Procesowe upodmiotowienie ofiary

361 Na aspekt instytucjonalny takiego upodmiotowienia zwraca natomiast uwagę Michał Królikowski, stwierdzając, iż „działalność międzynarodowych trybunałów karnych zwiększa ochronę jednostek, które są realnymi lub potencjalnymi ofiarami zbrodni międzynarodowych” – M. Królikowski, Odpowiedzialność karna jednostki za sprawstwo zbrodni międzynarodowej…, s. 38.

362 Zob. K. Urbanowicz, Kompensacyjna funkcja prawa karnego (Rozprawa doktorska: Uniwersytet im.

Adama Mickiewicza w Poznaniu 2020), s. 140 (Autorka wyraża „postulat upodmiotowienia pokrzywdzonego i wprowadzenia przy wymiarze kary zapisu uwzględniającego jego interesy” [w kontekście art. 53 § 1 k.k. – P.G.] – moja kursywa).

- 104 -

Upodmiotowienie w kontekście procesowym oznacza albo (1) przyznanie określonej roli (statusu) lub uprawnień procesowych, albo (2) umocnienie pozycji lub rozszerzenie uprawnień procesowych, czy to wskutek nowej interpretacji obowiązujących przepisów (np. wykładnia zorientowana na ofiarę zbrodni³⁶³), czy też poprzez zmianę ich treści.

Mierzalność stopnia procesowego upodmiotowienia ofiary w ramach systemu międzynarodowego prawa karnego nie jest oczywiście prostą czynnością, gdyż zależy od przyjętych kryteriów oceny. Niemożliwa jest ponadto kwantyfikacja tegoż upodmiotowienia z matematyczną precyzją. Nikt nie wątpi jednak w to, że pozycja ofiar w ramach procesu karnego nie jest oparta na jakimś odgórnie nadanym modelu, który znajdowałby zastosowanie w każdym kontekście normatywnym. Badania porównawcze i modelowe wykazują zresztą znaczącą różnorodność przyjmowanych w tej mierze rozwiązań.³⁶⁴

Wyznaczenie przesłanek upodmiotowienia ofiary zbrodni w sferze proceduralnej jest zadaniem spoczywającym na nauce procesu karnego, w której wypracowano dotąd różne modele służące określeniu usytuowania ofiary w systemie prawa karnego. Jedno z częściej dyskutowanych ujęć przedmiotowej problematyki zaproponował przed blisko dwoma dekadami Ian Edwards. Autor ten wprowadził cztery „typy partycypacji”, tj. (1)

„kontrola” (control), (2) „konsultacja” (consultation), (3) „przepisy informacyjne”

(information-provision) oraz (4) „ekspresja” (expression), wyrażające specyficzne formy interakcji ofiary z systemem prawa karnego.³⁶⁵ Szerszym i bogatszym wewnętrznie charakterem cechuje się ta formuła udziału (tzw. „niedyspozytywna” – non-dispositive – obejmująca punkty (2)-(4)), która przewiduje obowiązki po stronie organów procesowych dotyczące konsultowania, zwracania się o informacje czy też umożliwienia ofiarom wyrażenia własnej opinii.³⁶⁶ Takie działania, w odróżnieniu od „kontroli”

podpadającej pod kategorię „dyspozytywną” (dispositive),³⁶⁷ nie mają jednak charakteru

363 W polskiej literaturze przedmiotu zwraca na to uwagę m.in. Ewa Hryniewicz-Lach, podkreślająca, iż

„[r]olę ofiary w prawie karnym można wzmocnić poprzez wykładnię regulacji prawnych w sposób przyjazny ofierze” – E. Hryniewicz-Lach, Ofiara w polskim prawie karnym. Interesy ofiary przestępstwa i karno-materialne instrumenty służące ich zabezpieczeniu…, s. 378.

364 Por. K. Braun, Victim Participation Rights. Variation Across Criminal Justice Systems, Springer 2019;

B. McGonigle Leyh, Procedural Justice? Victim Participation in International Criminal Proceedings, Intersentia 2011, s. 65-92; H. Kuczyńska, O modelowym podejściu do postępowania karnego, ‘Przegląd Sądowy’ 2017, nr 4, s. 8, 17.

365 I. Edwards, An Ambiguous Participant. The Crime Victim and Criminal Justice Decision-Making,

‘British Journal of Criminology’ 2004, nr 44, s. 975.

366 Ibidem.

367 Ibidem, s. 974 („would be determinative”).

- 105 -

wiążącego.³⁶⁸ Poszczególne modalności partycypacyjne zidentyfikowane przez Iana Edwardsa świadczą natomiast o tym, że przedmiot relacji pomiędzy ofiarą a systemem sprawiedliwości karnej może przybierać rozmaitą formę,³⁶⁹ nawet jeśli nie każda czynność zasługuje na to, aby określić ją mianem aktywności „partycypacyjnej”.³⁷⁰ Model Iana Edwardsa rozwinęła następnie Marie Manikis, dodając jeszcze jedną formę partycypacji „niedyspozytywnej”, tj. „odpowiedzialność” (accountability).³⁷¹ Zaproponowane przez Marie Manikis uprawnienie partycypacyjne różni się jednak od wcześniej wskazanych tym, że dotyczy ono możliwości rewizji już podjętej decyzji.³⁷² W tym też sensie, ofiary nabywają prawo do niezgadzania się z określoną decyzją i wnoszenia o jej zmianę.³⁷³

Przytoczony powyżej model teoretycznej refleksji nad istotą proceduralnego usytuowania ofiar przestępstw dowodzi znaczącej różnorodności uprawnień, które mogą zostać przyznane ofierze (przestępstwa, zbrodni) w systemie prawa karnego. Stanowi on przy tym – jak się zdaje – tylko jedno z możliwych podejść do analizy stopnia upodmiotowienia ofiary w systemie prawa karnego. Oprócz ujęcia zorientowanego na

„uprawnienia” (‘X’ może ‘y’, np. wnieść odwołanie) i obowiązki (‘Z’ powinien ‘a’, żeby

‘X’ mógł ‘y’, np. poinformować o decyzji), które w praktyce tworzą zwykle bogaty katalog różnych (mniej lub bardziej upodmiotawiających) instrumentów, w tym celu możliwe jest bowiem również przyjęcie innej perspektywy badawczej, tj. ujęcia skupiającego się na rolach,³⁷⁴ w które określony podmiot może wejść, aby korzystać z przyznanych mu uprawnień (‘X’ jako a, b, c... może ‘y’), bądź być ujęty. To ono wyznaczy model analizy w rozdziałach IV i V, w których stopień upodmiotowienia procesowego ofiar zbrodni zostanie przeanalizowany przez wzgląd na następujące role:

 Ofiara jako telos,

 Ofiara jako świadek,

368 Ibidem, s. 975 („the victim is not the decision-maker”).

369 Ibidem, s. 974-976.

370 Szczególnie istotna z perspektywy analiz prowadzonych w tej rozprawie wydaje się konstatacja Iana Edwards, iż „otrzymywanie informacji” (np. o wyniku sprawy) przez ofiarę nie jest typem partycypacji.

Ibidem, s. 976-977.

371 M. Manikis, Expanding Participation: Victims as Agents of Accountability in the Criminal Justice Process, ‘Public Law’ 2017, nr 1, s. 67.

372 Ibidem.

373 Ibidem (Autorka pisze o ofiarach jako o „agents of accounability”).

374 Takie ujęcie prezentował przed laty także Lech Falandysz, piszący wówczas: „Pokrzywdzony może wystąpić w różnych rolach” – L. Falandysz, Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Wydawnictwo Prawnicze 1980, s. 178. Zob. H. Jung, Der Strafprozess aus rollentheoretischer Sicht, [w:] Strafrecht als Scientia Universalis. Festschrift für Claus Roxin zum 80. Geburtstag am 15. Mai 2011, M. Heinrich, C.

Jäger, B. Schünemann et al. (red.), De Gruyter 2011, s. 1233-1243.

- 106 -

 Ofiara jako pokrzywdzony,

 Ofiara jako powód (w ramach procesu karnego),

 Ofiara jako (prywatny) oskarżyciel karny.³⁷⁵

Zaproponowane role są wtórnym przejawem „osobowości karnoprawnej” ofiary.

Do pełnego upodmiotowienia – wedle przyjętej perspektywy – dojdzie wtedy, gdy dana jednostka (np. os. fizyczna, os. prawna) będzie mogła – w świetle obowiązujących norm – wejść bądź być ujęta w każdej ze wskazanych ról w postępowaniu karnym przed określonym trybunałem międzynarodowym (MTWN, MTWT, MTKJ, MTKR, MTK).

Nie wolno przy tym zapominać, że poszczególne role nie będą za każdym razem identyczne. Treść przepisów określających daną rolę – np. świadka – może wszak różnić się w zależności od badanego organu sądowego. Ponadto zawartość norm nie jest stała, lecz podlega zmianom w procesie interpretacji sądowej, która również może zmierzać w różnych kierunkach.³⁷⁶

Te naturalne fluktuacje będą oczywiście wywierały wpływ na stopień upodmiotowienia ofiary w analizowanym systemie normatywnym zarówno w ujęciu porównawczym (np. MTKJ a MTK), jak i wewnętrznym (tj. w ramach danego organu sądowego, np. MTKJ). Zdając sobie sprawę z tych zastrzeżeń, wskazane kryteria posłużą do realizacji celu badawczego rozprawy.

Pierwsze ze wskazanych kryteriów to ofiara jako telos, czyli cel, uzasadnienie czy też argument na rzecz określonej aktywności normatywnej.³⁷⁷ Bycie przywoływanym jako telos stanowi częściowe upodmiotowienie jednostki, która jest w tym kontekście wspominana, gdyż z reguły oznacza, że określony organ działa w imieniu lub na rzecz

375 Analizowanie pozycji ofiary (pokrzywdzonego) przez wzgląd na role (procesowe) jest oczywiście powszechnie obecne w literaturze przedmiotu z zakresu (międzynarodowego) prawa karnego. Podstawowa różnica sprowadza się do sposobu ujęcia i nazewnictwa tychże ról. Przykładowo, Juan Pablo Pérez León Acevedo – po identyfikacji rozmaitych rozwiązań modelowych (tj. „Civil Party”, „Private, Secondary/Subsidiary or Auxiliary Prosecutor”, „Complainant”, „Impact Statement Provider” oraz

„Compensation Order Beneficiary” – J.P. Pérez León Acevedo, Victims’ Status at International and Hybrid Criminal Court. Victims’ Status as Witnesses, Victim Participants/Civil Parties and Reparations Claimants..., s. 56-63) – przeprowadza następnie analizę statusu pokrzywdzonego w postępowaniu przed trybunałami międzynarodowymi i hybrydowymi przez wzgląd na trzy role, tj. świadka (rozdział III – ibidem), pokrzywdzonego/strony cywilnej (rozdział IV – ibidem) oraz powoda (rozdział V – ibidem).

376 Odmienną kwestią, którą również należy odnotować, jest zjawisko „wiktymizacji wtórnej”, tj. – jak wyjaśnia Andrzej Marek – „wtórnych szkód ponoszonych przez ofiary przestępstwa, wynikających z reakcji nieformalnej (np. rodziny, środowiska) lub formalnej (np. organów procesowych) na fakt pokrzywdzenia” – A. Marek, Ofiara przestępstwa a wymiar sprawiedliwości, ‘Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne’ 1985, nr 16, s. 8-9 (moja kursywa). Posiadanie uprawnień procesowych bynajmniej tego zjawiska nie wyklucza.

377 Słowo „telos” (gr.) to inaczej „koniec, granica, cel” – W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Oficyna Wydawnicza Rytm-Dom Wydawniczy Bellona 2007, s. 569.

- 107 -

takiego podmiotu (np. ofiar zbrodni),³⁷⁸ podejmując określone aktywności z uwzględnieniem tej dodatkowej perspektywy podmiotowej i merytorycznej.³⁷⁹

Dla wielu ofiar bycie świadkiem to tradycyjna rola, w której przychodzi im występować w systemie sprawiedliwości w sprawach karnych, wchodząca w zakres szerszej kategorii źródeł dowodowych wykorzystywanych w międzynarodowych procesach karnych.³⁸⁰ Rola ta jest wyrazem częściowego upodmiotowienia ofiary, ponieważ oznacza jej bezpośredni udział w procesie, a tym samym znamionuje możliwość – nawet minimalnego – wpływu na jego przebieg. Bycie świadkiem nie ma natomiast aż tak znaczącego potencjału aktywizacyjnego, ponieważ z istoty rzeczy

378 Odnotować należy, iż konstrukcja telos – jako metoda czy płaszczyzna badawcza – jest popularnym

„słowem-kluczem” w refleksji naukowej nad pozycją ofiary zbrodni międzynarodowych. Była ona już przywoływana i wykorzystywana w tym kontekście m.in. przez S. Kendall, S. Nouwen, Representational Practices at the International Criminal Court: The Gap between Juridified and Abstract Victimhood, ‘Law and Contemporary Problems’ 2013, Tom 76, nr 3/4, s. 239; M. Elander, Figuring Victims in International Criminal Justice..., s. 15. Dla określenia istoty tak rozumianego telos w zestawieniu z wiktymnością w piśmiennicwie używa się także określenia raison d'être – L. Moffett, Elaborating Justice for Victims at the International Criminal Court. Beyond Rhetoric and The Hague, ‘Journal of International Criminal Justice’

2015, nr 13, s. 283-284; S. Kendall, S. MH. Nouwen, International Criminal Justice and Humanitarianism, [w:] The Oxford Handbook of International Criminal Law, K.J. Heller, F. Mégret, S. Nouwen, J. Ohlin, D.

Robinson (red.), OUP 2020, s. 735. Istota telos w kontekście normatywnym pozostaje jednak niedookreślona. W opracowaniach z zakresu nauk prawnych konstrukcja ta jest zresztą – jak się zdaje – przywoływana dosyć intuicyjnie. Bardziej czytelne nawiązania znajdziemy natomiast w pracach teoretycznoprawnych – por. np. G. Duke, Aristotle and Law. The Politics of Nomos, CUP 2019 (z licznymi zawartymi w tej monografii odniesieniami do telos) – oraz filozoficznych. Greckie słowo telos ma oznaczać m.in. „granicę, kres, kraniec, który osiąga lub może osiągnąć działanie” – P. Gondek, Cel, [w:] Powszechna encyklopedia filozofii. Tom 2: C-D, A. Maryniarczyk (red. nacz.), Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2001, s. 68. Paweł Gondek wyjaśnia, iż „w filozofii c. [tj. cel – P.G.] może być rozumiany jako: 1) coś, co kończy działanie (…); 2) czynność (…), dzięki której osiąga się zamierzone dobro (…); 3) osoba, do której dobro pożądane podporządkowuje czynnik pożądający (…); 4) motyw, ze względu na który powstaje czynność (działanie)” – ibidem. W przypadku wiktymnego telos, chodzi zatem – jak się zdaje – o motyw działania o tyle, o ile to „figura ofiary” wyznacza jego treść, jak i potencjalnie o skutek działania, tj.

osiągnięcie stanu „sprawiedliwości dla ofiar”. W szerszym ujęciu merytorycznym takim celowościowym rozumieniem telos posługują się m.in. Frédéric Mégret oraz Martti Koskenniemi. Por. F. Mégret, The Anxieties of International Criminal Justice, ‘Leiden Journal of International Law’ 2016, nr 29, s. 205 („International criminal law needs to be adapted to take into account developments. Gaps must be filled.

(...) More often than not, the <gap> is filled by an appeal to morality, natural law or its acceptable modern version, some broad historical telos or belief in, <world opinion>”); F. Mégret, International Criminal Justice as a Juridical Field, ‘Champ pénal/Penal field’ 2016, nr XIII, pkt 43 („Telos displaces the anxiety of the present by substituting a vision of the future to doubts about the here and now”); M. Koskenniemi, Law, Teleology and International Relations: An Essay in Counterdisciplinarity, ‘International Relations’

2011, nr 26(1), s. 25 („International law invites everyone to participate in the imagining of humankind’s collective telos, not despite its indeterminate character but precisely by virtue of its openness”).

379 Figura ofiary pełni także inne funkcje, wykraczające poza sferę normatywną wyznaczającą działalność (międzynarodowych) trybunałów karnych. Por. m.in. M. Vec, Wenn Schwäche als Unfähigkeit gewertet wird, ‘Frankfurter Allgemeine Zeitung’, marzec 2018, nr 52, s. 10; S. Goltermann, Opfer: die Wahrnehmung von Krieg und Gewalt in der Moderne, S. Fischer Verlag 2017. Ofiary stały się m.in. częścią dyskursu pod nazwą „walki z przestępczością” (the war on crime), o czym szczegółowo pisze Markus D.

Dubber – M.D. Dubber, Victims in the War on Crime: The Use and Abuse of Victims’ Rights, NYU Press 2002, s. 13 i n.

380 Por. K. Kremens, Dowody osobowe w międzynarodowym postępowaniu karnym, TNOiK „Dom Organizatora” 2010; M. Melillo, Forms of Evidence, [w:] Max Planck Encyclopedia of International Procedural Law, H. Ruiz Fabri (red.), OUP 2021 (online).

- 108 -

podlega ograniczeniom w związku z formą składania zeznań.³⁸¹ Ponadto nie każda ofiara będzie mogła – z przyczyn faktycznych (np. śmierć), jak i uwarunkowań procesowych (np. dostępność innych dowodów) – uczestniczyć w postępowaniu karnym, które dotyczy (również) jej pokrzywdzenia.

Gdyby próbować mierzyć stopień aktywizacji ofiary wyrażanej przez jej zdolność decyzyjną wynikającą z oceny konkretnej sytuacji prowadzącej do pokrzywdzenia, to

„prawo do skargi” (ofiara jako oskarżyciel)³⁸² z pewnością znajdowałoby się wysoko, jeżeli nie najwyżej na liście instrumentów świadczących o takowym upodmiotowieniu.

Prawo to symbolizuje bowiem dyskrecjonalność w zakresie dysponowania konfliktem mającym znaczenie karnoprawne.³⁸³

Rola powoda dotyczy z kolei realizacji funkcji kompensacyjnej. Powód to wedle przyjętego tutaj rozumienia podmiot mogący żądać naprawienia poniesionego uszczerbku w ramach systemu międzynarodowej sprawiedliwości karnej. Możliwość wejścia w tę rolę procesową jako strona postępowania reparacyjnego jest jednak nie tylko kryterium upodmiotowienia ofiary, gdyż wyraża również istotę „sprawiedliwości”

obejmującej nie tylko elementy karne, ale także elementy odszkodowawcze.

W końcu wyrażenie ofiara jako pokrzywdzony będzie w tym opracowaniu określało rolę procesową, która przysługuje ofierze wtedy, gdy uczestniczy w postępowaniu, nie będąc jednak oskarżycielem w sprawie.³⁸⁴ Z założenia ma ona

381 Na marginesie odnotować należy, że upodmiotowienie ofiary w roli świadka zachodzi wyłącznie wtedy, gdy treść składanych zeznań dotyczy pokrzywdzenia jej samej (pokrzywdzenie bezpośrednie) albo pokrzywdzenia innej osoby, które jednak doprowadziło także do uszczerbku po jej stronie (pokrzywdzenie pośrednie). Jeżeli zatem ofiara zbrodni ‘x’ zostanie wezwana jako świadek, ale nie na okoliczność jej bezpośredniej lub pośredniej wiktymizacji, to fakt ten nie będzie świadczył o jej upodmiotowieniu procesowym w powyższym rozumieniu. Nie w każdym przypadku udział ofiary w roli świadka jest więc sprzężony z jej statusem ofiary. Status „ofiary-świadka” ma z tego względu dynamiczny charakter.

Argument ten zostanie zobrazowany w rozdziale IV na przykładzie zeznań ofiar-świadków z Polski w postępowaniu przed MTWN.

382 Por. analizę porównawczą: J. Ddamulira Mujuzi, Victim Participation in the Criminal Justice System in the European Union through Private Prosecutions: Issues Emerging from the Jurisprudence of the European Court of Human Rights, ‘European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice’ 2016, nr 24, s. 113 i n.

383 Por. R. Kmiecik, Pokrzywdzony jako oskarżyciel a „sprawiedliwość naprawcza” – rys historyczny z perspektywy współczesnej, ‘Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska’ 2009/2010, Nr LVI/LVII, s.

93-112. Analizując instytucję oskarżenia prywatnego, Wiesław Daszkiewicz wyjaśnia, że w pewnych okolicznościach, ściganie przestępstw wbrew woli pokrzywdzonego mogłoby mu przynieść „więcej szkody niż samo przestępstwo” – W. Daszkiewicz, Oskarżyciel w polskim procesie karnym, PWN 1960, s.

245. Taka argumentacja, co jasne, nie znajduje wyraźnego przełożenia na analizowany tutaj kontekst międzynarodowy. Przeciwnie, skoro wyjściowy mechanizm międzynarodowych postępowań karnych stanowi skarga publiczna, to skarga prywatna miałaby pełnić funkcję uzupełniającą, tj. przykładowo przeciwdziałać selektywności procesów toczących się przed międzynarodowymi trybunałami karnymi (por. rozdział IV).

384 Na marginesie odnotować należy, że w nauce procesu karnego zwykło się rozróżniać „strony czynne” i

„strony bierne” procesu karnego. Stanisław Waltoś oraz Piotr Hofmański tłumaczą, iż „[s]trona czynna to

- 109 -

pozwolić na korzystanie z uprawnień i bezpośredni udział w czynnościach procesowych, nawet jeśli nie w charakterze strony, lecz „dodatkowego” uczestnika.

Status ofiary zbrodni w międzynarodowym prawie karnym

Perspektywa materialnoprawna (rozdziały II, III, VI i VII)

Perspektywa procesowa (rozdziały IV i V) Przesłanka:

zakres ochrony wynikający z przedmiotu zbrodni międzynarodowych oraz element rozumowania sądowego w odniesieniu do materialnoprawnych aspektów odpowiedzialności karnej (część ogólna, sankcja, reparacje).

Przedmiot analizy:

opis typu zbrodni międzynarodowych, sądowa wykładnia przedmiotu ochrony, figura ofiary w treści przepisów i orzecznictwie sądowym (okoliczności wyłączające odpowiedzialność, sankcja, reparacje), prawa ofiar (np. prawo do reparacji, prawo do prawdy).

Przesłanka:

uprawnienia i role procesowe na poszczególnych etapach postępowania oraz element rozumowania dotyczący funkcji międzynarodowych procesów karnych.

Przedmiot analizy:

przepisy i praktyka proceduralna przez pryzmat poszczególnych ról procesowych (telos, świadek, pokrzywdzony, oskarżyciel prywatny, powód), prawa ofiar (np. prawo do udziału w postępowaniu, prawo do przedstawiciela procesowego).

Autor zestawienia: Patryk Gacka