Pojęcie ofiary w ustawodawstwie wybranych państw

Na długo zanim ofiara stała się podmiotem regulacji międzynarodowych, jej definicja oraz status prawny określany był wyłącznie przez poszczególne ustawodawstwa krajowe. W polskiej doktrynie prawa karnego materialnego i procesowego to

„pokrzywdzony”, a nie „ofiara”, jest pojęciem tradycyjnie używanym dla określenia podmiotu, który doznał wiktymizacji. Ten zapoczątkowany w okresie międzywojennym usus językowy, wraz z do pewnego tylko stopnia zmodyfikowanymi elementami konstytuującymi definicję pokrzywdzonego, zachował się do czasów współczesnych w formie niezmienionej.⁶⁹ W kolejnych regulacjach karnoprocesowych, zamiast „ofiary”

bądź pojęć podobnych wykorzystywanych w innych systemach prawnych (np. podmiot bierny przestępstwa), definiowano więc „pokrzywdzonego przestępstwem”, stanowiąc, iż jest nim taka jednostka, której „dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo”.⁷⁰ Definicja ta pozwala na identyfikację trzech konstrukcyjnych cech określających pokrzywdzonego w polskim procesie karnym.

Po pierwsze, podstawową determinantą prawnie relewantnego pokrzywdzenia jest nie „uszczerbek” (krzywda lub szkoda),⁷¹ lecz „dobro prawne”.⁷² Po drugie, o pokrzywdzeniu może być mowa tylko w sytuacji, gdy zagrożenie lub naruszenie dobra będzie odpowiadało cesze „bezpośredniości”. Po trzecie zaś, zakres osobowy pojęcia pokrzywdzonego nie jest ograniczony wyłącznie do osób fizycznych, jako że obejmuje

68 Ibidem (podkreśla się, że jest to rozumienie potoczne).

69 Por. D. Kużelewski, Pokrzywdzony w polskim procesie karnym, [w:] System Prawa Karnego Procesowego. Strony i inni uczestnicy postępowania karnego, Tom 6, C. Kulesza (red.), Wolters Kluwer 2016, s. 333-334; B. Gronowska, Ochrona uprawnień pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym.

Zagadnienia karnoprocesowe i wiktymologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1989, s. 19-25.

70 Por. definicje zawarte kolejno w art. 60 § 2 k.p.k. z 1928 r. (Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 1928 nr 33 poz. 313); art. 40 § 1 k.p.k. z 1969 r. (Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 1969 nr 13 poz. 96), art.

49 k.p.k. z 1997 r. (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 1997 nr 89 poz. 555).

71 Już teraz odnotować należy, że w rozprawie „uszczerbek” jest odpowiednikiem angielskiego terminu harm. Pojęcie to ma określać zbiorczo różne negatywne konsekwencje wiktymizacji, tj. zarówno te przybierające postać majątkową, jak i niemajątkową. Tłumaczenie harm jako „krzywdy” – w związku ze znaczeniem nadawanym temu drugiemu terminowi w nauce prawa – nie oddaje w mojej ocenie całego wymiaru harm.

72 O trudnościach interpretacyjnych na tle typów formalnych i materialnych pisze: D. Stachurski, Definicja pokrzywdzonego w polskim prawie karnym procesowym a pojęcie dobra prawnego, ‘Państwo i Prawo’

2013, nr 7, s. 49.

- 36 - również inne podmioty.⁷³

Z racji na powiązanie z przedmiotem ochrony poszczególnych typów przestępstw (tj. chronionymi na ich podstawie dobrami lub interesami),⁷⁴ w nauce panuje zgoda, iż rzeczywisty wymiar podmiotowy definicji „pokrzywdzonego” jest wyznaczany przepisami prawa karnego materialnego.⁷⁵ Nie w każdym przypadku jego identyfikacja jest jednak zabiegiem prostym. Wynika to z przyjęcia wymogu „bezpośredniości”, który

„należy interpretować tak, aby krąg pokrzywdzonych mieścił się w zespole znamion czynu, będącego przedmiotem postępowania”.⁷⁶

Problematyczność materialnoprawnego charakteru definicji pokrzywdzonego w kontekście „bezpośredniości” uwidaczniają zwłaszcza te typy przestępstw, w których ochronie podlegają dobra kolektywne. Przykładowo, Szymon Pawelec odnotowywał przed laty, że „[z]apewne można by również próbować wykazać, iż pewne wartości rozpoznawane i chronione za pomocą norm prawa zwyczajowego i traktatowego w prawie międzynarodowym publicznym, poświęconych prawu wojennemu, neutralności niektórych obszarów naszego globu czy też zasadom pokojowego wykorzystania kosmosu, stanowią dobra prawne ogółu ludzkości. Trudno jednak uznawać je za tego rodzaju dobra prawne, o których stanowi przepis art. 49 § 1 k.p.k.”.⁷⁷

Oprócz „pokrzywdzonego”, pojęciem określającym osoby, które poniosły

73 Por. K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, Art. 49, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, A.

Sakowicz (red.), C.H. Beck 2020, s. 223.

74 C. Kulesza, Pokrzywdzony, [w:] Wykład Prawa Karnego Procesowego, P. Kruszyński (red.), Temida 1998, s. 157 („dobro prawne” jako należące do „dziedziny prawa karnego materialnego”).

75 Na „materialny”/„materialnoprawny” charakter definicji pokrzywdzonego uwagę zwracają m.in. S.

Szołucha, Art. 49, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, wyd. 5, J. Skorupka (red.), C.H. Beck 2021, s. 181; K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, Art. 49, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz..., s.

223-224; T. Bojarski, Pokrzywdzony w procesie karnym, ‘Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska’

1992, Tom XXXIX, s. 4; R. Kmiecik, Ustawowa definicja pokrzywdzonego (uwagi na tle art. 40 k.p.k.),

‘Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska’ 1977, Tom XXIV, s. 169-170 („Ewentualne rozszerzenie materialnej definicji pokrzywdzonego o osoby, których dobra prawne nie byłyby chronione przez prawo karne materialne, pozostawałoby nie tylko w sprzeczności z funkcją procesu karnego jako instrumentu urzeczywistniającego prawo karne materialne, ale również podważałoby prawnokarny charakter instytucji pokrzywdzonego, włączając w orbitę procesu karnego osoby <pokrzywdzone> w rozumieniu innych działów prawa”); M. Filar, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, [w:] Poszanowanie godności ofiar przestępstw, Centrum Szkolenia Policji – Legionowo 2002, s. 22-23.

76 I. Zielinko, Bezpośredniość jako element definicji pokrzywdzonego w procesie karnym, ‘Przegląd Sądowy’ 2014, nr 3, s. 96.

77 S. Pawelec, Spółka kapitałowa jako pokrzywdzony w procesie karnym, Wolters Kluwer 2011, s. 38. Zob.

także K. Eichstaedt, Art. 49, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz. Tom I. Art. 1-424, D. Świecki (red.), Wolters Kluwer 2022, s. 327 (Autor twierdzi, że w przypadku przestępstw naruszających „dobro ogółu”, identyfikacja pokrzywdzonego jest możliwa przy uwzględnieniu tzw. „ubocznego przedmiotu ochrony”).

- 37 -

określony uszczerbek wskutek przestępstwa, jest „ofiara przestępstwa”.⁷⁸ Chociaż zawarta w art. 49 k.p.k. definicja „pokrzywdzonego” wciąż stanowi podstawowy punkt odniesienia przy analizie statusu osoby, która doznała wiktymizacji, pojęcie ofiary nie jest już dłużej zmonopolizowane wyłącznie przez wiktymologię, teologię czy filozofię.

Stało się ono bowiem także elementem wewnętrznego (polskiego) systemu prawnego.

Wedle art. 2 Ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych, za „ofiarę” uznaje się „osobę fizyczną, która na skutek czynu zabronionego a) poniosła śmierć, b) doznała ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, trwających dłużej niż 7 dni”.⁷⁹

We Włoszech na określenie podmiotu, który poniósł szkodę w wyniku przestępstwa, w aktach prawnych i w doktrynie wykorzystuje się między innymi pojęcia takie jak „la persona offesa” (np. art. 90 i n. wł. k.p.k., rozdział IV wł. k.k.), „il soggetto passivo”, „la persona danneggiata dal reato” czy „la parte civile” (w związku z l’azione civile – art. 74 i n. wł. k.p.k.) oraz „la vittima”.⁸⁰ Nierozstrzygnięte w sposób kategoryczny pozostaje natomiast to, w jakiej relacji znaczeniowej znajdują się względem siebie poszczególne z przywołanych powyżej terminów.⁸¹ Przegląd definicji przyjmowanych przez naukę pozwala jednak stwierdzić, iż podstawową determinantą pokrzywdzenia, a więc także nabycia statusu „la persona offesa” („il soggetto passivo”), jest nie tyle doprowadzenie do uszczerbku, co naruszenie konkretnego dobra prawnego, którego ochrona leży u podstaw określonego typu przestępstwa.⁸²

Mimo że pojęcie ofiary od dawna widnieje w ustawodawstwie francuskim

78 Na temat relacji znaczeniowych pomiędzy tymi terminami, por. E. Hryniewicz-Lach, Ofiara w polskim prawie karnym. Interesy ofiary przestępstwa i karno-materialne instrumenty służące ich zabezpieczeniu, C.H. Beck 2017, s. 69-82; M. Żbikowska, Zasada lojalności w procesie karnym (odniesiona do pokrzywdzonego), Wydawnictwo Adam Marszałek 2015, s. 130-138; C. Kulesza, Rola pokrzywdzonego w procesie karnym w świetle ustawodawstwa i praktyki wybranych krajów zachodnich, Wyd. Temida 2 1995, s. 20-21.

79 Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych (Dz.U. 2005 nr 169 poz. 1415). Na wąski charakter tej definicji zwraca uwagę Dariusz Kużelewski – por. D. Kużelewski, Pokrzywdzony w polskim procesie karnym…, s. 337.

80 S. Tessa, La persona offesa dal reato nel processo penale, G. Giappichelli Editore 1996, s. 6-7; T.

Ottolini, La victime en Italie: histoire d’un difficile équilibre entre les intérêts privés et publics à la réponse au crime, [w:] La victime sur la scène pénale en Europe, G. Giudicelli-Delage, C. Lazerges (red.), Presses Universitaires de France 2008, s. 123. Codice Penale (Testo coordinato ed aggiornato del Regio Decreto 19 ottobre 1930, n. 1398). Źródło: https://www.gazzettaufficiale.it/sommario/codici/codicePenale. Codice di Procedura Penale (Testo coordinato ed aggiornato del D.P.R. 22 settembre 1988, n. 447). Źródło:

https://www.gazzettaufficiale.it/sommario/codici/codiceProceduraPenale.

81 Por. C. Quaglierini, Le parti private diverse dall’imputato e l’offeso dal reato, Giuffrè 2003, s. 4-5.

82 W tym sensie, nieco bardziej klarownie rysuje się rozróżnienie pomiędzy „parte offesa” („soggetto passivo”) a „persona danneggiata” – S. Tessa, La persona offesa dal reato nel processo penale…, s. 8; F.

Bier, L. Galbiati, E. Valmori, L’assistenza processuale della persona offesa, Giuffrè 2018, s. 9.

- 38 -

(victime),⁸³ w obliczu braku definicji legalnej, wciąż niedookreślone jest jego znaczenie normatywne.⁸⁴ W regulacjach karnoprocesowych na pierwszy plan wysuwa się natomiast przede wszystkim pojęcie „partie civile” określające podmiot mogący wystąpić z tzw.

akcją cywilną (l’action civile), jeżeli osobiście poniósł „szkodę bezpośrednio spowodowaną przestępstwem” (art. 2 fr. k.p.k.).⁸⁵ Treść przytoczonego przepisu świadczy o tym, że w prawie francuskim, to uszczerbek – obok naruszenia porządku prawnego – pełni funkcję delimitującą prawnie relewantne pokrzywdzenie. Na oznaczenie podmiotu, który doznał wiktymizacji, stosuje się – obok wspomnianego już powoda cywilnego i ofiary⁸⁶ – jednak również inne pojęcia, w tym m.in. „sujet passif”(podmiot bierny).⁸⁷

Mniej kontrowersji i sporów terminologicznych można za to odnotować w prawie i w nauce hiszpańskiej.⁸⁸ Obowiązująca definicja ofiary (víctima) jest oparta na

83 L. Castellon, La place de la victime dans le procès pénal, L’Harmattan 2018, s. 20; M. Marzano, Qu’est-ce qu’une victime? De la réification au pardon, ‘Archives de politique criminelle’ 2006, nr 28, s. 12; M.

Rogacka-Rzewnicka, Proces karny w perspektywie ewolucji naukowej i współczesnych trendów rozwojowych, Wolters Kluwer 2021, s. 413.

84 H. Duffuler-Vialle, La nouvelle place de la victime au sein du procès pénal, GIP - Mission de recherche Droit et Justice, listopad 2016 r., s. 15; S. Tadrous, La place de la victime dans le procès pénal (Rozprawa doktorska: Université Montpellier 2014), s. 22.

85 „L’action civile en réparation du dommage causé par un crime, un délit ou une contravention appartient à tous ceux qui ont personnellement souffert du dommage directement causé par l’infraction” – Code de procédure pénale. Źródło: https://www.legifrance.gouv.fr/codes/id/LEGITEXT000006071154/ (moja kursywa).

86 Por. m.in. fragmenty art. 10 fr. k.p.k. (la victime et l'auteur d'une infraction) czy art. 306 fr. k.p.k. (la victime partie civile ou l'une des victimes parties civiles). Por. M. Méchin, La double visage de la victime en France, entre quête de reconnaisance et quête d’un véritable rôle procédural, [w:] La victime sur la scène pénale en Europe, G. Giudicelli-Delage, C. Lazerges (red.), Presses Universitaires de France 2008, s. 107 (odnoszący się do zmian we francuskim prawie procesowym z 2000 r.); S. Detraz, La notion textuelle de « victime » en matière pénale, [w:] Humanisme et justice. Mélanges en l’honneur de Geneviève Giudicelli-Delage, J. Alix, M. Jacquelin, S. Manacorda, R. Parizot (red.), Dalloz 2016, s. 70.

87 Por. M. Lacaze, Réflexions sur le concept de bien juridique protégé par le droit pénal (Rozprawa doktorska: l'Université de Montpellier 2009), s. 350 i n.; F. Alt-Maes, Le concept de victime en droit civil et en droit pénal, ‘Revue de Science Criminelle et de Droit Pénal Comparé’ 1994, s. 35. Por. także: S.

Tadrous, La place de la victime dans le procès penal…, s. 24; X. Pin, Les victimes d’infractions. Définitions et enjeux, ‘Archives de Politique Criminelle’ 2006. nr 28, s. 50 („En droit, la victime est une personne lésée”); H. Duffuler-Vialle, La nouvelle place de la victime au sein du procès pénal, GIP - Mission de recherche Droit et Justice, listopad 2016 r., s. 15 („La procédure pénale désigne « la partie civile », « la partie lésée » ou le « plaignant»”).

88 Por. M. De Hoyos Sancho, Víctimas del delito y acción penal, [w:] La víctima del delito y las últimas Reformas Procesales Penales, M. De Hoys Sancho (red.), Thomson Reuters Aranzadi 2017, s. 82 (podkreślający wpływ regulacji unijnych). Zgodnie z prawodawstwem unijnym pojęcie ofiary składa się z dwóch elementów. Po pierwsze, jest nią „osoba fizyczna, która doznała szkody, w tym krzywdy fizycznej, psychicznej, moralnej lub emocjonalnej lub straty majątkowej, bezpośrednio spowodowanej przestępstwem” (tj. ofiara bezpośrednia). Po drugie, pojęcie to obejmuje „członków rodziny osoby, której śmierć była bezpośrednim skutkiem przestępstwa, jeżeli doznali oni szkody w wyniku śmierci tej osoby”

(tj. ofiara pośrednia) – art. 2 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 315/57. Definicja w polskiej wersji językowej w oficjalnym tłumaczeniu. Źródło:

https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A32012L0029.

- 39 -

przesłance szkody/uszczerbku (daño), a nie dobra prawnego, a ponadto odnosi się ona wyłącznie do osób fizycznych jako potencjalnych ofiar przestępstwa.⁸⁹ Choć więc doktryna hiszpańska wciąż odwołuje się do innych terminów, takich jak: „sujet pasivo”,

„ofendido” czy „agraviado”, pojęcie ofiary zdaje się te terminy stopniowo zastępować.⁹⁰ W Niemczech rozróżnia się pojęcia „pokrzywdzonego” (Verletzter) oraz „ofiary”

(Opfer), co znajduje odzwierciedlenie także w przepisach niemieckiej ustawy karnej, w których można znaleźć odwołania zarówno do pokrzywdzonego (np. § 77 niem. k.k.), jak i do ofiary przestępstwa (np. § 46a niem. k.k.).⁹¹ Jak wyjaśnia Elżbieta Hryniewicz-Lach, przez pokrzywdzonego rozumie się osobę, „której dobra prawne w wyniku przestępstwa zostały bezpośrednio naruszone lub zagrożone”.⁹² Konstrukcja definicji pokrzywdzonego oparta jest więc na wykształconej w niemieckim kręgu normatywnym koncepcji „dobra prawnego” (Rechtsgut), a nie na koncepcji „uszczerbku”. Nieco mniej jednoznacznie związek ten rysuje się natomiast w przypadku pojęcia ofiary, które – zgodnie z ustaleniami Elżbiety Hryniewicz-Lach – „obejmuje nie tylko osoby bezpośrednio dotknięte przestępstwem, które odczuły jego skutki w swoich prawnie chronionych dobrach, ale także członków ich rodzin i inne osoby poddane traumatycznemu oddziaływaniu przestępstwa (…), jeśli uwzględniając cel regulacji naruszonej popełnieniem czynu zabronionego, można uznać, że osoby te podlegają ochronie zawartej w tej regulacji normy sankcjonowanej (...)”.⁹³

W Anglii dla określenia podmiotu, który został pokrzywdzony wskutek przestępstwa, tradycyjnie używa się jednego pojęcia, tj. „ofiary” (victim). Jest to termin zdefiniowany w Kodeksie Praktyk wobec Ofiar Przestępstw (The Code of Practice for Victims of Crime) z 2015 r.⁹⁴ Zawarta tam definicja ofiary została oparta na trzech

89 Ley 4/2015, de 27 de abril, del Estatuto de la víctima del delito („Art. 2(a): Como víctima directa, a toda persona física que haya sufrido un daño o perjuicio sobre su propia persona o patrimonio, en especial lesiones físicas o psíquicas, daños emocionales o perjuicios económicos directamente causados por la comisión de un delito”). Źródło: https://www.boe.es/buscar/act.php?id=BOE-A-2015-4606. Ponadto definicja zawiera drugi człon (art. 2(b)) dotyczący ofiar pośrednich.

90 N. Pérez Rivas, Los Derechos de la Víctima en el Sistema Penal Español, Tirant Lo Blanch 2017, s. 16 (wspominająca przy ich definiowaniu o „dobru prawnym” jako determinancie pokrzywdzenia). Por. także Z. Muras, Uprawnienia procesowe pokrzywdzonego w ustawodawstwie romańskim, ‘Prokuratura i Prawo’

2009, nr 11-12, s. 86 (wspominający o rozróżnieniu ofendido oraz perjudicado).

91 Strafgesetzbuch in der Fassung der Bekanntmachung vom 13. November 1998 (BGBl. I S. 3322). Źródło:

https://www.gesetze-im-internet.de/stgb/.

92 E. Hryniewicz-Lach, Ofiara w polskim prawie karnym. Interesy ofiary przestępstwa i karno-materialne instrumenty służące ich zabezpieczeniu, C.H. Beck 2017, s. 75

93 Ibidem, s. 75-76.

94 Code of Practice for Victims of Crime (Presented to Parliament pursuant to section 33 of the Domestic Violence, Crime and Victims Act 2004), październik 2015. Źródło:

https://www.cps.gov.uk/sites/default/files/documents/legal_guidance/OD_000049.pdf. Na temat kodeksu, por. B. Baran, Kodeks praw pokrzywdzonego jako element reformy systemu prawa karnego w Wielkiej

- 40 -

elementach. W pierwszej kolejności, gdy mowa o zakresie podmiotowym, ofiarą w rozumieniu Kodeksu może być tylko „osoba fizyczna” (natural person). Po drugie, przesłanką pokrzywdzenia jest nie „naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego”, lecz powstanie szeroko rozumianego „uszczerbku” (harm), obejmującego zarówno

„uszczerbek [harm – P.G.] fizyczny, mentalny oraz emocjonalny”, jak i „stratę [loss – P.G.] ekonomiczną”. Po trzecie zaś, gdy idzie o nośnik wiktymizacji, bezpośrednim źródłem wspomnianej szkody musi być zachowanie kwalifikowane jako przestępstwo, tj.

czyn kryminalizowany w Anglii lub Walii.⁹⁵ W przypadku śmierci bezpośredniej ofiary przestępstwa, zakresem pojęcia ofiary obejmuje się także bliskich zmarłego.⁹⁶