Dobra prawne podmiotu biernego oraz uszczerbki ofiary

Wychodząc z powyższego rozróżnienia pomiędzy kolektywnym oraz indywidualistycznym wymiarem zbrodni ludobójstwa, należy teraz zastanowić się nad tym, jaki właściwie jest przedmiot ochrony zbrodni ludobójstwa, a zatem, które wartości i dobra są chronione przed naruszeniem w związku ze sprawstwem zbrodni ludobójstwa.

Analiza definicji zbrodni ludobójstwa jako całości prowadzi do wniosku, że podstawowym przedmiotem ochrony jest byt (istnienie) grup chronionych,⁴⁹⁹ niekiedy

495 J. Quigley, The Genocide Convention. An International Law Analysis…, s. 127-129 (podkreślający rolę zamiaru przy akceptacji autoludobójstwa).

496 G. Mettraux, International Crimes: Law and Practice: Volume I: Genocide…, s. 31-32, 208 (wskazując ponadto, że takie czyny byłyby raczej „ścigane jako zbrodnie przeciwko ludzkości”).

497 D.L. Nersessian, Genocide and Political Groups…, s. 54.

498 W przypadku zamiaru zniszczenia własnej grupy chronionej sprawca takiej zbrodni nieuchronnie stawałby się bowiem również pośrednią ofiarą indywidualną tej zbrodni z racji na jego przyznależność do zaatakowanej grupy. W tej mierze przyjęta wcześniej terminologia niestety nie pozwala na koncepcyjne wyłączenie sprawcy z zakresu wiktymności powiązanej z grupą chronioną. W praktyce jest to jednak mało istotne, gdyż sprawca nie mógłby przecież nabyć statusu pokrzywdzonego w tej samej sprawie, w której jest oskarżonym.

499 MTKJ, Prosecutor v. Zdravko Tolimir, Judgement, IT-05-88/2-T, 12 grudnia 2012 r., pkt 735.

- 140 -

określane wręcz jako „prawo do życia” grup.⁵⁰⁰ Kryminalizacja zbrodni ludobójstwa ma zatem przeciwdziałać zniszczeniu grup chronionych.

Chociaż jest to niewątpliwie podstawowa funkcja tego typu zbrodni, cel ochronny zbrodni ludobójstwa zdaje się wykraczać poza kolektywnie ujętą funkcję kryminalizacji.

W odniesieniu do poszczególnych czynności sprawczych, można bowiem skonstatować, że ochronie podlegają także życie, zdrowie, integralność cielesna, prawo do prokreacji, autonomia seksualna czy prawo do życia w rodzinie.⁵⁰¹ Mimo że ochrona dóbr indywidualnych nie wyznacza rdzenia zbrodni ludobójstwa,⁵⁰² trafny wydaje się pogląd Kaia Ambosa, iż „wraz z kolektywnymi interesami grupy, fundamentalne prawa poszczególnych członków grupy są również naruszane (harmed) przez akty ludobójstwa”.⁵⁰³ Atak na grupę chronioną jest więc również atakiem na tożsamość poszczególnych jej członków.⁵⁰⁴ Zbrodni ludobójstwa nie powinno zatem postrzegać się wyłącznie przez pryzmat ochrony dobra grupowego, gdyż niezbędne jest uwzględnienie indywidualnych interesów w związku z normatywną treścią poszczególnych czynności sprawczych (np. życie członka grupy). Dodatkowy wymiar tej zbrodni miałaby ponadto stanowić ochrona „godności ludzkiej”.⁵⁰⁵ W sprawie Nahimana et al. stwierdzono chociażby, że jednostka-członek grupy jest „personifikacją” całej grupy,⁵⁰⁶ wyrażając w ten sposób – jak się zdaje – ściślejszy związek pomiędzy ochroną grupy a ochroną jej

500 MTKJ, Prosecutor v. Radislav Krstic, Judgement, IT-98-33-T, 2 sierpnia 2001 r., pkt 553 („The Convention thus seeks to protect the right to life of human groups, as such”).

501 P. Hofmański, H. Kuczyńska, Międzynarodowe prawo karne…, s. 117 (wskazujący na „życie”,

„zdrowie”, „istnienie” oraz „prawo do posiadania potomstwa i sprawowania pieczy nad nim” jako

„uboczny przedmiot ochrony”).

502 Za problematyczną cechę zbrodni ludobójstwa można uznać w tej mierze ten jej aspekt, który wymaga postrzegania ochrony jednostki przez pryzmat ochrony grupy. Por. A. Cassese, L’esperienza del male.

Guerra, tortura, genocidio, terrorismo alla sbarra. Conversazione con Giorgi Acquaviva, il Mulino 2011, s. 128. Jednostka jest bowiem w tej mierze traktowana przedmiotowo jako środek do osiągnięcia celu w postaci ochrony (zaś z perspektywy sprawcy – zniszczenia) całej grupy. Por. L. Berster, Article II, [w:]

Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide: A Commentary…, s. 83 (wyjaśniający, iż w świetle tzw. „object approach”, ludobójstwo redukuje role ofiary do „instrumentów dla ochrony grupy, do której przynależą”). Cecha ta znamionuje jednak nie tylko zbrodnię ludobójstwa. Por.

A. Aitchison, Criminological Theory and International Crimes: Examining the Potential, [w:]

Criminological Approaches to International Criminal Law, I. Bantekas, E. Mylonaki (red.), CUP 2014, s.

44.

503 K. Ambos, Treatise on International Criminal Law. Volume II: The Crimes and Sentencing, OUP 2014, s. 4.

504 L. May, Genocide. A Normative Account, CUP 2010, s. 88 („the harm of genocide is a status harm”).

505 G. Werle, F. Jessberger, Principles of international criminal law..., s. 340 („the human dignity of the individual victim is also protected”); K. Kosińska, Zbrodnia ludobójstwa w prawie międzynarodowym, Dom Wydawniczy Duet 2008, s. 6, 10; L. Berster, Article II, [w:] Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide: A Commentary…, s. 83 (kwestionujący to podejście).

506 MTKR, Prosecutor v. Ferdinand Nahimana et al., Judgement and sentence, ICTR-99-52-T, 3 grudnia 2003 r., pkt 948 (w kontekście analizy ataków wymierzonych w Hutu ze względu na wsparcie udzielane przez nich grupie Tutsi).

- 141 -

członków. Trudno natomiast za ofiarę zbrodni ludobójstwa uznać całą społeczność międzynarodową, nawet jeśli przyjmie się, iż to w jej interesie leży ochrona

„bezpieczeństwa” i „pokoju”, jak i „różnorodności kulturowej”.⁵⁰⁷

O ile rozważana powyżej koncepcja dobra prawnego określa zakres podmiotowości biernej, o tyle uszczerbek wyznacza zakres pokrzywdzenia prowadzący do statusu wiktymności. Definicja zbrodni ludobójstwa zawiera znamiona określające konsekwencje jednostkowego pokrzywdzenia, wyrażając albo explicite (tj. formułując skutek), albo implicite (tj. w związku z charakterem aktu) uszczerbki, do których doprowadzać mają wymienione w niej czynności sprawcze.

„Zabójstwo członków grupy” czyni niezbędnym dowiedzenie skutku (uszczerbku normatywnego), tj. śmierci członka grupy.⁵⁰⁸ Zbrodnia ludobójstwa może ponadto zostać popełniona poprzez „spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego” (serious bodily or mental harm).⁵⁰⁹ W orzecznictwie przyjmuje się, że nie musi być to uszczerbek „stały i nienaprawialny”, ale wymagane jest, aby wykraczał on poza zwykłe uszczerbki i był spowodowany „celowo”.⁵¹⁰ W odróżnieniu od dwóch powyższych czynności sprawczych, skutek nie jest wymagany przy trzecim akcie polegającym na „rozmyślnym stworzeniu dla grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie jej całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego”.⁵¹¹ Nie ulega jednak wątpliwości, iż jednostkowe ofiary tego zachowania będą – z istoty rzeczy – ponosiły określony uszczerbek wynikający z „warunków życia”, które zostały im narzucone.⁵¹² „Środki, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie grupy”, mogą

507 L. Berster, Article II, [w:] Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide: A Commentary…, s. 85-86; G. Mettraux, International Crimes: Law and Practice: Volume I: Genocide…, s.

39-40.

508 MTKJ, Prosecutor v. Radovan Karadžić, Judgement, IT-95-5/18, 24 marca 2016 r., pkt 542. Por. MTK, Elements of Crimes..., s. 2 oraz przypis 2.

509 MTKJ, Prosecutor v. Zdravko Tolimir, Judgement, IT-05-88/2-T, 12 grudnia 2012 r., pkt 737.

510 Por. m.in. MTKJ, Prosecutor v. Radoslav Brdanin, Judgement, IT-99-36-T, 1 września 2004 r., pkt 690.

Za kontrowersyjne uznać można ustalenie, zgodnie z którym „ten uszczerbek może obejmować (include) zbrodnie przemocy seksualnej, włącznie ze zgwałceniem” – MTKR, Prosecutor v. Édouard Karemera oraz Matthieu Ngirumpatse, Judgement and sentence, ICTR-98-44-T, 2 lutego 2012 r., pkt 1609. Wątpliwości budzi bowiem ujmowanie przemocy seksualnej czy zgwałcenia jako uszczerbków. Bardziej poprawne byłoby stwierdzenie, że przemoc seksualna jako czynność sprawcza skutkuje określonymi uszczerbkami fizycznymi lub psychicznymi. Właściwe ujęcie zostało zawarte w Elementach Definicji Zbrodni. Por.

MTK, Elements of Crimes..., przypis 3 („This conduct may include, but is not necessarily restricted to, acts of torture, rape, sexual violence or inhuman or degrading treatment”).

511 MTKJ, Prosecutor v. Radovan Karadžić, Judgement, IT-95-5/18, 24 marca 2016 r., pkt 546.

512 Por. np. MTKJ, Prosecutor v. Zdravko Tolimir, Judgement, IT-05-88/2-T, 12 grudnia 2012 r., pkt 740;

MTK, Elements of Crimes..., przypis 4 („may include (...) deliberate deprivation of resources indispensable for survival, such as food or medical services, or systematic expulsion from homes”).

- 142 -

z kolei przybrać charakter „fizyczny” albo „psychiczny”.⁵¹³ Ich przejawem jest między innymi „okaleczenie” i „przymusowa sterylizacja”,⁵¹⁴ jak i przemoc seksualna-zgwałcenie (w związku z tym, iż – jak wskazano w sprawie Akayesu – przynależność grupowa jest w niektórych społecznościach determinowana „pochodzeniem ojca”).⁵¹⁵ Natomiast w odniesieniu do „przymusowego przekazywania dzieci członków grupy do innej grupy”,⁵¹⁶ według MTKR kryminalizacji podlega nie tylko przekazywanie dzieci między grupami,⁵¹⁷ ale także „groźby lub trauma” (threats or trauma), które dopiero następczo prowadziłyby do takiego transferu.⁵¹⁸ Przyznać jednak należy, że ten drugi wymiar pozostaje niejasny na tle opisu normatywnego przedmiotowej czynności sprawczej. Niezależnie od tej wątpliwości, sam fakt, iż przekazywanie dzieci ma charakter przymusowy sygnalizuje nie tylko naruszenie prawnie chronionych dóbr, ale także implicite powstanie uszczerbków po stronie jednostkowych członków grupy.

Powyższa zwięzła analiza prowadzi zatem do wniosku, że zbrodnia ludobójstwa może skutkować rozmaitymi uszczerbkami indywidualnymi, niezależnie od tego, iż może ona wyrządzić uszczerbek grupie chronionej jako takiej, prowadząc – w przypadku skutecznej realizacji znamion – do jej zniszczenia (w całości bądź w części).

2.3. Podmiotowość bierna w konstrukcji zbrodni przeciwko ludzkości