Definicja pokrzywdzonego w pracach przygotowawczych

Droga do wypracowania ostatecznego kształtu przytoczonej powyżej definicji osoby pokrzywdzonej nie była ani krótka, ani łatwa.¹¹³ Już po przyjęciu Statutu MTK zaproponowano projekt definicji, zgodnie z którym oparte na koncepcji „uszczerbku”

(harm) pojęcie pokrzywdzonego miało obejmować zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne.¹¹⁴ W odróżnieniu od ostatecznej wersji definicji pokrzywdzonego, ta propozycja zawierała także odrębny punkt, w którym podejmowano próbę zdefiniowania uszczerbku (harm) jako podstawowej determinanty relewantnego pokrzywdzenia.¹¹⁵ Wypracowując tę znacznie bardziej ekstensywną definicję, aniżeli uczyniły to wcześniej trybunały ad hoc, dążono do uwzględnienia w możliwym zakresie postanowień Deklaracji z 1985 r.¹¹⁶ Tekst definicji nie znalazł jednak na tyle szerokiego poparcia, aby uzyskać status projektu Komisji. Niektórzy jej członkowie, oceniając przedłożoną wówczas propozycję jako

„zbyt szeroką”, obawiali się „trudności”, które mogłyby towarzyszyć jej praktycznej aplikacji w przyszłych procesach prowadzonych przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym.¹¹⁷

112 „Rule 85(b): Victims may include organizations or institutions that have sustained direct harm to any of their property which is dedicated to religion, education, art or science or charitable purposes, and to their historic monuments, hospitals and other places and objects for humanitarian purposes”.

113 Por. szczegółowy opis: S. Fernández de Gurmendi, Definition of Victims and General Principles, [w:]

The International Criminal Court: Elements of Crimes and Rules of Procedure and Evidence..., s. 428-429.

114 Por. „Rule X (Article 15) Definition of victim:

1. <Victim> means any person or group of persons who individually or collectively, directly or indirectly, suffered harm as a result of crimes within the jurisdiction of the Court.

2. <Harm> includes physical or mental injury, emotional suffering, economic loss or substantial impairment of fundamental rights.

3. <Victims>, where appropriate, may also be organizations or institutions which have been directly harmed” – cytuję za: Annex I, Report on the international seminar on victims’ access to the International Criminal Court. PCNICC/1999/WRPE/INF/2, 6 lipca 1999 r., s. 3. Źródło: https://www.legal-tools.org/doc/4c4512/pdf/. Odnotować należy, że w przypadku osób prawnych projekt posługiwał się mniej jednoznacznym językiem, tj. „where appropriate” oraz „may also be”, co w zestawieniu z pierwszym członem definicji świadczy o subsydiarnym charakterze wiktymności os. prawnych.

115 Obecnie – wobec braku definicji legalnej uszczerbku – Trybunał jest zmuszony samodzielnie definiować to pojęcie na potrzeby prowadzonej praktyki orzeczniczej. Zagadnienie to omawiam w dalszej części tego rozdziału.

116 Co zostało wskazane w przypisie 1 do przytoczonej już powyżej definicji ofiary. Por. Annex I, Report on the international seminar on victims’ access to the International Criminal Court.

PCNICC/1999/WRPE/INF/2, 6 lipca 1999 r., s. 8. Źródło: https://www.legal-tools.org/doc/4c4512/pdf/.

117 Annex I, Report on the international seminar on victims’ access to the International Criminal Court.

PCNICC/1999/WRPE/INF/2, 6 lipca 1999 r., s. 8 i przypis 1 („Views were expressed that mechanisms to

- 46 -

Kolejna proponowana definicja składała się ona z trzech części.¹¹⁸ Jej zakresem objęte zostały „osoby [fizyczne – P.G.], które indywidualnie lub kolektywnie poniosły uszczerbek, włącznie z (...) poważnym naruszeniem praw podstawowych (fundamental rights) przez zachowanie, które stanowi zbrodnię podlegającą jurysdykcji Trybunału”

(Rule Q – Definition of victims).¹¹⁹ W sformułowaniu tym, tak odmiennym od obecnie obowiązującego, nawiązywano do definicji ofiar przestępstw i nadużycia władzy zawartych w Deklaracji z 1985 r.¹²⁰ Ponadto definicja pokrzywdzonego miała obejmować osoby pokrzywdzone pośrednio.¹²¹ W końcu, po trzecie, oprócz osób fizycznych, status pokrzywdzonego miał przysługiwać również osobom prawnym, czyli – według przyjętego już wcześniej nazewnictwa – „organizacjom lub instytucjom, które zostały bezpośrednio pokrzywdzone”.¹²²

Jeszcze inna propozycja padła ze strony delegacji hiszpańskiej.¹²³ Podstawowe założenie przytoczonej poniżej propozycji zasadzało się na postulacie wprowadzenia dwóch odrębnych kategorii osób pokrzywdzonych (víctima oraz sujeto pasivo).

address practical difficulties that may arise from the scope of the definition need to be considered. The view was expressed that the definition may be too broad”).

118 Outcome of the inter-sessional meeting held at Mont Tremblant, Canada, from 30 April to 5 May 2000, circulated at the request of Canada, PCNICC/2000/WGRPE/INF/1, 24 maja 2000 r., s. 74. Źródło:

https://www.legal-tools.org/doc/2ba9b2/pdf. Silvia Fernández de Gurmendi zauważa, że „nieformalne prace” na nowym projektem definicji rozpoczęto dopiero w marcu 2000 r., zaś przytoczona powyżej

„definicja Q” stanowi efekt tamtych prac – S. Fernández de Gurmendi, Definition of Victims and General Principles, [w:] The International Criminal Court: Elements of Crimes and Rules of Procedure and Evidence..., s. 430 oraz przypis 12.

119 Outcome of the inter-sessional meeting held at Mont Tremblant, Canada, from 30 April to 5 May 2000, circulated at the request of Canada, PCNICC/2000/WGRPE/INF/1, 24 maja 2000 r., s. 74.

120 Ibidem, przypis 63 („This is a working text which requires further discussion, including a discussion on the issue of non-discrimination in the application of the definition”).

121 Ibidem, s. 74 („The term <victim> also includes, where appropriate, the immediate family or dependants of the direct victim and persons who have suffered harm in intervening to assist victims in distress or to prevent victimization”).

122 Ibidem („The term <victim> also includes, where appropriate, organizations or institutions that have been directly harmed”).

123 Por. „a) En relación con las medidas de protección y asistencia previstas en los arts. 43.6, 54.3 f), 57.3 c), 61.11 y 68.1, 2, 4 y 5 y en las reglas de procedimento y prueba, tendrá la condicion de <víctima> la persona o grupo de personas que haya sufrido directa o indirectamente, individual o colectivamente, un daño como consecuencia de crímenes de la competencia de la Corte. A efectos de esta definición se entenderá por daño las lesiones físicas o mentales, el sufrimiento emocional, los perjuicios económicos o la vulneración sustancial de derechos fundamentales. Las organizaciones o instituciones que hayan sufrido un daño directo tendrán tambien cuando corresponda, la condición de <victima>. b) Tendrán la condición de víctima a efectos de su participacion en las actuaciones penales, conforme a los dispuesto en los art.

15.3, 19.3 y 68.3, quienes fueran sujetos pasivos de alguno de los crímenes de la competencia de la Corte.

Aquellos que teniendo la condición de victima conforme al partado a) no reunan la condición de sujetos pasivos del delito podrán participar, conforme al art. 75, en las actuaciones relativas a la reparación”. Tekst definicji przytaczam za: S. Fernandez de Gurmendi, Definition of Victims and General Principles, [w:] The International Criminal Court: Elements of Crimes and Rules of Procedure and Evidence…, s. 431 oraz przypis 14. Autorka odnotowuje, iż była to nieformalna propozycja, która została przedłożona „wyłącznie po hiszpańsku” – ibidem.

- 47 -

Z jednej strony, pojemniejsze pojęcie „ofiary” (víctima) miało być oparte na przesłance „szkody/uszczerbku” (daño). W praktyce status ten zakładałby posiadanie przez ofiarę katalogu praw, które w literaturze nazywa się „standardami (prawami) obsługi” (service rights), w tym przede wszystkim środków ochrony i pomocy, jak i uprawnień reparacyjnych (w związku z przywołanym w jej treści art. 75 SMTK).¹²⁴

Natomiast druga, węższa kategoria odnosiła się do konstrukcji „podmiotu biernego” (sujeto pasivo).¹²⁵ Mimo że termin ten nie jest w przytoczonym fragmencie definiowany, biorąc pod uwagę jego rodowód, można domniemywać, iż oznaczałby on nosiciela (dzierżyciela, dysponenta) „dobra prawnego”, które zostało naruszone (ewentualnie zagrożone) wskutek popełnionej zbrodni.¹²⁶ W praktyce tenże podmiot bierny, oprócz praw przysługujących każdej uznanej przez Trybunał ofierze zbrodni (víctima), miał także posiadać prawo do czynnego udziału w postępowaniu przed MTK (tj. uprawnienia proceduralne, co wynika z przytoczonych przepisów Statutu, tj. art. 15 ust. 3, art. 19 ust. 3 oraz art. 68 ust. 3 SMTK, które takie uprawnienia formułują).

Propozycja hiszpańska – mimo że nie została przyjęta¹²⁷ – wciąż pozwala na wykazanie tego istotnego, lecz zwykle pomijanego (m.in. przez definicję zawartą w regule 85 RPD MTK) aspektu masowej wiktymizacji, którym jest zróżnicowany charakter wiktymności (tj. naruszone dobro prawne, wyrządzony uszczerbek)

„powstającej” w rezultacie zbrodni międzynarodowych.

Tekst obecnie obowiązującej definicji – uznanej w piśmiennictwie za

„progresywną”¹²⁸ – bazujący w dużej mierze na propozycji przedstawionej przez państwa

124 Por. T. Bachvarova, The Standing of Victims in the Procedural Design of the International Criminal Court, Brill-Nijhoff 2017, s. 103; C. Kulesza, Prawa podmiotowe osoby pokrzywdzonej przestępstwem w świetle niektórych zasad procesowych, ‘Państwo i Prawo’ 1991, nr 7, s. 41.

125 Por. S. Fernandez de Gurmendi, Definition of Victims and General Principles, [w:] The International Criminal Court: Elements of Crimes and Rules of Procedure and Evidence..., s. 431 („victim status would be recognized based on specific purposes”).

126 „Sujeto pasivo del delito es el titular del interés jurídico lesionado o puesto en peligro” – O. Peña Gonzáles, F. Almanza Altamirano, Teoría del delito: manual práctico para su aplicación en la teoría del caso, Asociación Peruana de Ciencias Jurídicas y Conciliación 2010, s. 76. Takie rozumienie tej koncepcji wynika także – jak się zdaje – z wyjaśnień Silvi Fernandez de Gurmendi – S. Fernandez de Gurmendi, Definition of Victims and General Principles, [w:] The International Criminal Court: Elements of Crimes and Rules of Procedure and Evidence…, s. 431 („those persons against whom the crime had been committed”).

127 S. Fernandez de Gurmendi, Definition of Victims and General Principles, [w:] The International Criminal Court: Elements of Crimes and Rules of Procedure and Evidence..., s. 431.

128 W związku z uwzględnieniem „instytucji lub organizacji” – E. Dwertmann, The Reparation System of the International Criminal Court. Its Implementation, Possibilities and Limitations, Martinus Nijhoff Publishers 2010, s. 98 („precise and progressive”).

- 48 -

arabskie,¹²⁹ został natomiast zaakceptowany pod koniec czerwca 2000 r.¹³⁰ Wyrażoną w regule 85 RPD MTK definicję „pokrzywdzonego” oparto konstrukcyjnie na czterech elementach. Po pierwsze, posiada ona szeroką, dwuczłonową strukturą podmiotową (tj.

osoby fizyczne, instytucje lub organizacje).¹³¹ Po drugie, determinantą relewantnego pokrzywdzenia jest powstanie szeroko rozumianego „uszczerbku” w przypadku osób fizycznych oraz „szkody” w przypadku osób prawnych. Po trzecie, źródło wiktymizacji musi stanowić zbrodnia objęta jurysdykcją Trybunału. Po czwarte zaś, pomiędzy zbrodnią oraz osobą jej sprawcy a uszczerbkiem (szkodą) ofiary musi zachodzić związek kauzalny. Te wszystkie kryteria są dodatkowo ograniczane właściwością Trybunału, w tym klasycznymi klauzulami jurysdykcyjnymi.