Podmiot bierny zbrodni przeciwko ludzkości

Sama nazwa zbrodni przeciwko ludzkości mogłaby sugerować, że podmiotem biernym tej kategorii normatywnej jest niedookreślony podmiot kolektywny kryjący się za pojęciem „ludzkości”. Jak odnotowuje Tomasz Iwanek, „zbrodnie przeciwko ludzkości mogą oznaczać zbrodnie przeciwko wszystkim ludziom albo przeciwko człowieczeństwu jako takiemu”.⁵³⁸ Trudno jednak uznać taką konstatację za w pełni satysfakcjonującą. Samo pojęcie ludzkości pozostaje bowiem trudne do zdefiniowania w taki sposób, który pozwalałby na identyfikację podmiotu określanego jako ludzkość.⁵³⁹ Zdaniem Andrzeja Bryla, „mówienie o ludzkości jako ofierze równoznaczne jest z posługiwaniem się swego rodzaju fikcją prawną, której zastosowanie ma na celu wyłącznie wskazanie, iż pewne zbrodnie (…) ze względu na swój specyficzny charakter

534 M. Delmas-Marty, Le paradigme du crime contre l’humanité: construire l’humanité comme valeur, [w:]

Construire un monde? Mondialisation, pluralisme et universalisme, Baduel Pierre-Robert (red.), Institut de recherche sur le Maghreb contemporain 2007, s. 175-188 („On peut distinguer alors le crime contre l’humanité du crime ordinaire car le but de l’acte est la dépersonnalisation, la déshumanisation de la victime”)

535 S. Zappalà, La giustizia penale internazionale. Perché non restino impuniti genocidi, crimini di guerra e contro l’umanità, il Mulino 2020, wyd. 2, s. 37.

536 M.J. Filipek, Koncepcja zbrodni przeciwko ludzkości w międzynarodowym prawie karnym, Wydawnictwo INP PAN 2020, s. 33.

537 K. Masło, Międzynarodowa odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie przeciwko ludzkości…, s.

140.

538 T. Iwanek, Zbrodnia ludobójstwa i zbrodnie przeciwko ludzkości w prawie międzynarodowym…, s. 169.

539 Por. przegląd definicji „ludzkości” – K. Masło, Międzynarodowa odpowiedzialność karna jednostek za zbrodnie przeciwko ludzkości…, s. 134-140; M.J. Filipek, Koncepcja zbrodni przeciwko ludzkości w międzynarodowym prawie karnym…, s. 36-39.

- 147 -

powinny ex lege podlegać reżimowi prawa międzynarodowego i tym samym być przedmiotem troski całej społeczności międzynarodowej”.⁵⁴⁰ Podążanie za nazwą zbrodni dla identyfikacji jej podmiotu biernego wydaje się z tego względu niecelowe.

Alternatywną metodę stanowi badanie nie tyle nazwy, co treści normatywnej zbrodni przeciwko ludzkości. To zaś pozwala na identyfikację podmiotu biernego zbrodni przeciwko ludzkości (a dokładniej ataku) w postaci ludności cywilnej.⁵⁴¹ Podążając za wcześniejszym orzecznictwem, w sprawie Ongwena Izba Orzekająca MTK wyjaśniła, że:

„[p]ostępowanie musi być <skierowane przeciwko ludności cywilnej>, czyli kolektywu (collective) w przeciwieństwie do pojedynczych cywilów (individual civilians). Ludność cywilna musi być głównym celem ataku (primary target of the attack), a nie incydentalną jego ofiarą. Obecność pośród ludności cywilnej jednostek, które nie mieszczą się w definicji <cywilów>, nie pozbawia ludności jej cywilnego charakteru. Co więcej, chociaż atak musi być skierowany przeciwko ludności cywilnej, nie ma wymogu, aby jednostkowe ofiary zbrodni były cywilami; muszą być tylko <osobami> w świetle Elementów Definicji Zbrodni. W każdym razie, Izba zauważa, że musi również istnieć wystarczający łącznik z atakiem skierowanym przeciwko ludności <cywilnej>.”⁵⁴²

Na poziomie generalnej konstrukcji zbrodni, to ludność cywilną należy zatem uznawać za podmiot bierny ataku stanowiącego o jej bycie normatywnym.⁵⁴³ Zauważa to także George P. Fletcher, według którego zbrodnie przeciwko ludzkości odnoszą się –

540 A. Bryl, Zbrodnie przeciwko ludzkości w doktrynie i orzecznictwie międzynarodowych trybunałów karnych…, s. 111.

541 M.C. Bassiouni, Crimes Against Humanity. Historical Evolution and Contemporary Application, CUP 2011, s. 28 („The victim group must be a civilian group (...)”); MTKJ, Prosecutor v. Ratko Mladić, Judgment…, pkt 3026 („<Directed against> indicates that it is the civilian population which is the primary object of the attack.(...) It is sufficient to show that enough individuals were targeted in the course of the attack, or that they were targeted in such a way as to satisfy the Trial Chamber that the attack was in fact directed against a civilian <population>, rather than against a limited and randomly selected number of individuals”).

542 MTK, The Prosecutor v. Dominic Ongwen, Trial Judgment, ICC-02/04-01/15-1762, 4 lutego 2021 r., pkt 2675.

543 MTK, The Prosecutor v. Bosco Ntaganda, Judgment on the appeals of Mr Bosco Ntaganda and the Prosecutor against the decision of Trial Chamber VI of 8 July 2019 entitled ‘Judgment’, ICC-01/04-02/06-2666-Red, 30 marca 2021 r., pkt 424 („Although the phrase suggests otherwise, it does not establish a legal requirement that the main aim or object of the relevant acts was to attack civilians. An attack directed against a civilian population may also serve other objectives or motives. The question of whether an attack was directed against a civilian population is essentially a factual issue (...)”); MTK, The Prosecutor v. Bosco Ntaganda, Judgment, ICC-01/04-02/06-2359, 8 lipca 2019 r., pkty 667 („denotes a collective, as opposed to individual civilians”) oraz 668 („the civilian population must be the primary (…) object of the attack”);

MTK, The Prosecutor v. Germain Katanga, Judgment pursuant to article 74 of the Statute, ICC-01/04-01/07-3436-tENG, 7 marca 2014 r., pkt 1104.

- 148 -

jako kategoria – do „kolektywnych ofiar”,⁵⁴⁴ nawet jeśli poszczególne typy mogą dotyczyć także „ofiar indywidualnych”.⁵⁴⁵ Kolektywny charakter podmiotowości biernej wynika także z orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych.⁵⁴⁶

Akceptując wyjściowy charakter podmiotowości biernej zbrodni przeciwko ludzkości (tj. ludność cywilna w kontekście wymogu ataku), wydaje się jednak, że zawężanie analizy wiktymności wyłącznie do jednego podmiotu zbiorowego nie jest konieczne. Analizę indywidualistyczną uzasadnia natomiast dwuaktowy charakter zbrodni międzynarodowych, który znajduje także przełożenie na zróżnicowanie podmiotowe. Sama ludność cywilna nie istnieje bowiem jako odrębny podmiot, lecz – jak stwierdza Guénaël Mettraux – stanowi „wystarczająco stałą i możliwą do identyfikacji zbiorowość jednostek”, która bynajmniej nie musi posiadać wspólnych

„cech” (np. etnicznych).⁵⁴⁷ W sprawie Mladicia, MTKJ wyjaśnił, że dla stwierdzenia zbrodni przeciwko ludzkości „wystarczy wykazać, że wystarczająco dużo osób zostało zaatakowanych w trakcie ataku, lub że zostały zaatakowane w taki sposób, aby zadowolić Izbę Orzekającą, że atak był w rzeczywistości skierowany przeciwko <populacji>

cywilnej, nie zaś przeciwko ograniczonej i losowo wybranej liczbie jednostek”.⁵⁴⁸ Podmiotem biernym ataku musi być więc pewna zbiorowość.

Definicja zbrodni przeciwko ludzkości zawarta w Statucie MTK odnosi się zarówno do podmiotów kolektywnych (ludność cywilna, grupa, zbiorowość, ludzie, wspólnota), jak i do poszczególnych jednostek (człowiek, kobieta, dziecko, osoba), przeciwko którym wymierzone zostają poszczególne akty wiktymizacji podejmowane w ramach rozległego lub systematycznego ataku.

W przypadku sprawstwa zbrodni przeciwko ludzkości, nie każda osoba będzie podlegała analogicznej wiktymizacji. Nawet jeśli podział na perspektywę kolektywną i jednostkową jest w tym przypadku mniej wyraźny niż w ramach zbrodni ludobójstwa, gdyż formalne „członkostwo” w zbiorowości określanej jako ludność cywilna nie

544 G.P. Fletcher, The Grammar of Criminal Law. Volume Two: International Criminal Law, OUP 2020, s.

128.

545 Ibidem, s. 129. W ujęciu argumentacyjnym, Autor opowiada się jednak za kolektywną wiktymnością zbrodni przeciwko ludzkości – ibidem.

546 MTK, The Prosecutor v. Jean-Pierre Bemba Gombo, Judgment pursuant to Article 74 of the Statute…, pkt 152 („The term <civilian population> denotes a collective, as opposed to individual <civilians>”).

547 G. Mettraux, International Crimes: Law and Practice: Volume II: Crimes Against Humanity…, s. 247.

548 MTKJ, Prosecutor v. Ratko Mladić, Judgment…, pkt 3026.

- 149 -

stanowi wymogu normatywnego,⁵⁴⁹ to i tak pozostaje on istotny dla określenia natury wiktymności sprzężonej ze zbrodniami przeciwko ludzkości.

Bycie ofiarą aktu stanowiącego o zbrodni przeciwko ludzkości wymaga faktycznego powiązania ze zbiorowością, którą można określać jako ludność (w większości) cywilną. Tak też w sprawie Ongwena, wyjaśniając znaczenie wspomnianych w definicji zbrodni osób (persons), Izba stwierdziła, że pojedyncze „ofiary są określane jako <osoba> bądź <osoby> we wszystkich typach zbrodni w art. 7 ust. 1 [SMTK – P.G.], oprócz wymuszonej ciąży (odnosi się do <kobiet>) oraz rezydualnych <innych nieludzkich czynów> (…). Nie określono dalszych wymagań dotyczących statusu”

(status requirement).⁵⁵⁰ Oznacza to, że osoba, która doznała określonego uszczerbku, nie musi posiadać szczególnego statusu normatywnego (np. podmiotu chronionego), aby nabyć status ofiary tej zbrodni. Istotne jest natomiast to, czy wymierzony w nią akt wiktymizacji był powiązany z atakami przeciwko ludności cywilnej jako takiej.

Z powyższej analizy wynika zatem, że jednostka, w którą wymierzona zostaje określona czynność sprawcza nie jest podmiotem biernym ataku stanowiącego o bycie zbrodni przeciwko ludzkości, lecz wyłącznie podmiotem biernym aktu, który wraz z innymi zachowaniami stanowi o tym, że dochodzi do prawnie relewantnego ataku przeciwko ludności cywilnej. Mimo że to jednostki będą więc domniemanymi ofiarami tej kategorii normatywnej, podmiotowość bierna zbrodni przeciwko ludzkości jest sprzężona z ludnością cywilną.⁵⁵¹ Pojęcie to nie jest jednak ograniczone wyłącznie do cywilów, którzy wspólnie stanowią o ludności cywilnej, skoro zbrodnia może zostać popełniona nawet wtedy, gdy pośród osób cywilnych znajdują się także osoby nie posiadające takiego statusu. W sprawie Karadžicia MTKJ wyjaśnił, że ludność cywilna będzie posiadała taki charakter także wtedy, gdy jest „cywilna w przeważającej mierze”

(predominantly civilian),⁵⁵² co w praktyce oznacza, iż „nie ma wymogu, ażeby pojedyncze ofiary zbrodni przeciwko ludzkości były cywilami”.⁵⁵³

Art. 7 ust. 2 SMTK stanowi, iż „<atak skierowany przeciwko ludności cywilnej>

oznacza sposób działania, polegający na wielokrotnym dopuszczaniu się czynów (…) skierowanych przeciwko ludności cywilnej, podjęty stosownie do lub dla wsparcia

549 G. Mettraux, International Crimes: Law and Practice: Volume II: Crimes Against Humanity…, s. 265-266.

550 MTK, The Prosecutor v. Dominic Ongwen, Trial Judgment…, przypis 7091.

551 MTKJ, Prosecutor v. Ratko Mladić, Judgment…, pkt 3026 („the civilian population (…) is the primary object of the attack”).

552 MTKJ, Prosecutor v. Radovan Karadžić Judgement…, pkt 474.

553 Ibidem, pkt 476.

- 150 -

polityki państwowej lub organizacyjnej zakładającej dokonanie takiego ataku”. W sprawie Ntagandy, Izba Orzekająca wyjaśniła, że w ten sposób wprowadzony został

„prób liczbowy” (quantitative threshold), przy którego spełnieniu jednostkowe akty wiktymizacji podejmowane w ramach ataku nabędą znaczenia normatywnego.⁵⁵⁴

Atak musi być przy tym „rozległy” lub „systematyczny”.⁵⁵⁵ Pierwsze z tych określeń pozostaje bliżej sprzężone z perspektywą (potencjalnych) ofiar tej zbrodni.

„Rozległość” dotyczy bowiem „wielkiej skali” wiktymizacji (large-scale) oraz „liczby zaatakowanych osób”, nawet jeśli nie ma ona stricte „numerycznego” czy

„geograficznego” charakteru.⁵⁵⁶ Tak wyraźnie łącznik ten nie wybrzmiewa natomiast w drugiej konfiguracji dotyczącej „systematycznej” natury naruszeń.⁵⁵⁷