Ofiara zbrodni a pokrzywdzony, podmiot bierny, ocalały i beneficjent Przeanalizowawszy definicję pokrzywdzonego w systemie MTK, należy teraz

udzielić odpowiedzi na pytanie, w jakiej relacji znaczeniowej znajdują się wykorzystane w tytule rozprawy pojęcie „ofiary” oraz zawarte w polskiej wersji językowej reguły 85 RPD MTK pojęcie „pokrzywdzonego”. Pytanie to ma znaczenie także z tego względu, że angielskie pojęcie victim jest tłumaczone zarówno jako „ofiara”, jak i jako

„pokrzywdzony” w polskiej wersji językowej Statutu Rzymskiego MTK. Ponadto konieczne jest także zestawienie „ofiary” z trzema innymi, tj. podmiotem biernym oraz ocalałym, w związku z przywołaniem tego pierwszego terminu jeszcze w trakcie prac przygotowawczych oraz mając na względzie znaczenie tego drugiego pojęcia w refleksji naukowej nad istotą pokrzywdzenia zbrodniami międzynarodowymi, jak i z pojęciem beneficjenta w odniesieniu do mandatu reparacyjnego MTK.

„Ofiara” jest niewątpliwie słowem mocno zakorzenionym w języku powszechnym, a także mającym kluczowe znaczenie dla całej „nauki o ofierze”

182 T. Bachvarova, The Standing of Victims in the Procedural Design of the International Criminal Court…, s. 64; H. Dumont, Requirements for Victim Participation, [w:] Victim Participation in International Criminal Justice. Practitioners’ Guide…, s. 65-66.

183 Por. MTK, The Prosecutor v. Al Hassan Ag Abdouil Aziz Ag Mohamed Ag Mahmoud, Decision Establishing the Principles Applicable to Victims’ Applications for Participation…, pkt 53; MTK, The Prosecutor v. Ahmad Al Faqi Al Mahdi, Ahmad Al Faqi Al Mahdi, Public redacted version of 'Decision on Victim Participation at Trial and on Common Legal Representation of Victims, ICC-01/12-01/15-97, 8 czerwca 2016 r., pkt 22 („The link between the commission of the crime and the harm suffered by the applicant shall be assessed in light of the information available and established on a prima facie basis. The Chamber finds it sufficient that an applicant demonstrates, for example, that the alleged crimes could have objectively contributed to the harm suffered. Accordingly, the crimes charged do not have to be the only cause of the harm suffered by the applicant” – moja kursywa).

184 MTK, The Prosecutor v. Al Hassan Ag Abdouil Aziz Ag Mohamed Ag Mahmoud, Decision Establishing the Principles Applicable to Victims’ Applications for Participation…, pkt 53 („be the only cause”); MTK, The Prosecutor v. Laurent Gbagbo, Decision on victim participation, ICC-02/11-01/11-800, 6 marca 2015 r., pkt 36.

185 Por. najnowszą decyzję reparacyjną – MTK, The Prosecutor v. Bosco Ntaganda, Reparations Order, ICC-01/04-02/06-2659, 8 marca 2021 r., pkty 76, 131-135.

- 62 -

(wiktymologii). Pojawia się ono także w tłumaczeniach na język polski dokumentów międzynarodowych (m.in. dokumentów ONZ) dotyczących praw przysługujących tym podmiotom. „Pokrzywdzony” jest natomiast terminem technicznym, używanym – jak zostało to już wykazane powyżej – w polskim ustawodawstwie karnoprocesowym nieprzerwanie od okresu międzywojennego. Chociaż odmienny rodowód tych pojęć nie musi oznaczać, iż posiadają one inną treść, na potrzeby dalszej analizy przyjęte zostanie, że termin „pokrzywdzony” bądź „osoba pokrzywdzona” z jednej strony, oraz „ofiara”

(zbrodni) z drugiej strony, choć podobne – nie są pojęciami identycznymi.¹⁸⁶

Odnosząc się do reguły 85 RPD MTK, odnotować należy, iż angielskie słowo

„victim” oraz francuskie „victime” mogą zostać przetłumaczone jako „pokrzywdzony”

lub „ofiara” zbrodni. Do podobnych wniosków prowadzi także analiza treści oficjalnego tłumaczenia na język polski Statutu Rzymskiego MTK, w których zidentyfikować można oba terminy, tj. „pokrzywdzonego” i „ofiarę”.¹⁸⁷ Podążając za tym ujęciem, w rozprawie również stosowane będą oba pojęcia. Niemniej, dla określenia podmiotów biorących udział w postępowaniu przed MTK (tj. wchodzących w określoną interakcję procesową w oparciu o podstawy prawne i decyzje Trybunału), stosowane będzie – zbiorczo – pojęcie „pokrzywdzonego”.¹⁸⁸ Słowo „ofiara” będzie natomiast odnosiło się w tym kontekście do podmiotów, których interesy są uwzględniane przy podejmowaniu określonych aktywności procesowych (np. wszczęciu postępowania), a także do jednostek, które nie posiadają uprawnień partycypacyjnych, lecz o których wspomina się w sferze procesowej (np. definicja ofiary w systemie MTKJ/MTKR).

W najszerszym rozumieniu wyznaczanym przez tzw. „wiktymologię ogólną”,¹⁸⁹

186 Znamienne wydają się w tym względzie słowa Cezarego Kuleszy. Autor ten pisał przed laty: „Tym niemniej podjęcie choćby niedoskonałej próby rozróżnienia pojęć <pokrzywdzonego> i <ofiary przestępstwa> jest chyba bardziej właściwe, niż stosowanie tych pojęć zamiennie w sposób niejednokrotnie bezrefleksyjny” – C. Kulesza, Rola pokrzywdzonego w procesie karnym w świetle ustawodawstwa i praktyki wybranych krajów zachodnich…, s. 26.

187 Tytułem przykładu, art. 68 ust. 2 SMTK: „(…) środki takie stosuje się w szczególności w odniesieniu do ofiar przemocy seksualnej lub dziecka występującego w charakterze pokrzywdzonego lub świadka, chyba że Trybunał zarządzi inaczej, mając na względzie wszystkie okoliczności sprawy, a w szczególności zapatrywania pokrzywdzonego lub świadka” – moja kursywa.

188 Już teraz odnotować jednak należy, że „pokrzywdzony” pozostaje niedookreślonym terminem ze względu na uprawnienia procesowe przyznane ofiarom zbrodni na mocy Statutu oraz Reguł Procesowych i Dowodowych, które nie wymagają w każdym przypadku tego, aby ofiara nabyła formalnie status pokrzywdzonego, zanim będzie mogła z nich korzystać. Pojęcie „pokrzywdzonego” będzie z tego względu obejmowało w istocie dwie grupy ofiar, tj. zarówno tych, które podjęły określonę aktywność procesową, nie nabywając jednak (jeszcze) formalnego statusu pokrzywdzonego w oparciu o (1) procedurę aplikacyjną oraz (2) decyzję Trybunału; jak i tych, które posiadają formalnie status pokrzywdzonych i uczestniczą w postępowaniu za pośrednictwem pełnomocników procesowych (np. w określonej sprawie na kolejnych etapach jej rozpatrywania). Dalsze wyjaśnienia terminologiczne zawarto w rozdziale V.

189 M. Kuć, Wiktymologia, C.H. Beck 2010, s. 7.

- 63 -

ofiarą może być każda jednostka lub podmiot zbiorowy,¹⁹⁰ który poniósł pewien uszczerbek (jeżeli przyjmie się taką determinantę pokrzywdzenia), przy czym jego źródło może stanowić dowolne zjawisko zewnętrzne, tj. zarówno „siły przyrody”, jak i

„zachowanie człowieka”.¹⁹¹ Węższa zakresowo i ważniejsza z perspektywy relacji znaczeniowej pokrzywdzony-ofiara jest definicja ofiary przyjmowana w nurcie tzw.

„wiktymologii kryminalnej”, ograniczającej pojęcie relewantnej szkody czy krzywdy ze względu na jej źródło, którym musi być w tym przypadku czyn zabroniony przez normy prawa karnego.¹⁹² Kategoria ta obejmuje zarówno ofiarę przestępstwa krajowego (tj.

ofiarę zachowań kryminalizowanych na podstawie przepisów wewnętrznych), jak i ofiarę zbrodni międzynarodowych.

W świetle powyższych uwag, należy zastanowić się, czy każda osoba posiadająca formalny status pokrzywdzonego w rozumieniu reguły 85 RPD MTK jest zarazem ofiarą zbrodni. Pozornie może wydawać się to pytanie banalne, gdyż Trybunał przed wydaniem decyzji zasadniczo weryfikuje, czy ubiegająca się o ten status osoba fizyczna lub osoba prawna uprawdopodobniła poniesienie uszczerbku w rezultacie czynu zabronionego zarzucanego sprawcy. W przypadku setek, a nawet tysięcy wnioskujących ofiar, oraz postępującego trendu upraszczania wymogów dokumentacyjnych w tym zakresie (por.

rozdział V), nie można jednak kategorycznie wykluczyć, iż podjęta przez Trybunał decyzja o udziale pokrzywdzonych będzie w niektórych przynajmniej przypadkach błędna. Innymi słowy, można wyobrazić sobie sytuację, w której osoba biorąca udział w postępowaniu przed Trybunałem w charakterze pokrzywdzonego, w istocie nie doznała uszczerbku istotnego z perspektywy reguły 85 RPD MTK, co z kolei oznaczałoby, iż status ten od początku takiemu podmiotowi nie przysługiwał.¹⁹³

190 A także inne podmioty kolektywne (np. „społeczeństwo”) – L. Falandysz, Spór o przedmiot, zakres i podstawowe pojęcia wiktymologii, ‘Studia Iuridica’ 1979, nr VIII (Tom specjalny wydany dla uczczenia 70-lecia Profesora Leszka Lernella), s. 44. Zob. też: J. Widacki, W. Dadak, M. Grzyb, A. Szuba-Boroń, Kryminologia. Zarys systemu, C.H. Beck 2022, s. 270.

191 Na co zwraca uwagę Małgorzata Kuć – M. Kuć, Wiktymologia..., s. 7; E. Bieńkowska, Ochrona interesów pokrzywdzonego – podstawy wiktymologiczne, [w:] System Prawa Karnego. Tom 1. Zagadnienia ogólne, A. Marek (red.), C.H. Beck 2010, s. 321. Por. także: E. Bieńkowska, Wiktymologia, Wolters Kluwer 2018, s. 29 (Autorka rozróżnia za B. Mendelsohnem „wiktymologię ogólną” oraz „wiktymologię penalną”); B. Hołyst Wiktymologia społeczna, Wydawnictwo PWN 2021, s. 45-106.

192 L. Falandysz, Spór o przedmiot, zakres i podstawowe pojęcia wiktymologii..., s. 41; M. Kuć, Wiktymologia..., s. 6. Por. B. Hołyst, Wiktymologia kryminalna, Wydawnictwo PWN 2021, s. 30 i n.

193 Zob. MTK, The Prosecutor v. Mahamat Said Abdel Kani, Judgment on the appeal of Mr Mahamat Said Abdel Kani against the decision of Pre-Trial Chamber II of 16 April 2021 entitled “Decision establishing the principles applicable to victims’ applications for participation”, ICC-01/14-01/21-171, 14 września 2021 r., pkt 73 („if at any point during the proceedings, it becomes clear that certain victims have been either wrongly admitted or rejected as participants, the relevant chamber retains the power to withdraw or grant victim status”).

- 64 -

Z drugiej strony, nie wolno zapominać, że pojęcie pokrzywdzonego jest ściśle sprzężone z czynem przestępnym, który miał doprowadzić do powstania prawnie relewantnego uszczerbku, a przez to również z osobą jego sprawcy, w związku z brakiem możliwości prowadzenia postępowania karnego bez uprzedniego zidentyfikowania jego potencjalnego sprawcy, a więc oskarżonego w sprawie.¹⁹⁴ Oznacza to jednak, że – przykładowo – w razie niewykrycia sprawcy, zaniechania wniesienia aktu oskarżenia przez prokuratora, braku właściwości sądowej czy też niestwierdzenia przestępnego charakteru czynu przez Trybunał, „pokrzywdzony” (w odniesieniu do określonej sprawy) staje się w praktyce terminem (statusem) pustym, mimo iż dany podmiot doznał określonego uszczerbku, a więc jest ofiarą w sensie wiktymologicznym. To koncepcyjne rozejście się pojęcia pokrzywdzonego i ofiary zostało dostrzeżone w Deklaracji z 1985 r., zgodnie z którą „[d]ana osoba może być uważana w rozumieniu deklaracji za ofiarę niezależnie od tego, czy sprawca został ujawniony, zatrzymany, oskarżony lub skazany i niezależnie od więzi rodzinnej łączącej sprawcę i ofiarę (…)”.¹⁹⁵

Jeżeli chodzi o relację pomiędzy ofiarą a podmiotem biernym, podstawowa różnica między tymi terminami sprowadza się do przyjętej koncepcji determinującej istotę prawnie relewantnego pokrzywdzenia. O ile bowiem w przypadku ofiary dominujące znaczenie odgrywa w tym względzie „uszczerbek” stanowiący skutek prawnie relewantnego pokrzywdzenia, o tyle podmiotowość bierna wiążę się z przedmiotem zbrodni międzynarodowych, tj. „dobrem bądź interesem chronionym” na ich podstawie.¹⁹⁶ Podmiotem biernym jest więc ta jednostka, której ochronę można wywieść z przepisu karnego (tj. ofiara in abstracto).¹⁹⁷ Mimo że w wielu przypadkach tak rozumiana abstrakcyjna wiktymność będzie sprowadzała się do „człowieka” (np.

194 Szerzej o wspomnianej relacyjności „ofiary przestępstwa” w innym kontekście normatywnym: C.

Mazzucato, Victims of Corporate Violence in the European Union: Challenges for Criminal Justice and Potentials for European Policy, [w:] Victims and Corporations. Legal Challenges and Empirical Findings, G. Forti (red.), Wolters Kluwer 2018, s. 53 (Autorka pisze o kluczowym znaczeniu procesowego

„odkrycia” przestępstwa dla „pełnego rozpoznania” (full recognition) pokrzywdzenia ofiary).

195 Fragment Deklaracji o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 29 listopada 1985 r. w tłumaczeniu Ewy Bieńkowskiej. E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych…, s. 74. Twierdzi się jednak, że przyjęte rozwiązanie nie ma „negatywnego wpływu na domniemanie niewinności” – T. Bachvarova, The Standing of Victims in the Procedural Design of the International Criminal Court…, s. 14 (w kontekście reguły 85 RPD MTK).

196 W piśmiennictwie można jednak odnotować także odmienne ujęcia, które stosują oba terminy zastępczo.

Por. S. Manacorda, La posizione della vittima nel diritto internazionale penale, [w:] Ruolo e tutela della vittima in diritto penale, E. Venafro, C. Piemontese (red.), G. Giappichelli 2004, s. 121-122 („Se la vittima è – secondo la più classica delle definizioni – il titolare del bene giuridico protetto, la natura plurioffensiva dei crimini internazionali porta allora ad identificare una pluralita di soggetti passivi”).

197 G. Greco, Victims’ Rights Overview under the ICC Legal Framework: A Jurisprudential Analysis,

‘International Criminal Law Review’ 2007, Tom 7, Nr 2-3, s. 534, 536 oraz przypis 13 (pisząca o „the passive subject of the crime” jako posiadaczu dobra chronionego przez przepisy prawa).

- 65 -

zbrodnie przeciwko życiu),¹⁹⁸ niektóre zakazy karne pozwalają na identyfikację węziej określonego podmiotu chronionego (np. dziecko). Ze względu na powyższą różnicę, pojęcia te nie mają identycznego zakresu, a ponadto zwracają uwagę na odmienne cechy pokrzywdzenia. Chociaż w praktyce pojęcie ofiary, zwłaszcza w szerokim ujęciu wiktymologicznym, będzie zazwyczaj obejmowało podmiot bierny zbrodni (tj. podmiot bierny stanie się ofiarą w wyniku sprawstwa zbrodni), nie można wykluczyć sytuacji, w której podmiot bierny nie będzie mógł zostać uznany za ofiarę, ponieważ zbrodnia nie doprowadzi do powstania możliwego do identyfikacji uszczerbku po jego stronie.¹⁹⁹

Kolejna relacja znaczeniowa, która wymaga dookreślenia, dotyczy „ofiary” oraz

„ocalałego” (ang. survivour). Z istoty rzeczy, pojęcie „ocalałego” dotyczyć będzie wyłącznie tych ofiar, które przeżyły określone zdarzenie wiktymizacyjne.²⁰⁰ Jako takie, posiada ono węższe znaczenie od „ofiary”.²⁰¹

Różnica pomiędzy „ofiarą” a „ocalałym” ma jednak również wymiar symboliczny. Zgodnie z przedstawionym już powyżej źródłosłowem, ofiara znamionuje

198 W rodzimej karnistyce pojęciami używanymi do opisania różnych wymiarów wiktymizacji są także m.in. „przedmiot ochrony/zamachu” czy „przedmiot czynności wykonawczej” – K. Banasik, Przedmiot przestępstwa a przedmiot wykonawczy, ‘Państwo i Prawo’ 2019, nr 12, s. 87-97. Pojęcia te są – co istotne – odnoszone także do osoby ludzkiej. Przykładowo, zdaniem Katarzyny Banasik, „(…) w przypadku zabójstwa przedmiotem czynności wykonawczej jest bezspornie człowiek” – ibidem, s. 92. Na tym tle, można jednak argumentować, iż rozpowszechniona w polskim języku prawniczym siatka pojęciowa (m.in.

człowiek jako „przedmiot czynności wykonawczej”) odpowiada paradoksalnie zastrzeżeniom formułowanym przez te nurty wiktymologiczne i filozoficzne, w których w krytycznym tonie podnosi się, że przestępstwo jest – z perspektywy sprawcy – wyrazem uprzedmiotowienia ofiary. Mówienie o osobie, która doznała wiktymizacji, jako o „przedmiocie czynności wykonawczej” sygnał ten niestety umacnia.

199 Jednak to nie ofiara, lecz podmiot bierny jest „tworzony” przez normy karnoprawne. Dopiero następczo zasadne byłoby stwierdzenie, iż bez zakazów w normach prawa karnego nie byłoby także ofiary. Tym samym, im więcej norm karnoprawnych czy też im szerszy zakres ich zastosowania, tym większe prawdopodobieństwo, że ktoś zostanie pokrzywdzony w prawnie relewantny sposób, ergo stanie się ofiarą przestępstwa. Por. T.S. Petersen, Why Criminalize? New Perspectives on Normative Principles of Criminalization, Springer 2020, s. 4 (piszący w tym kontekście o „ryzyku bycia ofiarą przestępstwa”).

200 Wskazuje się ponadto, iż w niektórych językach pojęcie ofiary (victim) posiada cokolwiek niejednoznaczną konotację. Przykładowo, jak wywodzi Felix Ndahinda, w języku rwandy (Kinyarwanda) pojęcie to odnosi się do „osób, które zostały zabite” – F. Ndahinda, Survivors of the Rwandan Genocide under Domestic and International Legal Procedures, [w:] Victimological Approaches to International Crimes: Africa, R. Letschert, R. Haveman, A-M. de Brouwer, A. Pemberton (red.), Intersentia 2011, s. 463.

201 Odnotować także należy, iż osoba, które nie chce być nazywana „ofiarą”, niekoniecznie musi zarazem optować za wyborem pojęcia „ocalały”. Innymi słowy, nie w każdym przypadku taka motywacja będzie towarzyszyła rezygnacji z tego określenia. Dotyczy to chociażby sytuacji, gdy dana osoba nie postrzega siebie jako ofiary zbrodni, chociaż formalnie nią jest. Taką uwagę poczynił jeden z rozmówców Barbary Engelking, stwierdzając: „(…) Wiem, że jestem ofiarą wojny, ale ja się nie czuję ofiarą, bo uważam, że to mnie wzbogaciło. (…) ja na siebie nie patrzę w kategoriach bycia ofiarą, chociaż wiem, że obiektywnie nią jestem.” – B. Engelking, Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holocaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych, wyd. II, Wydawnictwo IFiS PAN 2001, s. 228-229. Por. także: D.

Bar-Tal, L. Chernyak-Hai, N. Schori, A. Gundar, A Sense of Self-Perceived Collective Victimhood in Intractable Conflicts, ‘International Review of the Red Cross’ 2009, Tom 91, nr 874, s. 229 i n.

- 66 -

m.in. pasywność, nieudolność, słabość, brak zdolności obrony.²⁰² Inny wydźwięk posiada pojęcie ocalałego, które ma raczej wykazywać „odporność” (resilience) atakowanego.²⁰³ Taki wniosek wypływa między innymi z badań empirycznych prowadzonych w związku z konfliktem w byłej Jugosławii:

„Wiele osób, które ucierpiały na wojnie, nie uważa się za ofiary i czuje się obrażonymi, jeśli tak się je nazwie. Ta obraza jest spowodowana faktem, że pojęcie ofiary często oznacza bierność (…)”.²⁰⁴

Na podobny wymiar znaczeniowy zwraca także uwagę Fundusz Powierniczy MTK:

„Nasz mandat odnosi się do (…) <ofiar> (victims). Jednakże słowo

<ofiara> sugeruje stan bezsilności. Nasi beneficjenci (beneficiaries) dalecy są od tego. Są ocalałymi (survivors), aktywnymi podmiotami w przywracaniu ich godności (...)”.²⁰⁵

Z powyższego wynika zatem, że pojęcie ocalałego nie skupia się wyłącznie na skutku w postaci pokrzywdzenia, ale obejmuje także etap wcześniejszy, tj. „zdolność działania” (np. obrony), której pojęcie ofiary tak jednoznacznie nie wyraża.²⁰⁶

Na koniec tych rozważań terminologicznych, wspomnieć należy, że z tytułu toczącego się przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym postępowania określona osoba może także odnieść pewne korzyści. Staje się wówczas beneficjentem procesu (np.

reparacji kolektywnych wydawanych przez Trybunał), nawet jeśli nie jest ofiarą

202 Zob. także: C. Kohner-Kahler, Victim goes Superstar – eine kritische Lektüre des Opfers, ‘Neue Kriminalpolitik’ 2013, nr 25(2), s. 171 (wspominający w tym kontekście znaczeniowym o związku z Shoah); H. Münkler, K. Fischer, „Nothing to kill or die for…” – Überlegungen zu einer politischen Theorie des Opfers, ‘Leviathan’ 2000, nr 28(3), s. 347-348; S. Walklate, Imagining the Victim of Crime, Open University Press 2007, s. 27. Na marginesie nadmienić wypada także zjawisko, które w literaturze określa się mianem „bezwolności ofiar” określające ich rzekomą „bierność” w obliczu nachodzącej wiktymizacji.

O zjawisku tym w odniesieniu do Holocaustu pisze m.in. B. Engelking, Zagłada i pamięć. Doświadczenie Holocaustu i jego konsekwencje opisane na podstawie relacji autobiograficznych…, s. 208-213.

203 E. Stover, The Witnesses. War Crimes and the Promise of Justice in the Hague, UPP 2005, s. 5.

204 Echoes of Testimonies. A Pilot Study in the long-term impact of bearing witness before the ICTY, University of North Texas-Victims and Witnesses Section, ICTY 2016, s. 11 (przypis 2). Źródło:

https://www.icty.org/x/file/About/Registry/Witnesses/Echoes-Full-Report_EN.pdf. W studium tym zauważa się jednak także, że niektóre ofiary pozytywnie odbierają ten termin. Ma on bowiem symbolizować to, iż „nie są one odpowiedzialne za to, co im się przytrafiło”. Widać więc, że subiektywny odbiór określonego „oznaczenia” bynajmniej nie musi być jednolity wśród wewnętrznie zróżnicowanego kręgu osób, których ma dotyczyć.

205 FP MTK, Annual Activity Report: Trust Fund for Victims 2020, wrzesień 2021 r., s. 9. Źródło:

https://www.trustfundforvictims.org/sites/default/files/reports/TFV%20AnnualReport%202020_final.pdf.

206 Jednak zdaniem Michaela J. Coyle’a, pojęcie „ofiary” (victim) również posiada dwa wymiary, tj.

aktywny oraz pasywny, co prowadzi zdaniem tego Autora do wewnętrznego „napięcia” pomiędzy tymi dwoma wymiarami bytu „ofiary” – M.J. Coyle, Talking Criminal Justice. Language and the Just Society, Routledge 2013, s. 75 („<victim> inherently entails a tension between the absence and presence of agency”); H. Münkler, K. Fischer, „Nothing to kill or die for…” – Überlegungen zu einer politischen Theorie des Opfers..., s. 347 (wskazujący na „poświęcenie“ i „bycie ofiarowanym“ jako – semantycznie – formy „aktywnej“ (aktiv) ofiary (tj. „sacrifice”).

- 67 -

uczestniczącą w procesie (a nawet w ogóle nie jest ofiarą zbrodni). Wprowadzenie tej kategorii pojęciowej uwidacznia szerszy krąg podmiotów, które mogą posiadać bliższy bądź dalszy związek z trybunałami (w tym przypadku – MTK) i toczącymi się przed nimi postępowaniami karnymi.²⁰⁷