t K ö ­

n ig s b e r g in P r e u ss e n , K ö n ig s b e rg 1924, ss. 64— 65. 58 K o ło J e d w a b n a za r z e k ą O m u le w p r z y k o ń c u X V I II w ie k u s ta ł a k a rc z m a B o b b e n K r. 59 R. H r y c i u k , M. P e t r a s z k o , op. cit., s. 56. 00 Ib id e m , s. 73. 61 Z. N o w a k , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta B i s z ty n k a , s. 382. 62 L. C z u b i e 1, T. D o m a g a ł a , op. cit., s. 95. 63 B is k u p ie c , s. 72. 64 S z c z y tn o , s. 199; Z. i M. S t o p o w i e, op. cit.. s. 72.

304 K s . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T

i P r u s a m i K r z y ż a c k im iез. O d c in e k z K ró le w c a do B a r to sz y c n a z y w a R. G ra b o w ie lk ą tr a s ą p o c z to w ą ΰδ.

O b o k p o w y ż sz e j, g łó w n e j tr a s y z K ró le w c a do W a r sz a w y , F . B ru n s i H. W e c z e rk a w y m ie n ia ją b o c z n ą , z d ą ż a ją c ą z B r a n ie w a p rz e z L id z b a rk , O ls z ty n i N id z ic ę ró w n ie ż do s to lic y P o l s k i 67. J e j szc z eg ó ło w y p rz e b ie g z g o d n ie z a tla s e m S c h r ö t t e r a j e s t n a ­ s tę p u j ą c y : B ra n ie w o , S z y le n y . D e m ity , T o lk o w iec , W y so k a B ra n ie w s k a , Ż u g ie n ic , P ie n ię ż n o , R a d z ie je w o , L ec h o w o , R u n o w o , Ig n a lin , L a u d a , L i d z b a r k W a rm iń s k i, K r a ­ szew o , M iło g ó rz e , D o b re M i a s t o 6S, K a b ik ie jm y D o ln e , S p rę c o w o , D y w ity , O lszty n , D o ro to w o , S ta w ig u d a , M io d ó w k o , G ry ż lin y , O ls z ty n e k , J e m io ło w o , Ż e la z n o , Ł y n a , N id z ic a. T e n ż e t r a k t w p a d a ł do P ie n ię ż n a od p ó łn o c n e g o w sc h o d u p r z e c in a ją c m o s t n a rz e c e W ałsz y p rz e z B ra m ę B ra n ie w s k ą i n a s tę p n ie k ie r o w a ł się w s tro n ę p o łu d n io w ą p rz e z B ra m ę O rn e c k ą . P r z e d B ra m ą B ra n ie w s k ą w X V I w ie k u u k s z ta łto w a ło się p rz e d m ie ś c ie o te j s a m e j n a z w i e 69. O ś k o m u n ik a c y jn ą p o w y ż sz e g o t r a k t u w L id z ­ b a r k u W a r m iń s k im tw o rz y ły d z isie js z e : u lic a P o w s ta ń c ó w W a rsz a w y (B ra m a W y ­ so k a), P la c W o ln o śc i i u lic a K o p e r n ik a (B ra m a K o śc ie ln a z w a n a ta k ż e D o b ro m ie js k ą ). Do D o b re g o M ia s ta t r a k t w p a d a ł o b e c n ą A le ją W o jsk a P o lsk ie g o , n a k t ó r e j s ta ł a B ra m a O rn e c k a , w y c h o d z ił z aś z P la c u W o ln o śc i u lic ą B ia łeg o O rła w k i e r u n k u p o łu d n io w y m . C iąg d ro ż n y w O ls z ty n ie s ta n o w iły z a c h o w a n a do d ziś B ra m a G ó rn a , P la c Ś w ie rc z e w s k ie g o i B ra m a D o ln a u s y tu o w a n a n a d z isie js z e j u lic y M a r c h le w ­ s k ie g o p rz e d rz e k ą Ł y n ą . D o O ls z ty n k a w je ż d ż a ło s ię o b e c n ą u lic ą Z a m k o w ą (B ra m a N ie m ie c k a lu b M o rą sk a ) n a M a ły R y n e k i w y je ż d ż a ło się p rz e z B ra m ę N id z ic k ą z w a n ą ta k ż e P o ls k ą w k ie r u n k u p o łu d n io w y m 70. O d c in e k O ls z ty n — O ls z ty n e k — N i­ d z ic a u w z g lę d n ia w sw o ich m a p a c h ta k ż e S te fa n M. K u c z y ń s k i 71. T r a s a z K ró le w c a do W a r s z a w y j e s t z n a n a ju ż z c za só w Z a k o n u . Ź ró d ło w o p o ­ tw ie r d z o n e s ą z te g o c z a s u n a te j tr a s ie B isk u p ie c i P a s y m 4 S z la k p o d a je ró w n ie ż W a lth e r F r a n z 73. G o śc in ie c z K ró le w c a do W a rsz a w y m ia ł k ilk a w a r ia n tó w . O to n ie k tó r e z n ic h : L id z b a rk — O ls z ty n — N id z ic a ; B isk u p ie c — S z c zy tn o — P rz a s n y s z i L i d z b a rk —S z c z y tn o — P r z a s n y s z 7i. 6. G d a ń s k — T c z e w — M a lb o r k — D zie r zg o ń — M in ię ta — M o n a s te r z y s k o — 65 M. B i s k u p , Z je d n o c z e n ie P o m o r za W s c h o d n ie g o z P o lsk ą w p o ło w ie X V w ., W a r s z a w a 1959, ss. 49, 52, 56— 59. 66 R . G r a b o , op. cit., s. 43. 67 F. B r u n s , H. W e c z e r k a , op. cit., s. 636. 68 Ib id e m , A tla s, K a r te 45, p o d a n a j e s t in n a t r a s a z D o b re g o M ia s ta do O ls z ty n a (p rze z A lth o f) n iż u S c h r ö t t e r a . 69 L. C z u b i e l , T. D o m a g a ł a , op. cit., s. 265. 70 M . T o p p e n , op. cit., s. 13. 71 S. M. K u c z y ń s k i , W ie lk a w o jn a z Z a k o n e m k r z y ż a c k i m w la ta c h 1409— 1411, W a r sz a w a 1966. 72 F . B r u n s , H. W e c z e r k a , op. cit., s. 636. 73 W. F r a n z , op. cit., s. 192. 74 H is to ria P o lsk i, t. 1. M a p y : Z ie m ie p o ls k ie w X V I w .; R z e c z p o s p o lita w X V I I w .;

H is to ria P o lsk i, t. 2. M a p a : R z e c z p o s p o lita po p ie r w s z y m r o zb io r ze (1773— 1792); A tla s h is to r y c z n y P o lsk i. M a p y : Z y c ie g o sp o d a rc ze n a z ie m ia c h p o ls k ic h w X V I w .; R z e c z ­ p o s p o lita w d o b ie w p ły w ó w m a g n a te r ii (1586— 1648); P o ls k a w o k r e s ie r o zb io ró w ;

D. F . S o t z m a n n , op. cit.; K . P e r t h e é s , M a p a , op. cit.; Z P r z a s n y s z a d ro g a p ro w a d z iła d a le j p rz e z P u łt u s k do W a rsz a w y . D ro g a do P r u s p rz e z P u łt u s k j e s t z n a n a ju ż w X I I I w . ( P u łtu s k , S tu d ia i M a te r ia ły z d z ie jó w m ia s ta i re g io n u , t. 1, W a r ­ s z a w a 1969, s. 43):

M a tu le — G ó r k i — B o r n ic e — K a m ie n ie c — R o ż n o w o — S u s z — U ln o w o — F a lk n o w o — S z y m b a r k — S z c z e p k o w o — lla w a — R o d z o n e — L u b a w a — P r a l­ n ic a — Ł ą ż y n — Z w in ia r z — T r u s z c z y n y — R y b n o — T u c z k i — Ż a b in y — T u r z a W ie lk a — N ie s to ja — B u r k a t — D zia łd o w o — Iło w o — M ła w a — W a r sz a w a .

D o S u s z a t r a k t w p a d a ł od z a c h o d u p rz e z B ra m ę P r a b u c k ą u s y tu o w a n ą n a o b e c ­ n e j u lic y J e d n o ś c i N a ro d o w e j, p rz e c h o d z ą c z k o le i p rz e z P la c W o ln o śc i i u c h o d zą c w k i e r u n k u w s c h o d n im p rz e z z a c h o w a n ą do d ziś B ra m ę S z p ita ln ą (u lic a Iła w s k a ) T\ C iąg k o m u n ik a c y jn y I ła w y tw o rz y ły B ra m a P r a b u c k a (d z is ie jsz a u lic a P ra b u c k a ), r y n e k i B ra m a L u b a w s k a z w a n a ta k ż e P o ls k ą (o b e c n a u lic a 19 P a ź d z ie r n ik a ) . P r z y p rz e jś c iu p rz e z rz e k ę D rw ę c ę w R o d z o n e m p r z y k o ń c u X V I I I w ie k u s ta ł a k a rc z m a z w a n a R o s e n k r u g . D o L u b a w y t r a k t w c h o d z ił o d z a c h o d u p rz e z B r a m ę N ie m ie c k ą (u lica G ru n w a ld z k a ) n a r y n e k i w y c h o d z ił p rz e z B ra m ę P o ls k ą (u lic a W a rsz a w sk a ). O s ta tn im in te r e s u ją c y m n a s m ia s te m n a ty m g o śc iń c u to D ziałd o w o . D o n ie g o w je ż ­ d ż ało się p rz e z B ra m ę N ie m ie c k ą (o b e c n a u lic a J a g ie łły ), w y je ż d ż a ło s ię zaś p rz e z B r a m ę P o ls k ą u s y tu o w a n ą p rz y z a m k u 70. W y ra ź n e u lic ó w k i n a te j tr a s ie p rz y k o ń c u X V III w ie k u p o s ia d a ły M in ię ta , M a tu le , K a m ie n ie c , R ó żn o w o , U ln o w o i F a lk n o w o .

P o w y ż sz y t r a k t z n a j d u je p o tw ie rd z e n ie z a ró w n o w ź ró d ła c h , j a k i o p ra c o w a ­ n ia c h . H . O e s te rr e ic h o m a w ia ją c s to s u n k i h a n d lo w e w T o r u n iu p isze , że w M a lb o r k u k r z y ż o w a ła s ię tr a s a k r ó le w ie c k a z t r a k t e m b ie g n ą c y m od L u b a w y p rz e z Iła w ę , S u sz , P r a b u t y 77 d o G d a ń s k a 78. O d c in e k S u s z — I ła w a p o d a je ró w n ie ż D. G i l l y 70. W D z ie rz g o n iu s z la k z n a j d u je p o tw ie rd z e n ie w 1451 r . 80, w I ła w ie w 1545 r . 81 i w S u ­ sz u w 1693 r . 82. B o cz n e o d g a łę z ie n ie te g o s z la k u w io d ło z D z ie rz g o n ia p rz e z P ra k w ic e , L u b o c h o - w o, P r z e z m a rk , Z a le w o , K u p in , M a z a n k i, J a ś k o w o , M a jd a n y W ie lk ie , M iło m ły n , P i- ła w k i, O s t r ó d ę w, W o rn in y , G ra b in y , S z y ld a k , R y c h n o w o , T y m a w ę , J a n u s z k o w o , Z a ­ łu s k i i N id z ic ę do M ław y . D o Z a le w a t r a k t w c h o d z ił o d z a c h o d u p rz e z B ra m ę P r z e z - m a rs k ą , w y c h o d z ił z aś od B ra m y M o rą sk ie j w k ie r u n k u p o łu d n io w o -w s c h o d n im 4 P r z e d B ra m ą P r z e z m a r s k ą is tn ia ło p rz e d m ie ś c ie o te j s a m e j n a z w ie O d c in e k z P r z e z m a r k u do D z ie rz g o n ia z n a j d u je p o tw ie rd z e n ie w ź ró d ła c h z p o c z ą tk u X IV w i e k u S6. D o M iło m ły n a d ro g a w c h o d z iła o d z a c h o d u i n a s tę p n ie w y c h o d z iła w k i e ­ r u n k u p o łu d n io w o -w s c h o d n im od b r a m y m ie js k ie j . D o O stró d y t r a k t z b liż a ł s ię od

75 Z. N o w a k , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta S u s z a , s. 69.

76 N ie w ia d o m o , czy c h o d z i o tę d ro g ę w d o k u m e n c ie z p o c z ą tk u X V w .: in v ia

p u b lic a a n te p r e d ic tu m o p id u m S o ld o w (L ite s ac res g e sta e in te r P o lo n o s O r d in e m q u e C r u c ife r o r u m , V a rs a v ia e 1935, t. 3, s. 159).

77 D ro g a w c ią g u X I I —X V II I w ie k u u le g a ła z a p e w n e m n ie js z y m lu b w ię k sz y m o d c h y le n io m k ie ru n k o w y m (por. A . S e m r a u , E in v o r g e s c h ic h tlic h e r H a n d e ls w e g

im B e r e ic h d e s O rd e n s la n d e s, M itte ilu n g e n des C o p p e rn ic u s V e re in s f ü r W is s e n s c h a ft

u n d K u n s t, H . 40, 1932, s. 136; H . O e s t e r r e i c h , op. cit., s. 82; F . B r u n s , H . W e - c z e r к a, op. cit., ss. 622— 623. 78 H . O e s t e r r e i c h , op. cit., s. 82. 79 D. G i l l y , op. cit. 80 F . B r u n s , H . W e c z e r к a, op. cit., s. 622. 81 Ib id e m , s. 622. 82 Ib id e m , s. 623.

83 Z O stró d y d o R y c h n o w a w e d łu g a tla s u S e h r o t t e r a o d c h o d z iła ró w n ie ż d ro g a p rz e z K a jk o w o , L i c h ta jn y i P a n c e rz y n . 84 E. D e e g e n, op. cit., s. 84. 85 Ib id e m , s. 81. 86 U sq u e ad a lia m v ia m c o m m u n e m , q u e d u c it se a P r u te n ic a li F o ro v e r s u s c iv i­ ta te m n o s tr a m C r is tb u r g (P r e u ss is c h e s U r k u n d e n b u c h , B d. 1, H ä lfte 2, n r 830). 20. K o m u n i k a t y

306 K s · W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T

s tr o n y p ó łn o c n e j o b e c n ą u lic ą M ic k ie w ic z a z a p e w n e p rz e z B r a m ę Ł a z i e n n ą 87. O d m u ró w m ie js k ic h w O stró d z ie sz la k w ió d ł w k ie r u n k u p o łu d n io w o -w s c h o d n im . W y ­ ra ź n e u lic ó w k i n a te j tr a s ie p rz y k o ń c u X V III w ie k u p o s ia d a ły p o n iż sz e m ie js c o ­ w o śc i: L u b o c h o w o , M a z a n k i, J a ś k o w o , M a jd a n y W ie lk ie i J a n u s z k o w o . O d c in e k M a l­ b o r k —D z ie rz g o ń — Z a le w o — M iło m ły n p o d a je ta k ż e m a p a D. G illy ’ego.

7. K r ó le w ie c — P r u s k a I l a w k a — B a r to s z y c e — B i s z t y n e k — B i s k u p ie c — D ź w ie ­ r z u t y — L in o w o — S z c z y tn o — S z y m a n y — S z y m a n k i — W ie lb a r k — P iw n ic e W ie lk ie — O p a le n ie c — C h o rz e le — P r z a s n y s z — W a r sz a w a

Z B is k u p c a w y je ż d ż a ło się d z isie js z ą u lic ą W a r s z a w s k ą p rz e z B ra m ę S z c z y c ie ń - s k ą . P o n ie w a ż b r a m y S z c z y c ie ń s k a i R e s z e lsk a w 1617 r o k u ju ż n ie i s t n i a ł y 88, n a le ż y p rz y p u s z c z a ć , że w y lo ty z m ia s ta m o g ły z m ie n ić k ie ru n e k . D o S z c z y tn a t r a k t w p a d a ł od p ó łn o c y o b e c n ą u lic ą S p r z y m i e r z o n y c h 89. N a p o tw ie r d z e n ie te g o t r a k t u w s k a z u je ró w n ie ż B ra m a K ró le w ie c k a , k tó r a iz a m y k ała u lic ę R y n k o w ą o d z a c h o d u 90. S z la k o p u szc z ał m ia s to o b e c n ą u lic ą W a r s z a w s k ą , z a p e w n e p rz e z b r a m ę o te j s a m e j n a z w ie . D o W ie lb a r k a t r a k t z b liż a ł się od p ó łn o c y . P o ło ż e n ie o s a d y n a ta k r u c h liw y m s z la k u p rz y c z y n iło się b a rd z o do je j r o z w o j u 91. N a p o c z ą tk u X V II I w ie k u je s t z n a n e w W ie lb a r k u P r z e d m ie ś c ie W a r s z a w s k ie 92. W 1731 r. i s tn ia ła lin ia p o c z to w a z K r ó ­ le w c a do S z c z y tn a 9S. W y ra ź n e u lic ó w k i n a te j tr a s ie p o s ia d a ły D ź w ie r z u ty i S z y ­ m a n y . P r z e lo t s z la k u p rz e z C h o rz e le p o tw ie r d z a ją m a p y D. F . S o tz m a n n a i K . P e r t - h e é s a o ra z S. P a z y r a i A tla s h is to r y c z n y w o je w ó d z tw a p ło c k ie g o °'. T r a k t te n w y ­ m ie n ia ta k ż e ks. W a le n ty B a r c z e w sk i ja k o tzw . p o ln is c h e S t r a s s e 95. J a k o t r a k t y d ru g ie j k la s y m o ż n a p rz y ją ć u m o w n ie n a s tę p u ją c e : 1. G d a ń s k — O s tró d a ; 2. G d a ń s k —W y s tr u ć ; 3. T o r u ń — K ró le w ie c ; 4. B ra n ie w o — O ls z ty n ; 5. I ła w a —C y n ty ; 6. P a s łę k — I ła w a ; 7. M o rą g — S u sz ; 8. M o rą g — O ls z ty n e k ; 9. G ru d z ią d z — O ls z ty n ; 10. P r a b u t y — B isk u p ie c P o m o r s k i; 11. P a s łę k —D z ia łd o w o ; 12. D z iałd o w o — B ro d n ic a ; 13. G ó rz n o — O ls z ty n e k ; 14. L u b a w a — N id z ic a ; 15. D z ia łd o ­ w o— S z c z y tn o ; 16. M iło m ły n — O ls z ty n e k ; 17. M o rą g —M y sz y n ie c ; 18. L i d z b a rk W a r ­ m iń s k i— M ła w a ; 19. O lsz ty n — B isk u p ie c ; 20. M iła k o w o — B arcz e w o ; 21. O r n e ta — P r u s k a Iła w k a ; 22. G ó ro w o — B is k u p ie c ; 23. O lsz ty n — N o rd e n b o rk ; 24. B a rto sz y c e — M ik o ła jk i; 25. L i d z b a rk W a r m iń s k i — G iż y ck o ; 26. B arcz e w o — N o rd e n b o rk ; 27. S ę p o ­ p o l — G o łd a p ; 28. B isk u p ie c — G o łd a p ; 29. O rz y sz — N o rd e n b o rk ; 30. K ę trz y n — D a r k ie jm y ; 31. S z c z y tn o — S z c z u c z y n ; 32. M rą g o w o — K o ln o ; 33. S z c z y tn o — E łk ; 34. P a s y m — M y szy n iec. 1. G d a ń s k — E lb lą g — G ro n o w o — K o m o r o w o — P ilo n a — P a s łę k — G ra ż y n a — S k o lim o w o — K r o n in — T u ln o — C h o jn ik — N o w y D w ó r — M o rą g — B r a m k a — R u ś — S z e lą g — O stró d a . D o P a s łę k a t r a k t z b liż a ł s ię od s tr o n y p ó łn o c n e j i z k o le i p r z e k ra c z a ł m o s t na r z e c e W ą s k ie j. N a s tę p n ie od w sc h o d u w c h o d z ił do m ia s ta p rz e z B ra m ę M ły ń s k ą lu b 87 L . C z u b i e 1, T. D o m a g a ł a , op. cit., s. 248. 88 Ib id e m , s. 96. 89 S z c z y tn o , s. 186. 90 M . B i s k u p , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y m ia s ta S z c z y tn a , s. 393. 91 L. C z u b i e l , T. D o m a g a ł a , op. cit., s. 310. 92 S z c z y tn o , s. 207. 93 R. G r a b o , op. cit., s. 26.

94

,

s. 37.

G a r n c a r s k ą i p rz e z B ra m ę K a m ie n n ą p o d ą ż a ł do M o rą g a . L in ia s z la k u w M o rą g u p r z e b ie g a ła o b e c n ą u lic ą D ą b ro w sk ie g o (B ra m a P a s łę c k a ), p rz e z P la c W o ln o śc i i u licę P o m o r s k ą (B ra m a P o ls k a n a z y w a n a ta k ż e O stró d z k ą ) w k ie r u n k u O stró d y °6. W lo t do O stró d y tw o rz y ła B ra m a Ł a z ie n n a . P r z e d O s tró d ą n a te j tr a s ie s t a ł a w e d łu g a tla s u S c h r ö tt e r a k a r c z m a z w a n a N e u e K r u g 97. W y ra ź n e u lic ó w k i n a ty m s z la k u p rz y k o ń c u X V I II w ie k u m ia ły w sie : K ro n in , T u ln o i N o w y D w ó r. L e ż ą c y n a ty m g o ściń c u P a s łę k w X V III w ie k u s ta n o w ił p u n k t d o c elo w y p o c z ty z K ró le w c a p rz e z B ra n ie w o i M ł y n a r y 08. D ro g a z P a s łę k a do K ró le w c a z n a j d u je p o tw ie rd z e n ie w 1681 r. " . P o ­ w y ż sz y g o ścin iec w y s z c z e g ó ln ia ją ró w n ie ż F. B ru n s i H . W e c z e rk a ,0°.

2. G d a ń s k — E lb lą g — P o m o r s k a W ie ś — Z a s ta w n o — M ły n a r y — N o w ic a —

K s ię ż n o — W ilc z ę ta — G ła d y sz e — S p ę d y — O s e tn ik — B o r n ity — P i e n i ę ż n o 101 — P l u ty — B u k o w ie c — G ó ro w o I ła w e c k ie — P ia s ty W ie lk ie — S z c z e c in y — W o j­ c ie c h y — B o r k i — S p y t a j n y — B a rto sz y c e 104 — W i r w i l t y — SzytiTia W ie lk a — H u s a jn y — S m o la n k a — S ę p o p o l — L w o w ie c — G ie r d a w y — W y s tr u ć .

P o w y ż sz a lin ia n a le ż y do s to su n k o w o n ie r e g u la r n y c h w ó w c z e s n y m s y ste m ie d ró g . W M ły n a r a c h s to so w n ie do b r a m m ia s ta lin ia d ro ż n a p o s ia d a ła w y ra ź n y k i e ­ r u n e k z a c h ó d —w s c h ó d 103. Do P ie n ię ż n a w je ż d ż a ło s ię od p o łu d n io w e g o z a c h o d u p rz e z B ra m ę O rn e c k ą n a r y n e k i n a s tę p n ie w y je ż d ż a ło się n a w sc h ó d p rz e z B ra m ę B r a ­ n ie w sk ą . D o G ó ro w a t r a k t w p a d a ł o d z a c h o d u i w y c h o d z ił w k ie r u n k u w sc h o d n im p rz e z B ra m ę D o ln ą n a z y w a n ą ta k ż e M ł y ń s k ą 1M. P r z y k o ń c u X V II I w ie k u w y ra ź n e u lic ó w k i s to so w n ie do k ie r u n k u tr a s y p o s ia d a ły : P o m o r s k a W ieś, O se tn ik , P ia s ty W ie lk ie, B o rk i, S p y ta jn y , W ir w ilty i R u s a jn y . D ro g ę w e jśc io w ą i w y jś c io w ą w B a r ­ to szy c a c h s ta n o w iła n a te j t r a s ie B ra m a K ró le w ie c k a . Z a S z y lin ą W ie lk ą s ta ł a k a r c z ­ m a z w a n a K r u g G r u n d m ü h l e ш . W S ę p o p o lu lin ia d ro ż n a u k s z ta łto w a ła s ię o w y ­ ra ź n y m k ie r u n k u p ó łn o c -p o łu d n ie , p r z e c i n a ją c m o s t n a Ł y n ie , B ra m ę K ró le w ie c k ą , r y n e k i B r a m ę M ł y ń s k ą 10C. P r z e d B ra m ą K ró le w ie c k ą ro z w in ę ło s ię p rz e d m ie śc ie o te j s a m e j n a z w ie , p o d o b n ie z a B r a m ą M ły ń s k ą ró w n ie ż p rz e d m ie ś c ie o te j s a m e j n a z w ie . R u c h n a g o ś c iń c u K ró le w ie c — S ę p o p o l— W a r sz a w a , szc z eg ó ln ie w w ie k a c h X V I—X V II b y ł o ż y w io n y . W X V III w ie k u z a c z ą ł p o w o li z a m ie ra ć . G d y w X V II I w ie k u p o w sta ło K ró le s tw o P r u s k i e ze s to lic ą w B e r lin ie , K ró le w ie c z a c z ą ł o d g ry w a ć ju ż d ru g o r z ę d n ą r o l ę ш . W e d łu g F . B ru n s a i H . W e c z e rk i S ę p o p o l le ż a ł ta k ż e n a w a ż n y m tra k c ie z K ró le w c a do K ę t r z y n a 108 D o S ę p o p o la p rz e z B a rto sz y c e w X V III

96 A. B o e 11 i c h e r, op. cit., H . 3, s. 77; C. S t e i n b r e c h t, D ie O r d e n s b u r g e n

d e r H o c h m e is te r s z e it in P r e u ss e n , B e r lin 1926, s. 70.

97 N a z w a j e s t t r u d n a do z lo k a liz o w a n ia . 98 D. G i l l y, op. cit.; R. G r a b o , op. cit., s. 24. 99 R. G r a b o , op. cit., s. 46.

m в r u n s, H. W e c z e r k a, op. cit., s. 625; A tla s, K a r te 45.

101 D ru g a d ro g a z P ie n ię ż n a do G ó ro w a w io d ła p rz e z D ę b o w ie c i B u k o w iec . 102 I n n a t r a s a z B a rto sz y c do S ę p o p o la p r o w a d z iła p rz e z M e k in y i R y g a r b y . P o ­ m ię d z y ty m i d w ie m a o s ta t n im i m ie js c o w o ś c ia m i s t a ł a k a r c z m a S a n d k r u g . 108 N a p la n ie o k o ło 1750 r. w M ły n a r a c h n a z n a c z o n a je s t: W e g v o n E lb in g . T a o s ta t n ia p rz e c h o d z iła p rz e z B ra m ę G ó rn ą (O b e r T o r). D r u g a z b r a m n o s iła m ia n o B ra m y D o ln e j (U n te r T o r). (G. S t a r k , op. cit., ss. 128— 131). 104 R. H r y c i u к , M .. P e t r a s z k o, op. cit., s. 104. 105 N a z w a j e s t o b e c n ie t r u d n a d o z id e n ty fik o w a n ia . 100 L. С z u b i e l , T. D o m a g a ł a , op. cit., s. 290. 107 R. H r y c i u k , M. P e t r a s z к o, op. cit., s. 130. 108 F . B r u n s , H. W e c z e r k a , op. cit., s. 633. 20*

308 K s . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T

w ie k u p r z e ß ie g a la w ie lk a lin ia p o c z t o w a 100. M ły n a r y w e d łu g d a n y c h z 1790 r. le ż ały n a t r a s ie p o c z to w e j z K ró le w c a n0.

B o cz n e o d g a łę z ie n ie te g o t r a k t u s ta n o w iła d ro g a z E lb lą g a p rz e z P a s łę k , K u p in , K o p in ę , B ielicę, B u r d a jn y , G o tk o w o , S w a lm y ш , K r y k a jn y , O lk o w o , D rw ę cz n o , O r ­ n e tę , O p in , W o ln ic ę, Ł a n ie w o , B o b ro w n ik , L i d z b a rk W a rm iń s k i, M a r k ie jm y , R ogóż, O sie k ę i B a rto sz y c e . W P a s łę k u t r a k t p rz e k ra c z a ł rz e k ę W ą s k ą . W O rn e c ie ciąg d ro ż n y p rz y b ie r a ł w y ra ź n y k ie r u n e k z a c h ó d —w sc h ó d . T w o r z y ły go B ra m y D o ln a (N isk a), d z isie js z y P la c W o ln o śc i i B r a m a G ó r n a 112. Do L i d z b a r k a t r a k t w p a d a ł d z i­ s ie jsz ą u lic ą P o w s ta ń c ó w W a rs z a w y (B ra m a W y so k a), w y c h o d z ił p rz e z o b e c n y P la c M ły ń s k i (B ra m a M ły ń sk a ) i n a s tę p n ie p rz e c in a ł rz e k i Ł y n ę o r a z S y m s a rn ę ш . N a te j t r a s i e u lic ó w k i p rz y k o ń c u X V III w ie k u p o s ia d a ły K o p in a , B ie lic a , B u rd a jn y , K r y k a j ­ ny , Ł a n ie w o i R ogóż. T o o d g a łę z ie n ie p rz y ję to za a tla s e m F. B r u n s a i H . W e c z e rk i ш . 3. T o r u ń — C h e łm ż a — G r u d z ią d z — L ic z ę — P r a b u ty — O b r z y n o w o — L u b - n o w y W ie lk ie — B o r n ic e — M o rtą g — P r z e z m a r k — R e j s y t y — B a r z y n a — Ś l i ­ w ic e — K r a s in — P a s łę k — S te g n y — S ą p y — M ły n a r y — G a r d y n y — K r a s k o ­ w o — K u r o w o — W ie r z n o W ie lk ie — W ie r z n o M a łe — D r e w n o w o — B i e d k o w o — B r a n ie w o — K r ó le w ie c .

N a c ią g d ro ż n y w P r a b u t a c h s k ła d a ły s ię u lic e K w id z y ń s k a (B ra m a K w id z y ń sk a z w a n a ró w n ie ż S z p ita ln ą ), R y n e k i B ra m a W y so k a . T r a k t z K w id z y n a d o K ró le w c a p rz e z P r a b u t y , P r z e z m a rk , P a s łę k , M ły n a r y i B ra n ie w o j e s t z n a n y ze ź ró d e ł X V II w i e k u 115. W m ie js c o w o ś c i L icz ę w 1361 r. z a c h o d z i c o m m u n is s tr a ta w io d ą c a do P r a ­ b u t 116. D o P a s łę k a g o śc in ie c w c h o d z ił p rz e z B ra m ę W y so k ą (K a m ie n n ą ). Z k o le i od s tro n y w sc h o d n ie j ’w y c h o d z ił z m ia s ta p r z e k r a c z a ją c rz e k ę W ą s k ą . D o M ły n a r d ro g a z b liż a ła się o d p o łu d n ia . Z m ia s ta p ro w a d z iło w y jś c ie n a w sc h ó d i n a s tę p n ie s k r ę ­ c ało s ię n a p ó łn o c. W e jśc ie do B r a n ie w a w io d ło p rz e z B ra m ę W y so k ą . P o w y ż sz y m t r a k t e m w e d łu g d a n y c h z 1790 r o k u p ro w a d z iła lin ia p o c z to w a z K ró le w c a p rz e z P r a b u t y do K w i d z y n a 117. O d c in e k z P a s łę k a do K ró le w c a p o d a je n a s w o je j m a p ie D. G illy . W y ra ź n e u lic ó w k i n a te j tr a s ie n o tu je m y w m ie js c o w o ś c ia c h : B o rn ic e , R e j ­ s y ty , S ą p y , W ie rz n o W ie lk ie , D re w n o w o i B ied k o w o . Z C h e łm ż y p rz e z R y ń sk , W ą b rz e ź n o , R a d z y ń , Ł a s in i T r u m ie je d o P r a b u t w e d łu g F. B ru n s a i H . W e c z e rk i w io d ła b o c z n a tr a s a do K ró le w c a . O d c in e k z P r a b u t do Ł a s in a j e s t z n a n y z p rz y w ile ju d la P r a b u t w 1330 r o k u p r o p e s tr a ta m jm b lic a m q u e d u c it v e r s u s L e s s i n u m 118. J e g o p o tw ie r d z e n ie z n a j d u je m y ró w n ie ż w 1371 r o k u 110. D o k u m e n t z 1470 ro k u w y sz c z e g ó ln ia T r u m ie je ja k o le ż ąc e n a ty m s z la k u 120. 100 R. G r a b o , op. cit., ss. 26 i 43. 110 Ib id e m , s. 46. 111 D o te jż e m ie js c o w o ś c i n a le ż y p rz e d łu ż y ć p o d a n y p rz e z S c h r o t t e r a t r a k t B ra n ie w o — Z a w ie rz — W ie lew o — P ie rz c h a ły — T r ą b y — Ł a w k i — S z p o ty — G ł a ­ d y sze — D o b re . S c h r ö tt e r k o ń c zy g o śc in ie c w te j o s ta tn ie j m ie jsco w o śc i. 112 A. B o e 11 i c h e r, op. cit., H . 3, s. 271. 113 M. B i s k u p , R o z w ó j p r z e s t r z e n n y L id z b a r k a , s. 491. 114 F . B r u n s , H . W e c z e r к a, op. cit., ss. 620— 621.

115 R. G r a b o, op. cit., s. 36; F. B r u n s , H W e c z e r k a, op. cit., s. 660. 116 F. B r u n s , H . W e c z e r к a, op. cit., s. 660.

117 R. G r a b o , op. cit., s. 46. 118 S c rip to re s , B d. 2, op. cit., s. 170.

119 F. B r u n s , H . W e c z e r к a, op. cit., s. 660.

120 C. J . K a u f m a n n , G e sc h ic h te d e r S ta d t R o s e n b e r g in W e s tp r e u s s e n , R o ­ s e n b e r g 1937, B d 1, s. 133: v ia q u e t e n d it e x o p p id o n o s tro R e z e n b u r g v e r s u s a n tiq u u m