Definicje zbrodni agresji (zbrodni przeciwko pokojowi)

- 170 -

- 171 -

kontroli nad politycznymi lub militarnymi działaniami państwa lub też nimi kierowanie, aktu agresji, który przez swój charakter, wagę lub skalę w sposób oczywisty narusza Kartę Narodów Zjednoczonych”. Biorąc pod uwagę kluczowy charakter „aktu agresji”, ustęp drugi wskazuje, że:

„(…) <akt agresji> oznacza użycie przez państwo sił zbrojnych przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niepodległości innego państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z Kartą Narodów Zjednoczonych. Każdy z następujących czynów, bez względu na fakt wypowiedzenia wojny, jest, zgodnie z rezolucją Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych 3314 (XXIX) z dnia 14 grudnia 1974 r., uznawany za akt agresji:

a) napaść lub atak sił zbrojnych jednego państwa na terytorium innego lub okupacja militarna, także przejściowa, wynikła z takiej napaści lub ataku lub jakakolwiek aneksja przy pomocy siły terytorium państwa lub jego części przez inne państwo;

b) bombardowanie przez siły zbrojne państwa terytorium innego państwa lub użycie przez państwo jakiejkolwiek innej broni przeciw terytorium innego państwa;

c) blokada portów lub wybrzeży państwa przez siły zbrojne innego państwa;

d) zaatakowanie przez siły zbrojne państwa lądowych, morskich lub powietrznych sił zbrojnych lub morskich albo lotniczych flot innego państwa;

e) użycie sił zbrojnych państwa przebywających na terytorium innego państwa, za zgodą państwa przyjmującego, w sposób sprzeczny z warunkami porozumienia, lub jakiekolwiek przedłużanie ich pobytu na takim terytorium po wygaśnięciu porozumienia;

f) czyn państwa polegający na dopuszczeniu do użycia swego terytorium, które zostało udostępnione innemu państwu, do dokonania aktu agresji przez to inne państwo przeciwko państwu trzeciemu;

g) wysyłanie przez państwo lub w jego imieniu uzbrojonych band, grup, jednostek nieregularnych lub najemników, dokonujących przeciwko innemu państwu aktów przemocy zbrojnej o wadze równoważnej z czynami wskazanymi powyżej lub mających w nich znaczny udział”.

MTK jest obecnie właściwy do rozpatrywania spraw dotyczących zbrodni agresji.⁶⁵³ Wysoce wątpliwe pozostaje jednak, czy zbrodnia ta rzeczywiście będzie kiedykolwiek przedmiotem prowadzonych przed MTK procesów karnych.⁶⁵⁴

653 ZPS MTK, Resolution ICC-ASP/16/Res.5, Activation of the jurisdiction of the Court over the crime of aggression, 14 grudnia 2017 r.

654 W podobnym tonie wypowiadała się Patrycja Grzebyk tuż po przyjęciu definicji tej zbrodni. Por. P.

Grzebyk, Definicja zbrodni agresji (po konferencji przeglądowej MTK), ‘Państwo i Prawo’ 2011, z. 1, s.

58.

- 172 - 2.5.2. Podmiot bierny a ofiara zbrodni agresji

W odróżnieniu od pozostałych, analizowanych wcześniej zbrodni międzynarodowych objętych jurysdykcją międzynarodowych trybunałów karnych, zbrodnie przeciwko pokojowi (agresji) nie były dotąd przedmiotem tak bogatej działalności orzeczniczej. Ostatnie międzynarodowe procesy karne o zbrodnię agresji (przeciwko pokojowi) toczyły się bowiem jeszcze w latach 40. XX wieku przed MTWN oraz MTWT.

Wyroki MTWN oraz MTWT stanowią cenne źródło orzecznicze dla wykładni zbrodni przeciwko pokojowi. Są one pomocne, gdyż przytoczone powyżej definicje zbrodni nie określają szczegółowo poszczególnych czynności sprawczych, nie odnoszą się do konsekwencji wojny ani nie wytyczają jednoznacznie zakresu wywodzonej z nich wiktymności. Sama nazwa tej kategorii normatywnej mogłaby sugerować, że przedmiotem ochrony pozostaje „pokój”, skoro zbrodnie te są określane jako skierowane

„przeciwko pokojowi”.⁶⁵⁵ Takie ujęcie wydaje się jednak zbyt wąskie, gdyż z „pokojem”

powiązane pozostają także inne interesy i dobra. To jednak rodzi pytanie nie tylko o to, które interesy są w ten sposób chronione, ale także do kogo one należą.

Odnosząc się do koncepcji „wojny agresywnej”, do której nawiązują zawarte w Kartach MTWN oraz MTWT definicje, możliwe jest więc w pierwszej kolejności wywiedzenie podmiotowości biernej państwa jako tego podmiotu, który z jednej strony wojnę prowadzi, z drugiej zaś może zostać przez agresję negatywnie doświadczony.⁶⁵⁶

Wniosek ten można oczywiście uznać za truistyczny, ale znajduje on także potwierdzenie oraz doznaje pewnego uszczegółowienia w wyrokach MTWN oraz MTWT zawierających odniesienia do ofiar (victim) zbrodni przeciwko pokojowi.

Odnotowania wymaga przy tym, że tam, gdzie MTWN oraz MTWT wspominają o ofiarach, wedle przyjętej w tej pracy terminologii chodziło im – co jasne – także o podmioty bierne zbrodni przeciwko pokojowi. Już w początkowej części wyroku

655 Na marginesie warto zwrócić uwagę na językowy aspekt prowadzonej w tym rozdziale analizy w związku z poszczególnymi typami zbrodni międzynarodowych. W przypadku dwóch typów zbrodni – tj.

zbrodni ludobójstwa oraz zbrodni przeciwko ludzkości – na pierwszy plan wysuwa się bowiem określenie szeroko rozumianego podmiotu, przeciwko któremu zostają popełnione te zbrodnie (gr. génos – zbrodni ludobójstwa, jak i ang. humanity – zbrodnie przeciwko ludzkości); w przypadku jednego typu – tj. zbrodni wojennych – nazwa wskazuje natomiast na kontekst sytuacyjny, w którym dochodzi do sprawstwa objętych jego zakresem aktów; w końcu, w przypadku ostatniego typu – tj. zbrodni przeciwko pokojowi – podkreśla się dobro, do którego naruszenia prowadzi ta zbrodnia. Współczesna nazwa, tj. zbrodnia agresji, jest pod tym względem niedookreślona. Jej oznaczenie – bez znajomości definicyjnych znamion – nie pozwala zresztą na stwierdzenie, że chodzi o zbrodnię popełnioną przeciwko państwu.

656 W odniesieniu do wybuchu II wojny światowej, zob. m.in. K. Karski, Agresja ZSRR na Polskę w 1939 r. Aspekty prawnomiędzynarodowe, ‘Międzynarodowe Prawo Humanitarne’ 2010, nr 1, s. 205-225.

- 173 -

MTWN, odnosząc się do prokuratorskich zarzutów, dokonano bowiem klaryfikacji, że

„pierwsze akty agresji” zostały popełnione przeciwko państwom takim jak Austria i Czechosłowacja, poprzedzając tym samym „wojnę przeciwko Polsce”.⁶⁵⁷ Wspominając o poszczególnych państwach, które stały się ofiarami agresji niemieckiej, MTWN nie pozostawiał tym samym złudzeń, które podmioty zostały pokrzywdzone. Oprócz tego stwierdzono jednak, że „wojna jest z istoty straszną rzeczą”, gdyż „[j]ej konsekwencje nie są ograniczone wyłącznie do państw wojujących, ale wpływają na cały świat”.⁶⁵⁸ Tylko pobocznie wspomniane zostały natomiast dalsze konsekwencje, które miały nastąpić już po zwieńczeniu agresywnego planu.⁶⁵⁹

Z kolei w wyroku MTWT, pośród kilkudziesięciu odwołań do pojęcia „ofiary”

(victim) albo „ofiar” (victims), zidentyfikować można także te dotyczące stricte podmiotów pokrzywdzonych przez zbrodnie przeciwko pokojowi:

 „francuskie Indochiny zastąpiły holenderskie Indie Wschodnie jako następna, zamierzona ofiara japońskiej agresji”,⁶⁶⁰

 „zachodnie mocarstwa (The Western Powers) zastąpiły Związek Radziecki jako pierwsza z zamierzonych ofiar japońskiej agresji”,⁶⁶¹

 „prawowity rząd chiński, który od dawna był ofiarą japońskiej agresji”.⁶⁶²

Zarówno akt oskarżenia, jak i wyrok MTWT nie pozostawiają tym samym złudzeń co do postrzegania państw jako podmiotów biernych i ofiar tej zbrodni.⁶⁶³

W wyrokach obu Trybunałów znacznie mniej uwagi poświęcono natomiast innym potencjalnym ofiarom zbrodni przeciwko pokojowi. Opisując różne kierunki agresji japońskiej przeciwko Chinom, Trybunał odnotował, że do czerwca 1941 r. – według

657 MTWN, Judgment, [w:] Trial of The Major War Criminals before the International Military Tribunal.

Nuremberg: 14 November 1945-1 October 1946. Volume I…, s. 186.

658 Ibidem.

659 Ibidem, s. 215 („[t]he plans for the economic exploitation of the U.S.S.R, for the removal of masses of the population, for the murder of Commissars and political leaders, were all part of the carefully prepared scheme launched on 22 June without warning of any kind, and without the shadow of legal excuse. It was plain aggression”).

660 MTWT, Judgment of the International Military Tribunal for the Far East, [w:] Documents on the Tokyo International Military Tribunal. Charter, Indictment and Judgments, N. Boister, R. Cryer (red.), OUP 2008, s. 271.

661 Ibidem, s. 276.

662 Ibidem, s. 504. Zob. także: Z. Cheng, A History of War Crimes Trials in Post 1945 Asia-Pacific, tł. J.

He, F. Yang, Palgrave Macmillan-Shanghai Jiao Tong University Press 2019, s. 148.

663 Por. MTWT, Indictment, [w:] Documents on the Tokyo International Military Tribunal. Charter, Indictment and Judgments…, s. 17 („wszcząć wojnę napastniczą przeciwko” – wymienionym następnie państwom – oraz „innym pokojowym nacjom” (other peace nations)).

- 174 -

danych japońskich – 3 800 000 żołnierzy chińskiej armii trafiło do niewoli bądź doznało uszczerbków włącznie z utratą życia.⁶⁶⁴ Od 1937 do 1945 r., według danych armii chińskiej, jej straty wyniosły ponad 3 200 000 żołnierzy.⁶⁶⁵ Ponadto, chociaż liczba pokrzywdzonych pośród osób niebiorących udziału w działaniach zbrojnych (non-combatants) nie została ustalona, Trybunał stwierdził, że straty w ludności cywilnej (civilian casualties) „musiały być bardzo znaczące”.⁶⁶⁶ Z wyroku można ponadto wywieść, iż wszczynanie wojen agresywnych stanowi „główną zbrodnię (major crime), ponieważ wiążę się z niezliczonymi zabójstwami (killings), cierpieniem (suffering) i nędzą (misery)”.⁶⁶⁷

Powrót do problematyki odpowiedzialności karnej za agresję państwa nastąpił dopiero na trzecim etapie rozwoju międzynarodowego prawa karnego. Objęcie zbrodni agresji zakresem jurysdykcji MTK od początku pozostawało wysoce kontrowersyjne i nie skutkowało przyjęciem definicji tej zbrodni wraz z wynegocjowaniem Statutu Rzymskiego MTK w latach 90. XX wieku. Doszło do tego dopiero w 2010 r. w trakcie konferencji rewizyjnej w Kampali.⁶⁶⁸

Definicja zbrodni agresji zawarta w art. 8 bis SMTK nie była dotąd przedmiotem wykładni przez MTK. Jej treść pozwala jednak na stwierdzenie, iż źródłem relewantnego pokrzywdzenia jest akt agresji, który polega na „użyciu sił zbrojnych przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej bądź niepodległości innego państwa”

z naruszeniem Karty Narodów Zjednoczonych.⁶⁶⁹ Wymienione wartości i dobra jednoznacznie wskazują nie tylko na wyjściowy przedmiot ochrony zbrodni agresji, ale także na podmioty bierne tej zbrodni, którymi są państwa.

664 MTWT, Judgment of the International Military Tribunal for the Far East, [w:] Documents on the Tokyo International Military Tribunal. Charter, Indictment and Judgments…, s. 423.

665 Ibidem, s. 424.

666 Ibidem.

667 Ibidem, s. 525.

668 Szersze analizy w polskim piśmiennictwie, por. T. Iwanek, Zbrodnia agresji w prawie międzynarodowym. Stan po nowelizacji Statutu Rzymskiego MTK, ‘Studia Politicae Uniersitatis Silesiensis 2013, nr 11, s. 287-307; P. Grzebyk, Definicja zbrodni agresji (po konferencji przeglądowej MTK),

‘Państwo i Prawo’ 2011, z. 1, s. 45-58; E. Karska, Dorobek Konferencji Rewizyjnej Statutu MTK ze szczególnym uwzględnieniem poprawki definiującej zbrodnię agresji, ‘Kwartalnik Prawa Publicznego’

2010, nr 3, s. 9-39; E. Zielińska, Definicja zbrodni agresji w polskim kodeksie karnym w kontekście art. 8 bis Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości 2010, s. 1-20; K. Banasik, Od zbrodni przeciwko pokojowi do zbrodni agresji, „Palestra” 2012, nr 5-6, s. 101-109. O pracach definicyjnych podejmowanych już po wejściu w życie Statutu pisze: M. Frankowska, Zbrodnia agresji w Rzymskim Statucie Międzynarodowego Trybunału Karnego, [w:] Prawo międzynarodowe. Księga pamiątkowa prof. Renaty Szafarz, J. Menkes (red.), Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego 2007, s. 164-183.

669 Patrycja Grzebyk zwraca uwagę na fakt, iż konstrukcja zbrodni agresji nie zawiera natomiast „groźby użycia siły zbrojnej” – P. Grzebyk, Odpowiedzialność karna za zbrodnię agresji, WUW 2010, s. 250.

- 175 -

Art. 8bis SMTK określa ponadto czynności sprawcze, które stanowią wspomniane akty agresji. Należą do nich między innymi „napaść lub atak siły zbrojnych jednego państwa na terytorium innego państwa”, „bombardowanie” czy „blokada portów”. Analiza tych oraz innych czynności sprawczych również pozwala na stwierdzenie państwo-centrycznego charakteru dóbr chronionych,⁶⁷⁰ gdyż nie odnoszą się one do jednostek lub grup (czy ich uszczerbków⁶⁷¹), jak czynią to definicje pozostałych zbrodni objętych jurysdykcją międzynarodowych trybunałów karnych.

Żadna z zawartych w art. 8 bis ust. 2 pkt a)-g) SMTK czynności nie wskazuje, iż akt agresji ma zostać popełniony przeciwko – przykładowo – ludności atakowanego państwa.⁶⁷²

Problem państwo-centrycznego ujęcia zbrodni agresji odnotowują Astrid Reisinger Coracini oraz Pål Wrange, wskazując zarazem, że taka zawężona interpretacja nie oddaje w pełni wiktymności wynikającej z jej sprawstwa.⁶⁷³ Podobnie jak inne zbrodnie objęte jurysdykcją MTK oraz wcześniej funkcjonujących trybunałów międzynarodowych, konstrukcja zbrodni agresji pozwala zdaniem tych Autorów na wywiedzenie „pośredniej ochrony” populacji zaatakowanego państwa.⁶⁷⁴ Wniosek ten wynika z przyjęcia ujęcia systemowego, które wymaga uwzględnienia zasad i wartości realizowanych przez system prawa międzynarodowego.⁶⁷⁵ Jak zauważają, odmienna od państwo-centrycznej interpretacja zbrodni agresji jest możliwa w związku z tzw. „victim-oriented approach to international criminal law”, czyli nurtem rozwoju prawa

670 E. Pobjie, Victims of the Crime of Aggression, [w:] The Crime of Aggression: A Commentary, C. Kreß, S. Barriga (red.), CUP 2016, s. 816 („state sovereignty and international peace”).

671 W praktyce ustalenie kręgu istotnych normatywnie uszczerbków wynikających ze zbrodni agresji może być zresztą problematyczne, na co w piśmiennictwie zwraca uwagę Friedrich Rosenfeld – F. Rosenfeld, Individual Civil Responsibility for the Crime of Aggression, ‘Journal of International Criminal Justice’

2012, nr 10, s. 254-257 („Neither is attribution of harm an element that is required to establish criminal responsibility for aggression” – ibidem, s. 254-255).

672 Por. również w kontekście procesów toczonych na poziomie krajowym po II wojnie światowej: I.

Tallgren, Martyrs and Scapegoats of the Nation? The Finnish War-Responsibility Trial, 1945-1946, [w:]

Historical Origins of International Criminal Law: Volume 2, M. Bergsmo, C.W. Ling, Y. Ping (red.), Torkel Opsahl Academic EPublisher 2014, s. 501 (Autorka podkreśla akcesoryjny character wiktymności ludzkiej w zestawieniu z suwerennością państwa oraz jego integralnością terytorialną). Ogólnie o ofierze zbrodni popełnionych w trakcie II wojny światowej wypowiedział się natomiast Jerzy Sawicki, w narodzie postrzegając ten podmiot, „który najczęściej i najwięcej w Europie ucierpiał (pierwsza ofiara na tak szeroką skalę podjętej agresji)” – B. Czajkowski, Proces w Norymberdze, Krajowa Agencja Wydawnicza 1976, s.

29.

673 A. Reisinger Coracini, P. Wrange, The Specificity of the Crime of Aggression, [w:] The Crime of Aggression. A Commentary. Volume I, C. Kress, S. Barriga (red.), CUP 2017, s. 318.

674 Ibidem („individuals (a state’s population)”).

675 Ibidem. Zob. także: art. 23(1) The African Charter on Human and Peoples’ Rights – „All peoples shall have the right to national and international peace and security (…)”. Por. R. Murray, The African Charter on Human and Peoples’ Rights: A Commentary, OUP 2015, s. 539.

- 176 -

międzynarodowego nakierowanym na interes jednostek (jednostkowych ofiar zbrodni).⁶⁷⁶ Przyjęcie takiego założenia nie zmienia jednak tego, że „indywidualne ofiary wciąż muszą być powiązane z naruszeniem międzynarodowych wartości prawnych i są przez to chronione przez międzynarodowe prawo karne tylko warunkowo” w związku z sytuacyjnym określeniem wagi popełnionych czynów.⁶⁷⁷

Zatem, chociaż to państwo jest według tej interpretacji „podstawową ofiarą zbrodni agresji (...) jego jednostkowi członkowie są równie pokrzywdzeni”.⁶⁷⁸ Powstała w ten sposób dualność wiktymizacyjna prowadzi Astrid Reisinger Coracini oraz Påla Wrange’a do wniosku, że jednostki mogą ponieść nie tylko „konkretne uszczerbki”

(concrete harm) wskutek poszczególnych aktów agresji (np. „blokady morskiej”), ale także „uszczerbki abstrakcyjne” (abstract harm), biorąc pod uwagę specyficzne otoczenie powstałe w związku z agresją jednego państwa na drugie, które zwiększa

„ryzyko” (risk) ⁶⁷⁹ ich następczej wiktymizacji.⁶⁸⁰ To zaś nie pozostaje bez znaczenia z perspektywy przynależnego im statusu, gdyż „ofiary okrucieństw (atrocities) popełnionych w następstwie zbrodni agresji mogą zostać również uznane za pośrednie ofiary agresji” (indirect victims of aggression).⁶⁸¹ Astrid Reisinger Coracini oraz Pål Wrange zdają się więc przyjmować, że zbrodnia popełniona już po akcie agresji mogłaby stanowić nie tylko źródło wiktymizacji bezpośredniej (np. ofiara zbrodni wojennej), ale także wiktymizacji pośredniej (tj. ofiara agresji).

676 A. Reisinger Coracini, P. Wrange, The Specificity of the Crime of Aggression…, s. 319.

677 Ibidem.

678 Ibidem.

679 Ibidem, s. 320 („To launch an act of aggression is akin to creating risks”).

680 Ibidem. Miałoby to zresztą dotyczyć zarówno populacji państwa-agresora, jak i państwa-ofiary – ibidem.

Za nieprzekonujące uznać natomiast należy twierdzenie Autorów, że państwo może być uznane za osobę pokrzywdzoną zgodnie z regułą 85(b) RPD MTK – ibidem. Szersze uwagi na ten temat prezentuję w dalszej części tego podrozdziału.

681 Ibidem (moja kursywa). Nie jest jasne z czego miałaby wynikać „pośredniość” statusu ofiary agresji, tj.

czy z tego, iż to państwo jest „główną ofiarą” (primary victim), zaś jego „indywidualni członkowie”

również mogą zostać pokrzywdzeni, czy raczej z tego, że status ten miałby być nadawany tylko wtedy, gdyby doszło do popełnienia innej zbrodni wskutek agresji. Na rzecz pierwszej interpretacji zdają się przemawiać wcześniejsze uwagi Autorów dotyczące istoty kryminalizacji – por. ibidem, s. 318 („It is also individuals (a state’s population) that form a state and that are consequently protected indirectly by the criminalisation of aggression” – moja kursywa). Z rozdziału Astrid Reisinger Coracini oraz Påla Wrange’a nie sposób też wywieść jednoznacznego stwierdzenia, czy zdaniem tych Autorów jednostki mogłyby być bezpośrednimi ofiarami agresji w sytuacji, gdy ich uszczerbek wynika bezpośrednio z aktu agresji (nie zaś z innych zbrodni, np. wojennych, jeżeli te nie zostały popełnione). Wydaje się, że tak, gdyż status „ofiary pośredniej” jest prezentowany przez tych Autorów w kontekście analizy „abstrakcyjnego uszczerbku”.

Niezależnie od tego, według przytoczonej teorii, nawet jeśli sama agresja nie doprowadza do „konkretnego uszczerbku” po stronie mieszkanców zaatakowanego państwa, to i tak będą mogli oni zostać uznani za

„ofiary pośrednie” agresji, o ile ponieśli „konkretny uszczerbek” wynikający z innej zbrodni międzynarodowej.

- 177 -

Konstrukcja „abstrakcyjnego uszczerbku” jest jednak kłopotliwa. Nie znajduje ona bowiem jednoznacznego poparcia w dotychczasowym orzecznictwie MTK, które z zasady dąży do określenia negatywnych konsekwencji wiktymizacji podpadających – z pewnymi wyjątkami – pod kategorię uszczerbku fizycznego, psychicznego bądź materialnego.⁶⁸² Trudno ponadto zgodzić się z pomysłem łączenia wiktymności powstałej na skutek sprawstwa innych zbrodni międzynarodowych popełnionych w rezultacie zbrodni agresji z wiktymnością sprzężoną z samym aktem agresji, nawet jeśli tak wyrażona dwoistość (źródło – skutek) jest czytelna i trudna do podważenia. Już Tadeusz Cyprian i Jerzy Sawicki wskazywali w tym względzie przed laty, że

„[w]ywołanie wojny jest przyczyną popełnienia innych zbrodni wojennych, powoduje nasilenie popełniania zbrodni przeciw ludzkości, jest przyczyną większej ilości ofiar w ludziach, mieniu i kulturze świata niż jakakolwiek inna zbrodnia”.⁶⁸³ Kirsten J. Fisher zauważyła zaś, że chociaż zbrodnia agresji jest rozumiana jako atak przeciwko suwerenności innego państwa, to jednak „nieuchronnie powoduje fizyczne obrażenia u indywidualnych obywateli”.⁶⁸⁴

Mimo że powyższe ujęcia znajdują poparcie w perspektywie historycznej, nie każdy akt agresji ze swej istoty będzie prowadził do negatywnych skutków dla jednostkowych ofiar (np. mieszkańców zaatakowanego państwa). Na fakt ten zwraca uwagę Frédéric Mégret, pisząc: „agresja nie musi koniecznie i zawsze wyrządzać wielu nielegalnych uszczerbków (...): wojna agresywna może być stosunkowo czysta (clean) z

682 Astrid Reisinger Coracini oraz Pål Wrange jako przykład „abstrakcyjnego uszczerbku” podają typ zbrodni wojennej polegający na głoszeniu, że „nikomu nie będzie darowane życie”. Por. Ibidem, s. 321 oraz art. 8 ust. 2 pkt b)(xi) SMTK. Na tym tle, należałoby jednak zapytać, czy każda zbrodnia międzynarodowa musi prowadzić do określonego uszczerbku, tj. czy niezbędna jest identyfikacja uszczerbku a priori, nawet jeśli sama definicja zbrodni (jak we wskazanym przypadku) na to nie pozwala.

Ponadto, jeżeli dochodzi do popełnienia zbrodni (w tym wskazanej tutaj zbrodni wojennej), to istotą postępowania sądowego, a dokładniej wnioskujących o status pokrzywdzonego ofiar zbrodni, powinno być wykazanie i potwierdzenie, że rzeczywiście poniosły one określony uszczerbek (np. psychiczny) wskutek

„ogłoszenia, że nikomu nie zostanie darowane życie”, mimo że ostatecznie groźby tej nie zrealizowano (co nie jest zresztą wymagane przez ten typ zbrodni). Przykładowo, ofiary mogłyby wykazać poniesienie uszczerbku psychicznego. Natomiast przyjęcie propozycji Astrid Reisinger Coracini oraz Påla Wrange’a przeczyłoby samej idei wykazania przez ofiarę poniesionego uszczerbku. „Uszczerbek abstrakcyjny”

związany ze znaną prawu karnemu konstrukcją „narażenia na niebezpieczeństwo” – przyjmowany a priori jako źródło wiktymności – nie pozwalałby (ani – jak się zdaję – nie wymagałby) na weryfikację, czy ktoś rzeczywiście poniósł określony uszczerbek. Wątpliwe pozostaje zresztą i to, czy uszczerbek jako konsekwencja określonego działania bądź zaniechania może być w ogóle abstrakcyjny w tym sensie.

Bardziej przekonująca wydaje się w tej mierze konstrukcja „zagrożenia dobra prawnego”, która jednak nie jest przyjmowana jako element wiktymności w międzynarodowym prawie karnym (inaczej niż np. w art.

49. § 1. k.p.k. – „dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo” – moja kursywa), lecz pozostaje wkomponowana w teorię podmiotowości biernej.

683 T. Cyprian, J. Sawicki, Prawo norymberskie…, s. XI.

684 K.J. Fisher, Moral Accountability and International Criminal Law. Holding Agents of Atrocity Accountable to the World, Routledge 2012, s. 37.

- 178 -

perspektywy praw wojennych, i z pewnością nie musi prowadzić do ludobójstwa czy zbrodni przeciwko ludzkości (…)”.⁶⁸⁵

Interpretacja rozszerzająca wymiar wiktymności powiązanej ze zbrodnią agresji jest współcześnie analizowana nie tylko przez wzgląd na koncepcję uszczerbku (tj.

negatywnych efektów aktów agresji), ale także w związku z argumentacją opartą na normatywnym wymiarze reżimu praw człowieka. Znamienne są w tej mierze zwłaszcza Uwagi Ogólne nr 36 Komitetu Praw Człowieka, w których przyjęto, że „państwa (…) podejmujące akty agresji w rozumieniu prawa międzynarodowego, skutkujące pozbawieniem życia, naruszają ipso facto artykuł 6 Paktu” [Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych⁶⁸⁶ – P.G.].⁶⁸⁷

Przytoczony fragment Uwag Ogólnych, których znaczenie interpretacyjne nie powinno być lekceważone,⁶⁸⁸ wyprowadza zatem łącznik pomiędzy reżimem określającym zasady użycia siły w prawie międzynarodowym a międzynarodowym prawem praw człowieka. W tym zwięzłym stwierdzeniu Komitetu upatrywać można daleko idących konsekwencji interpretacyjnych z perspektywy relacji pomiędzy ius ad bellum, ius in bello oraz normami systemu praw człowieka. Miles Jackson i Dapo Akande zauważają w tym względzie, iż poniesienie śmierci wskutek zbrodni agresji mogłoby bowiem prowadzić do stwierdzenia, iż doszło do bezprawnego naruszenia prawa do życia, nawet jeśli działanie państwa odpowiadało normom ius in bello.⁶⁸⁹ Taka osoba

685 F. Mégret, What is the Specific Evil of Aggression, [w:] The Crime of Aggression. A Commentary.

Volume II, C. Kress, S. Barriga (red.), CUP 2017, s. 1445.

686 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz.U. 1977 nr 38 poz. 167).

687 Human Rights Committee, General comment No. 36 (2018) on article 6 of the International Covenant on Civil and Political Rights, on the right to life, CCPR/C/GC/36, 3 września 2019 r., pkt 70 („States parties engaged in acts of aggression as defined in international law, resulting in deprivation of life, violate ipso facto article 6 of the Covenant. At the same time, all States are reminded of their responsibility as members of the international community to protect lives and to oppose widespread or systematic attacks on the right to life, including acts of aggression, international terrorism, genocide, crimes against humanity and war crimes, while respecting all of their obligations under international law. States parties that fail to take all reasonable measures to settle their international disputes by peaceful means might fall short of complying with their positive obligation to ensure the right to life”). Zob. M. Rishmawi, Protecting the right to life in protracted conflicts: The existence and dignity dimensions of General Comments 36, ‘International Review of the Red Cross’ 2019, nr 101, s. 1149-1169.

688 Co znajduje swoje potwierdzenie w orzecznictwie MTS – MTS, Case concerning Ahmadou Sadio Diallo (Republic of Guinea v. Democratic Republic of the Congo), Judgment, I.C.J. Reports 2010, 30 listopada 2010 r., pkt 66 („Although the Court is in no way obliged, in the exercise of its judicial functions, to model its own interpretation of the Covenant on that of the Committee, it believes that it should ascribe great weight to the interpretation adopted by this independent body that was established specifically to supervise the application of that treaty”); MTS, Application of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (Qatar v. United Arab Emirates), Judgment, Preliminary Objections, 4 lutego 2021 r., pkt 101.

689 M. Jackson, D. Akande, The Right to Life and the Jus Ad Bellum: Belligerent Equality and the Duty to Prosecute Acts of Aggression, ‘International and Comparative Law Quarterly’ 2022, nr 71, s. 454, 456. Na

- 179 -

stawałaby się zatem ofiarą zbrodni agresji,⁶⁹⁰ niezależnie od tego, czy można by ją uznać za ofiarę innych zbrodni międzynarodowych.⁶⁹¹

Przyjęcie takiego założenia rodzi oczywiście kolejne pytania dotyczące podmiotowego wymiaru wiktymności. Jeszcze przed wydaniem nadmienionych Uwag Ogólnych, Frédéric Mégret rozważał chociażby, czy ofiarą zbrodni agresji mogłaby być wyłącznie ludność zaatakowanego państwa (w tym także kombatanci?), czy także ludność (jak i kombatanci?⁶⁹²) państwa-agresora w związku z uszczerbkami (tj. utratą życia), które jego obywatele ponoszą wskutek decyzji władz o podjęciu nielegalnej agresji?⁶⁹³ Autor ten odnotował, że „z punktu widzenia praw człowieka nie ma silnego (...) powodu, dla którego fundamentalne prawo do życia, prawo kardynalne (cardinal right), jeżeli takie kiedykolwiek istniało, miałoby być poświęcone (compromised) przez

temat prawa do życia w trakcie wojny oraz kwestii arbitralnego pozbawiania wolności, por. A.

Gliszczyńska-Grabias, Art. 6 Prawo do życia, [w:] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych: Komentarz, R. Wieruszewski (red.), Wolters Kluwer 2012, s. 120-121.

690 Co też – jak zauważa Shane Darcy – było celem Komitetu – S. Darcy, Accident and Design: Recognising Victims of Aggression in International Law, ‘International and Comparative Law Quarterly’ 2021, nr 70, s.

106 („place individuals squarely within aggression’s previously exclusive constituency of victims”).

691 Por. F. Mégret, What is the Specific Evil of Aggression, [w:] The Crime of Aggression. A Commentary.

Volume II, C. Kress, S. Barriga…, s. 1402 (identyfikujący trzy sposoby myślenia o naturze zbrodni agresji, w tym konceptualizację zbrodni agresji jako zbrodni z istoty skierowanej „przeciwko prawom człowieka”);

T. Dannebaum, The Crime of Aggression, Humanity, and the Soldier, CUP 2018, s. 34, 69, 77-102, 260-262 („Aggression is criminal (...) because (...) it involves unjustified killing” – ibidem, s. 34); W. von Bredow, State Sovereignty and the Legitimacy of Aggression, [w:] Rethinking the Crime of Aggression.

International and Interdisciplinary Perspectives, S. Bock, E. Conze (red.), Springer-Asser Press 2020, s.

163.

692 F. Mégret, What is the Specific Evil of Aggression, [w:] The Crime of Aggression. A Commentary.

Volume II, C. Kress, S. Barriga…, s. 1442 („taking the argument to its extreme logical conclusion, one might say that the aggressing state is violating the rights of its own combatants...”).

693 Ibidem, s. 1440-1443 (Autor ten dodaje także, iż państwo-agresor byłoby w istocie odpowiedzialne nie tylko za uszczerbki, które samo wyrządziło, ale także za uszczerbki, które powstały wskutek podejmowanych w samoobronie działań zaatakowanego państwa – ibidem, s. 1443). W obrocie prawnym próba przyjęcia takiej argumentacji z perspektywy prawnoczłowieczej została podjęta w sprawie: House of Lords, R (on the application of Gentle (FC) and another (FC)) (Appellants) v The Prime Minister and others (Respondents) [2008] UKHL 20, 9 kwietnia 2008 r., w którym odrzucono rozumowanie oparte na perspektywie prawnoczłowieczej. Matki dwóch 19-letnich mężczyzn, którzy stracili życie służąc w armii brytyjskiej w Iraku sformułowały zarzut naruszenia między innymi art. 2 EKPC (kontekst proceduralny) w związku z twierdzeniem, że rząd brytyjski powinien był powołać niezależne śledztwo dotyczące okoliczności inwazji brytyjskiej w 2003 r. Rozumowanie zwięźle przedstawił Lord Bingham: „The thrust of the appellants’ case (…) is this. Article 2 of the Convention imposes a duty on member states to protect life. This duty extends to the lives of soldiers. Armed conflict exposes soldiers to the risk of death. Therefore a state should take timely steps to obtain reliable legal advice before committing its troops to armed conflict.

Had the UK done this before invading Iraq in March 2003, it would arguably not have invaded. Had it not invaded, Fusilier Gentle and Trooper Clarke would not have been killed” (ibidem, pkt 3). Wniosek nie został jednak uwzględniony, pomimo sympatii wyrażanej przez sędziów wobec bliskich ofiar. Por. ibidem, pkty 17, 61, 67. Źródło: https://publications.parliament.uk/pa/ld200708/ldjudgmt/jd080409/gentl.pdf. Na temat tego orzeczenia, zob. uwagi Hitomi Takemury: H. Takemura, The History of the Defence of Superior Orders and its Intersection with International Human Rights Law, [w:] Historical Origins of International Criminal Law: Volume 3, M. Bergsmo, C.W. Ling, S. Tianying, Y. Ping (red.), Torkel Opsahl Academic EPublisher 2015, s. 734-735.

- 180 -

taktyczną i pragmatyczną tolerancję międzynarodową dla przemocy międzypaństwowej”.⁶⁹⁴

Z perspektywy wiktymności, szczególnie istotnym elementem powyższej interpretacji Komitetu jest bez wątpienia to, że łączy ono konstrukcję zbrodni agresji z wiktymnością jednostki, bazując przy tym na argumencie normatywnym, nie zaś wyłącznie na powiązaniu kauzalnym pomiędzy aktem agresji a uszczerbkiem jednostek, jak czyniły to już trybunały powstałe w pierwszej fazie rozwoju międzynarodowego prawa karnego.⁶⁹⁵ Z drugiej strony, ta progresywna interpretacja odnosi się wyłącznie do naruszenia „prawa do życia”, ograniczając w ten sposób zakres wiktymizacji, która mogłaby zostać rozpoznana w związku ze sprawstwem zbrodni agresji. Shane Darcy trafnie wywodzi, iż „ofiary zbrodni agresji, które Komitet Praw Człowieka ma na myśli, to ci, którzy zostali zabici w kontekście takiego bezprawnego użycia siły” (tj. uszczerbek w postaci utraty życia).⁶⁹⁶ Inne uszczerbki, np. psychiczne, powstałe wskutek agresji nie są natomiast – jak się zdaje – objęte rozumowaniem wyrażonym w Uwagach Ogólnych nr 36.

Powyższe założenia należy jednak odróżnić od interpretacji zaproponowanej przez Astrid Reisinger Coracini oraz Påla Wrange’a, zgodnie z którą, jeżeli już po akcie agresji doszłoby do popełnienia innych „okrucieństw”, to jednostkową ofiarę można by określić również jako „pośrednią ofiarę zbrodni agresji”.⁶⁹⁷ Taka interpretacja zrywałaby z przyjętą definicją ofiary pośredniej, która ponosi uszczerbek wskutek uszczerbku ofiary bezpośredniej (najczęściej, chociaż nie tylko, ze względu na wiktymizację członka rodziny).⁶⁹⁸ Wiktymność powiązana z aktem agresji byłaby zaś warunkowa, gdyż zależałaby od innego naruszenia prawa międzynarodowego.

W odniesieniu do zbrodni agresji, trudno zgodzić się z twierdzeniem, że pośredniość pokrzywdzenia ofiary powinna być powiązana ze specyficznym

„otoczeniem” faktycznym (tj. „przemoc”) oraz normatywnym (tj. normy ius in bello)

694 F. Mégret, What is the Specific Evil of Aggression, [w:] The Crime of Aggression. A Commentary.

Volume II, C. Kress, S. Barriga…, s. 1440-1441.

695 Niezależnie od perspektywy międzynarodowokarnej, interpretacja ta stanowi ponadto podstawę do wywiedzenia statusu ofiary z systemu praw człowieka. Por. E. Lieblich, The Humanization of Jus ad Bellum: Prospects and Perils, ‘The European Journal of International Law’ 2021, nr 32(2), s. 582-583.

696 S. Darcy, Accident and Design: Recognising Victims of Aggression in International Law..., s. 127.

697 Por. A. Reisinger Coracini, P. Wrange, The Specificity of the Crime of Aggression…, s. 320.

698 W podobnym tonie, Erin Pobije podkreśla, że klasyczna „analogia” pomiędzy ofiarą bezpośrednią a ofiarą pośrednią „nie działa w ten sam sposób” w przypadku zbrodni agresji – E. Pobjie, Victims of the Crime of Aggression, [w:] The Crime of Aggression: A Commentary, C. Kreß, S. Barriga…, s. 829. Pogląd ten należy zdecydowanie podzielić.

- 181 -

wynikającym ze stanu wojny.⁶⁹⁹ Można natomiast argumentować, iż następcza wiktymizacja – przykładowo – mieszkańców zaatakowanego państwa mogłaby stanowić podstawę do „przyznania” im statusu (1) ofiar bezpośrednich konkretnych zbrodni popełnionych przeciwko nim (np. wojennych, przeciwko ludzkości) – niezależnie od statusu (2) ofiar bezpośrednich zbrodni agresji (np. w związku z uszczerbkiem – pokrzywdzony w świetle reguły 85 RPD MTK; naruszenie prawa do życia – ofiara w świetle Uwag Ogólnych nr 36) – nie zaś (3) statusu ofiary pośredniej zbrodni agresji.

O ile pierwsza interpretacja już teraz nie budzi wątpliwości, o tyle druga konstrukcja jest zależna od przyjętych generalnych założeń interpretacyjnych (tj. albo naruszenie prawa do życia – ujęcie normatywne, albo spełnienie wymogów kauzalnych w związku z identyfikacją uszczerbku ofiary-pokrzywdzonego). Figura ofiary pośredniej zbrodni agresji pozostaje natomiast z istoty trudna do obrony, chyba że miałaby ona odnosić się do członków rodziny ofiary bezpośredniej zbrodni agresji.⁷⁰⁰ Akceptacja takiego ujęcia byłaby jednak kolejnym krokiem ku koncepcyjnemu rozszerzeniu zakresu wiktymności sprzężonej ze zbrodnią agresji, co jest – zarówno analitycznie, jak i praktycznie – problematyczne.

Na podstawie powyższej analizy, można zatem stwierdzić, że wyjściowy problem dotyczy nie tego, czy jednostki mogą być traktowane jako ofiary innych zbrodni

699 Odnosząc się do wcześniejszej analizy wiktymności sprzężonej z naturą zbrodni ludobójstwa, gdzie wprowadzono rozróżnienie pomiędzy ofiarą kolektywną oraz bezpośrednimi i pośrednimi ofiarami indywidualnymi (opierając się w tej mierze na naturze zbrodni, nie zaś pośredniej wiktymności jako takiej), można argumentować, że pośredniość pokrzywdzenia w tamtym przypadku przybierała inną – bliższą – formę niż mogłoby mieć to miejsce w przypadku zbrodni agresji. W przypadku ataku skierowanego w grupę chronioną, pośredniość znajduje bowiem swój przejaw w „tożsamości” jednostki, która zostaje w ten sposób pokrzywdzona (pośrednio), niezależnie od tego, że członkowie grupy mogą być ofiarami „aktów ludobójstwa” (bezpośrednio). Analogiczny zamysł nie znajduje zastosowania w przypadku zbrodni agresji.

Łącznik pomiędzy wiktymizacją bezpośrednią a wiktymizacją pośrednią musiałoby wyznaczać w tym przypadku kryterium obywatelstwa (ew. zamieszkania) państwa-ofiary. Trudno jednak uznać takie ujęcie za przekonujące, gdyż definicja zbrodni agresji nie wskazuje, iż dla popełnienia tej zbrodni konieczny jest atak na obywateli/mieszkańców państwa-ofiary (jak ma to miejsce w przypadku ludobójstwa, gdzie członek grupy jest „środkiem” do zniszczenia grupy jako takiej).

700 Odnotować wypada, że konstrukcja „ofiary pośredniej zbrodni agresji” jest przywoływana w piśmiennictwie także w innym kontekście, tj. dla wyrażenia statusu „żołnierzy po stronie agresora, którzy nie są głównymi ofiarami zbrodni”. Pogląd ten głosi Tom Dannebaum, którego zdaniem „oddziały agresora, które są rzeczywiście zmuszane lub wprowadzane w błąd w celu walki, są w rzeczywistości krzywdzone przez swoich przywódców. (...) Włączenie takich oddziałów agresora (aggressor troops) jako pokrzywdzonych przed MTK oznaczałoby wyjście poza sedno czynu karalnego (criminal wrong) i przyjęcie w takich przypadkach rozszerzonego znaczenia <pośrednich> pokrzywdzonych. Bezprawie (wrong), którego doznają, nie wynika z kryminalnej bezprawności agresji (criminal wrong of aggression), ale z przymusu lub zakłamania, które przymuszają je do walki. (...) Jeżeli takie ujęcie (recognition) sprzyjałoby interesom pokoju, ograniczone, specyficzne dla zbrodni (crime-specific) rozszerzenie w tym kierunku byłoby uzasadnione” – T. Dannebaum, The Crime of Aggression, Humanity, and the Soldier..., s.

261-262. Propozycja Toma Dannebauma nie jest jednak w mojej opinii przekonująca, gdyż prowadzi ona do zupełnej transformacji idei pośredniej wiktymizacji, co pośrednio przyznaje zresztą sam Autor – por.

ibidem, s. 330-331.

W dokumencie ROZPRAWA DOKTORSKA (Stron 170-185)