Aktywne i pasywne przejawy osobowości karnoprawnej

- 97 -

Analiza statusu ofiary wymaga z tego względu przyjęcia nieco innego punktu widzenia. Ten inny punkt widzenia, który zorientuje dalszą analizę, polega – po pierwsze – na wprowadzeniu do teorii podmiotowości dodatkowego rozróżnienia (pomiędzy

„podmiotowością” a „osobowością prawną”) w oparciu o osiągnięcia współczesnej teorii prawa, oraz – po drugie – na odejściu w kolejnych rozdziałach rozprawy od badania podmiotowości czy osobowości karnoprawnej na rzecz analizy stopnia upodmiotowienia ofiary w międzynarodowym prawie karnym.

- 98 -

prawie deliktów, prawie karnym).³⁵¹ Przenosząc analizę prawa deliktów Visy Kurki (subjecthood under tort law) na sferę (międzynarodowego) prawa karnego, wyszczególnić można cztery przejawy koncepcji „osobowości” (karnoprawnej):

Prawo karne

„Pasywna osobowość”

(passive subjecthood)

„Aktywna osobowość”

(active subjecthood)

„Element materialny”

(substantive aspect)

Zdolność do bycia pokrzywdzonym przez zbrodnię

Zdolność do

pokrzywdzenia (sprawstwa zbrodni międzynarodowej)

„Element proceduralny”

(procedural aspect)

Zdolność do bycia stroną (uczestnikiem) postępowania

karnego

Zdolność do wniesienia aktu oskarżenia, żądania

naprawienia szkody itd.

Opracował Patryk Gacka na podstawie teorii „osobowości prawnej” autorstwa Visy Kurki prezentowanej przez tego badacza m.in. na przykładzie prawa deliktów³⁵²

Powyższa tabela wyraża model rozumowania towarzyszący analizie osobowości (karno)prawnej. Użyteczność wyjściowej propozycji Visy Kurki można zobrazować, zestawiając poszczególne wymiary „osobowości prawnej” (legal subjecthood) z konkretnym materiałem normatywnym. Jeżeli zatem odniesiemy się do norm międzynarodowego prawa karnego, to – przykładowo – dziecko do piętnastego roku życia, które zostaje zrekrutowane do grupy zbrojnej posiada „zdolność do bycia pokrzywdzonym”³⁵³ w związku z obowiązującym w międzynarodowym prawie karnym zakazem takiego działania (por. np. art. 8 ust. 2 pkt e)(vii) SMTK), co stanowi pasywny i materialny przejaw jego „osobowości” karnoprawnej (jak i – co podkreśla Visa Kurki

351 Jako dowód Visa Kurki przywołuje regulacje prawne, które ustanawiają rozmaite środki ochron zwierząt (animal welfare law). To zaś ma świadczyć o ich osobowości w tym konkretnym kontekście prawnym. Por.

ibidem, s. 122-124 („passive subjects of animal welfare law”).

352 Ibidem, s. 123 (tekst oraz podział przyjęty w powyższej tabeli jest oparty na podziale i tekście Visy Kurki zawartymi w tabeli 3.5 jego monografii, w której Autor ten rozróżnia: (1) „passive subjecthood, active subjecthood, substantive aspect oraz procedural aspect”; oraz (2) „capacity to suffer a tort, capacity to be a tortfeasor, capacity to be party to a lawsuit, legal competence to (…) choose to sue (…)”). Kursywa w tekście w języku polskim oznacza te przejawy osobowości karnoprawnej, które są – jak się zdaje – istotne z perspektywy określania statusu ofiary zbrodni w międzynarodowym prawie karnym.

353 Na tle sporu pomiędzy „teorią woli” a „teorią interesu”, Tomasz Pietrzykowski zauważa, iż „[b]iernymi aspektami podmiotowości prawnej byłyby więc zdolności do posiadania prawnie chronionych interesów (...). Do ich przejawów należy np. zdolność do posiadania statusu ofiary przestępstwa czy deliktu” – T.

Pietrzykowski, Ludzkie, niezbyt ludzkie. Esej o podmiotowości prawnej i wyzwaniach XXI wieku…, s. 40.

Odnotować warto zbieżność terminologiczną: „podmiot bierny” – „bierny aspekt podmiotowości prawnej”.

- 99 -

– wskaźnik „pasywnego” wymiaru jego „podmiotowości prawnej”³⁵⁴). Jeżeli taki zaciąg rzeczywiście nastąpi, to w toczącym się następnie postępowaniu karnym (np. przed MTK) dziecko-żołnierz (ofiara) będzie mogło – w zależności od analizowanego forum – żądać reparacji od sprawcy tej zbrodni, potwierdzając tym samym aktywny i proceduralny przejaw jego „osobowości”. Z drugiej strony, nie będzie ono posiadało prawa do wniesienia aktu oskarżenia przeciwko niemu, co oznacza, iż ten aktywny i proceduralny wymiar jego „osobowości prawnej” nie zostanie spełniony.

Podejmując określone działania zbrojne wypełniające znamiona pewnego typu zbrodni międzynarodowej, dziecko-żołnierz nie posiada za to „zdolności do pokrzywdzenia”.³⁵⁵ Do ukończenia osiemnastego roku życia nie spełnia ono tym samym aktywnej i materialnej podstawy „osobowości karnoprawnej” (w systemie międzynarodowego prawa karnego). Natomiast osoba pełnoletnia nie będzie posiadała

„zdolności do bycia pokrzywdzoną” (bezpośrednio) przez wspomniany powyżej typ zbrodni wojennej (pasywny i materialny przejaw „osobowości”), ale będzie mogła odpowiadać za popełnienie tej bądź innych zbrodni międzynarodowych (aktywny i materialny oraz proceduralny przejaw „osobowości”), jak i być ofiarą wielu innych typów zbrodni międzynarodowych (pasywny i materialny przejaw jej „osobowości”).

Z powyższego zarysu wynika, że nawet w przypadku osoby ludzkiej poszczególne przejawy jej „osobowości karnoprawnej” mogą różnić się a casu ad casum w zależności od indywidualnych cech przez nią posiadanych (takich jak wiek, płeć itd.). Wpływ na to ma także bogactwo normatywne, które tworzy rozmaite dodatkowe punkty odniesienia dla jej badania (np. status hors de combat).

Odmienną kwestią pozostaje natomiast zakres tak rozumianej „osobowości czynnej” i „biernej” w odniesieniu do „elementu proceduralnego”. Załóżmy, że osoba fizyczna staje się ofiarą określonej zbrodni międzynarodowej. W procesie karnym przed określonym trybunałem międzynarodowym taka osoba może jednak – przykładowo – uczestniczyć wyłącznie w charakterze świadka (np. MTKJ/MTKR – rozdział IV). Nie przysługuje jej natomiast rola pokrzywdzonego czy powoda, co znacząco ogranicza jej zdolność do wywierania wpływu na kształt i przebieg postępowania. Jej status ofiary nie

354 „Passive legal personhood includes incidents such as standing in courts; (…) capacity to suffer legal harm; victim status in criminal law” – Visa Kurki: Persons and Personhood, ‘Legal-Phi. In Conversation with Legal and Moral Philosophers’, 10 października 2019 r. Źródło:

https://legalphi.wordpress.com/2019/10/10/visa-kurki-persons-and-personhood/.

355 Visa Kurki podaje natomiast przykład „płodu”, który jego zdaniem stanowi przykład „pasywnej osoby prawa karnego” – V.AJ. Kurki, A Theory of Legal Personhood…, s. 124. I w tym przypadku warto odnotować zbieżność terminologiczną pomiędzy „passive subject of criminal law” a „soggetto passivo”.

- 100 -

znajduje zatem przełożenia na sferę procesową w tak pełnym wymiarze, jaki znamy w niektórych systemach krajowych (np. w Polsce, Francji) i międzynarodowych (np. MTK – rozdział V). Jakie wnioski będą wypływały z takiego ujęcia roli podmiotu biernego i ofiary dla określenia „osobowości” karnoprawnej osoby ludzkiej?

Przyjmując dosyć kategoryczną ocenę – oprócz tego, że jej „osobowość”

karnoprawna nie będzie identyczna w każdym ujęciu – wydaje się, że żadne.³⁵⁶ Wspomniana ofiara (np. dziecko) i tak mogłaby być bowiem traktowana jako „osoba prawa karnego” w sferze materialnoprawnej (podmiot chroniony) oraz w sferze proceduralnej (świadek).³⁵⁷ Różnica pomiędzy nią a osobą fizyczną-ofiarą w innym systemie bądź reżimie prawnym, który wyposaża pokrzywdzonego w większą liczbę uprawnień i silniejszą pozycję procesową, sprowadzałaby się zatem nie do tego, czy dany system tudzież reżim prawny dostrzega ją jako podmiot praw i obowiązków (w obu przypadkach są to wszak „osoby prawa karnego”), lecz do wymiaru tej osobowości określanej przez funkcje i role, w które może ona wstępować w tej konkretnej sferze normowania. Aktywne i pasywne przejawy osobowości karnoprawnej należy zatem odróżnić od skali upodmiotowienia danej jednostki w określonym kontekście normatywnym.

Można z tego względu bronić stanowiska, że koncepcja „podmiotowości”

(zarówno rozumiana za Visą Kurki jako „cluster concept”, jak i „podmiotowość” w

356 Odmienny wniosek mógłby natomiast płynąć w przypadkach granicznych, np. w związku z toczącą się obecnie debatą odnośnie do podmiotowości prawnej zwierząt. W takim przypadku, uznanie, że dobro zwierzęcia podlega ochronie stanowiłoby bowiem przejaw biernego wymiaru jego potencjalnej podmiotowości. Zwierzę stałoby się więc „podmiotem biernym” (soggetto passivo) czynów zabronionych.

Uznanie jego statusu ofiary in abstracto (podmiotu biernego) stanowiłoby tym samym przesłankę do stwierdzenia jego „osobowości prawnej”, nawet jeśli ta nie znajdowałaby następnie przełożenia na sferę procesową (wszak zwierzę nie mogłoby być np. świadkiem). Tomasz Pietrzykowski pisze w tej mierze o

„biernych zdolnościach podmiotowych w prawie karnym” posiadanych przez tzw. „podmioty nieosobowe”

– T. Pietrzykowski, Ludzkie, niezbyt ludzkie. Esej o podmiotowości prawnej i wyzwaniach XXI wieku…, s.

194-195 („podmiot nieosobowy może być ofiarą niektórych czynów zabronionych (...), co z kolei oznacza zdolność do występowania jako pokrzywdzony w odpowiednich postępowaniach” – ibidem, s. 194). W przypadku osób fizycznych trudno jednak odnotować podobne kontrowersje.

357 W literaturze można jednak także spotkać odmienne głosy. Anne-Laure Vaurs Chaumette podkreśla chociażby znaczenie „zdolności decyzyjnej” – A-L. Vaurs Chaumette, Les sujets du droit international pénal. Vers une nouvelle définition de la personnalité juridique internationale?..., s. 92 oraz s. 480. Bycie świadkiem nie stanowi wedle tej interpretacji argumentu na rzecz podmiotowości – ibidem, s. 34. Autorka uznaje natomiast „status cywilnoprawny” jednostki w związku z możliwością żądania naprawienia szkody.

Ibidem, s. 85. Jeżeli zatem przyjmie się, że międzynarodowe prawo karne obejmuje zarówno elementy sprawiedliwości punitywnej, jak i sprawiedliwości reparacyjnej, to podążając za argumentacją Anne-Laure Vaurs Chaumette można stwierdzić, że „status ofiary” nie musi przybierać identycznej formy w każdej z tych sfer. Wprowadzony przez Autorkę podział zwraca tym samym uwagę na jeszcze jeden aspekt refleksji nad statusem ofiary, tj. na fakt, iż dla jego poznania konieczne jest uwzględnienie nie tylko perspektywy system-podsystem, o czym była już mowa wcześniej, ale również specyficznych cech samego

„podsystemu” (np. jego dwoistej, punitywno-reparacyjnej natury).

- 101 -

ujęciu międzynarodowoprawnym) posiada ograniczony potencjał, jeżeli idzie o wyjaśnianie jakościowych zmian w międzynarodowym prawie karnym z perspektywy statusu ofiary zbrodni. Większą wartość eksplikacyjną posiada koncepcja „osobowości prawnej” (wedle jej konceptualizacji przez Visę Kurki), która pozwala ulokować przedmiot badania w określonej sferze normatywnej (np. karnej) przez pryzmat jej cech charakterystycznych. I ona jednak nie tworzy narzędzi dla określenia trendów rozwojowych w określonej gałęzi prawa. Jest tak, ponieważ osoba fizyczna jako ofiara zbrodni była „osobą międzynarodowego prawa karnego” począwszy od pierwszego etapu jego rozwoju, gdy oficjalnie potwierdzono jej „zdolność do bycia pokrzywdzoną” (aspekt pasywny, niezależnie od aktywnego) przez czyny naruszające normy prawa międzynarodowego. To stwierdzenie mogłoby jednak prowadzić do wniosku, że „bycie ofiarą zbrodni” w międzynarodowym prawie karnym od procesów norymbersko-tokijskich aż po czasy współczesne nie uległo zmianie – od samego początku człowiek jako ofiara zbrodni posiadał wszak „osobowość prawną” (aktywną i pasywną) w ramach międzynarodowego prawa karnego.

Taka konkluzja nie byłaby jednak trafna, gdyż status „ofiary” nie ma jednowymiarowego charakteru. Jego złożona natura przejawia się nie tylko w zakresie ochrony prawnej czy liczbie ról i uprawnień przyznanych jednostce, ale także w fakcie, że de iure oraz de facto ta sama rola (np. bycie świadkiem) nie musi posiadać stałej treści.

„Aktywne” i „pasywne przejawy osobowości prawnej” będą więc podlegały fluktuacjom w zależności od tego, jaka treść normatywna zostanie im nadana w danym momencie i w danym systemie bądź reżimie prawnym. „Osobowość” karnoprawna – zarówno w odniesieniu do „podmiotu czynnego” (soggetto attivo), jak i „podmiotu biernego”

(soggetto passivo) – kryje więc za sobą wiele szczegółów. Dla naświetlenia zmian zachodzących w odniesieniu do pozycji ofiary zbrodni (in abstracto oraz in concreto) w międzynarodowym prawie karnym konieczne jest więc zidentyfikowanie takich kryteriów, które pozwolą na stwierdzenie, czy status ten na przestrzeni lat uległ zmianie, a jeżeli tak, to w jakim sensie oraz do jakiego stopnia.³⁵⁸

358 W szerszym ujęciu, por. E. Bieńkowska, Ochrona interesów pokrzywdzonego – podstawy wiktymologiczne, [w:] System Prawa Karnego. Tom 1. Zagadnienia …, s. 326 (Autorka odnosi się do

„procesu upodmiotowiania” ofiary, który został zapoczątkowany w latach 70. XX wieku).

- 102 -