Prawa ofiar jako instrumenty upodmiotowienia

Tak jak określony typ przestępstwa (zbrodni) służy ochronie systemu prawnego i specyficznych dóbr człowieka (np. życia) oraz przeciwdziałaniu powstawaniu określonego uszczerbku (np. utraty życia czy zdrowia) po stronie osób pokrzywdzonych, tak też „prawa ofiar” umożliwiają realizację ich potrzeb oraz interesów już po tym, gdy dojdzie do prawnie relewantnego pokrzywdzenia.²⁷⁴ Przyznawane ofiarom uprawnienia są w tym sensie elementem szerszego nurtu dążącego do osiągnięcia celów, które zbiorczo określa się mianem „sprawiedliwości dla ofiar” (justice for victims).²⁷⁵ Przybierają one postać „materialnoprawną” lub „proceduralną”.²⁷⁶

Wiek XX-ty, w tym zwłaszcza jego druga połowa, zapoczątkował „epokę praw jednostki” w prawie międzynarodowym.²⁷⁷ Oprócz tych odnoszących się generalnie do osoby ludzkiej (prawa człowieka), w okresie tym zaczęto wyróżniać także kolejne subsystemy ochrony skupiające się na precyzyjniej określonych kategoriach osobowych (np. prawa dziecka, prawa kobiet) czy specyficznym statusie jednostek (np. prawa uchodźców), niezależnie od ról, w których człowiek może się znaleźć w określonym

273 Por. R. Atadjanov, Humanness as a Protected Legal Interest of Crimes Against Humanity. Conceptual and Normative Aspects, Springer 2019; G. Acquaviva, La repressione dei crimini di guerra nel diritto internazionale e nel diritto italiano, Giuffrè 2014, s. 29, 45-57; L. Picotti, Criminally Protected Legal Interests at the International Level after the Rome Statute, [w:] The Rome Statute of the International Criminal Court. A Challenge to Impunity, M. Politsi, G. Nesi (red.), Ashgate 2001, s. 255-268.

274 C. Kulesza, Rola pokrzywdzonego w procesie karnym w świetle ustawodawstwa i praktyki wybranych krajów zachodnich…, s. 57 („prawa różnią się od potrzeb przede wszystkim cechą wymagalności i gwarancji ich realizacji”); A. Dearing, Justice for Victims of Crime. Human Dignity as the Foundation of Criminal Justice in Europe, Springer 2017, s. 23-24 (mówiący w tym kontekście o „secondary” oraz

„tertiary rights”, podczas gdy „primary rights” odnoszą się do chronionych uprawnień, które wskutek przestępstwa zostają naruszone; „secondary rights” dotyczą sfery materialnoprawnej i przyjmują zdaniem Albina Dearinga trzy formy, tj. „right to justice”, „right to non-recurrence” oraz „right to respectful treatment”; natomiast „tertiary rights” wyrażają prawa proceduralne).

275 L. Moffett, Justice for Victims before the International Criminal Court…, s. 8, 24 i n.

276 J-A. Wemmers, Victims’ rigths are human rights: The importance of recognizing victims as persons,

‘Temida’ 2012, s. 80 („Using the human rights framework, we can identify specific substantive rights that apply to victims as well as procedural rights”). O tych dwóch wymiarach remedies pisze również Dinah Shelton – D. Shelton, Remedies in International Human Rights Law, wyd. 3, OUP 2015, s. 16. Ponadto koncepcja sprawiedliwości musi być odnoszona zarówno do poziomu „indywidualnego” (tj. ofiara jednostkowa), jak i „zbiorowego” (tj. ofiara kolektywna) – J-A. Wemmers, Victims’ Need for Justice.

Individual versus Collective Justice, [w:] Victimological Approaches to International Crimes: Africa, R.

Letschert, R. Haveman, A-M. de Brouwer, A. Pemberton (red.), Intersentia 2011, s. 152.

277 K. Karski, Jednostka, [w:] Wielka Encyklopedia Prawa. Prawo międzynarodowe publiczne, Tom IV, J.

Symonides, D. Pyć (red.), Fundacja „Ubi societas, ibi ius” 2014, s. 139.

- 84 -

otoczeniu normatywnym (np. prawa oskarżonego w procesie karnym).²⁷⁸ To do tej ostatniej kategorii zaliczyć można także prawa ofiar, które w ostatnich dekadach zaczęły podlegać postępującej normatywizacji.

Kategoria praw ofiar nie jest jednak wewnętrzna jednolita zarówno pod względem treści praw, jak i źródeł, w której są one wyrażane.²⁷⁹ Prawa ofiar są bowiem określone zarówno w aktach prawa międzynarodowego (przede wszystkim regionalnego,²⁸⁰ w związku z brakiem uniwersalnej konwencji dotyczącej praw ofiar²⁸¹), jak i w źródłach prawa krajowego, gdzie przybierają jednak różny kształt w zależności od charakteru danego systemu normatywnego.²⁸² Kluczową rolę w prowadzonym dyskursie naukowym, politycznym, jak i prawnym odgrywają też dokumenty o niewiążącym charakterze, w tym zwłaszcza wspomniane już uprzednio Deklaracja z 1985 r.²⁸³ oraz Podstawowe zasady z 2005 r.²⁸⁴ Prawa ofiar przestępstw są ponadto możliwe do pośredniego wywiedzenia²⁸⁵ z międzynarodowego prawa praw człowieka w związku z

278 Analizę środków ochrony „specjalnych grup” przeprowadza Constanze von Oppeln. Por. C. von Oppeln, Victim’s Protection in International Law: The Normative Basis and Look into the Practice, ‘European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice’ 2002, nr 10/2-3, s. 236-239.

279 Por. M.C. Bassiouni International Recognition of Victims’ Rights, ‘Human Rights Law Review’ 2006, nr 6(2), s. 203-279.

280 Czego przykład stanowią regulacje unijne. Por. E. Bieńkowska, L. Mazowiecka (red.), Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r. ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Komentarz, Wolters Kluwer 2014. Por.

także opracowania wynikające z badań prowadzonych w ramach Unii Europejskiej – Victims’ rights as standards of criminal justice. Justice for victims of violent crime. Part I, European Union Agency for Fundamental Rights 2019; Proceedings that do justice. Justice for victims of violent crime. Part II, European Union Agency for Fundamental Rights 2019; Sanctions that do justice. Justice for victims of violent crime. Part III, European Union Agency for Fundamental Rights 2019; Women as victims of partner violence. Justice for victims of violent crime. Part IV, European Union Agency for Fundamental Rights 2019. A. Dearing, H. Huxtable, Doing justice for victims of violent crime in the European Union – Reflections on findings from a research project conducted by the European Union Agency for Fundamental Rights, ‘International Journal of Comparative and Applied Criminal Justice’ 2021, nr 45(1), s. 39-66.

281 Pomimo podejmowanych w tej mierze prób – UN Convention on Justice and Support for Victims of Crime and Abuse of Power, 2010. W piśmiennictwie, zob. E. Bieńkowska, Projekt konwencji Narodów Zjednoczonych o sprawiedliwości oraz wsparciu dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, ‘Zeszyty Prawnicze’ 2015, nr 15(3), s. 5-26 (Autorka odnotowuje rozbieżność opinii w doktrynie odnośnie do tego, czy konwencja jest rzeczywiście potrzebna; sama wyraża stanowisko twierdzące).

282 Por. E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar przestępstw, Wolters Kluwer 2009; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Uprawnienia pokrzywdzonego przestępstwem, Wolters Kluwer 2014.

283 M. Groenhuijsen, The development of international policy in relation to victims of crime, ‘International Review of Victimology’ 2014, nr 20(1), s. 32 („Magna Carta of victims’ rights”). Krytycznie na temat uregulowania w jednym dokumencie dwóch kategorii ofiar (tj. przestępstw oraz nadużyć władzy) – E.

Bieńkowska, Deklaracja ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, ‘Państwo i Prawo’ 1987, nr 42(6), s. 95.

284 E. Bieńkowska, Pokrzywdzony, [w:] System Prawa Karnego Procesowego. Strony i inni uczestnicy postępowania karnego, Tom 6, C. Kulesza (red.), Wolters Kluwer 2016, s. 264, 272.

285 Pośredniego, gdyż – jak zauważa się w literaturze – „[ż]adna spośród podstawowych umów międzynarodowych mających na celu ochronę praw człowieka nie zawiera (…) regulacji bezpośrednio chroniących prawa pokrzywdzonych przestępstwem” – W. Hermeliński, B. Nita, Pokrzywdzony jako podmiot praw i wolności gwarantowanych przez Europejską Konwencję Praw Człowieka, [w:] Wpływ

- 85 -

orzecznictwem wysławiającym materialnoprawne i proceduralne dyrektywy ochrony poszczególnych praw człowieka.²⁸⁶ W jeszcze inny sposób odnoszą się do nich akty prawne z zakresu tzw. transnarodowego prawa karnego,²⁸⁷ które przewidują klauzule dotyczące osób pokrzywdzonych.²⁸⁸ Standardy ochronne oraz specyficzne uprawnienia proceduralne i materialne ustanawiają w końcu akty określające podstawy instytucjonalne międzynarodowego sądownictwa karnego, chociaż zakres tych uprawnień, jak i ich charakter przybierają różnorodną postać (por. rozdziały IV i V) w zależności od badanego organu sądowego.²⁸⁹

Ze względu na swój charakter, nurt rozwoju regulacji określających prawa ofiar może być sprzęgany ideowo oraz temporalnie z postępującą po II wojnie światowej humanizacją prawa międzynarodowego.²⁹⁰ Należy jednak pamiętać, że ruch prawa ofiar nie zainicjował wskazanych zmian jakościowych w systemie prawa międzynarodowego, lecz raczej następczo czerpał z otoczenia normatywnego stworzonego przez niektóre gałęzie prawa międzynarodowego.²⁹¹ Został on w tym sensie poprzedzony przez międzynarodowe prawo praw człowieka²⁹² oraz międzynarodowe prawo humanitarne (w

Europejskiej Konwencji Praw Człowieka na systemy ochrony praw człowieka oraz międzynarodowe prawo karne i humanitarne, E. Karska (red.), Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki” 2013, s. 207.

286 Por. D. Czerwińska, Uwzględnienie prawnie chronionych interesów pokrzywdzonego jako cel procesu karnego w świetle Konstytucji RP i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ‘Ius Novum’ 2020, s. 79-94;

A. Mężykowska, Does the Victim of a Crime Have the Right to a Fair Trial? – Remarks on the Protection of Crime Victims in the Light of the Guarantees in the European Convention on Human Rights, ‘Polish Yearbook of International Law’ 2011, nr 31, s. 285-313; A. Mężykowska, Ochrona pokrzywdzonych przestępstwem w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, ‘Kwartalnik Prawa Publicznego’ 2010, nr 3, s. 137-155.

287 Por. N. Boister, ‘Transnational Criminal Law’?, ‘European Journal of International Law’ 2003, nr 14(5), s. 95976; C. Nowak, O pojęciu transnarodowego prawa karnego, ‘Państwo i Prawo’ 2012, nr 12, s. 3-14.

288 Przykładowo – art. 25 (Pomoc dla ofiar i ich ochrona) Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (Dz.U. 2005 nr 18 poz. 158); art. 13-14 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1984 r. (Dz.U. 1989 nr 63 poz. 378).

289 Trzy typy praw, tj. „prawo do sprawiedliwości”, „prawo do prawdy” oraz „prawo do naprawy”, szczegółowo analizuje Tomasz Lachowski – T. Lachowski, Perspektywa praw ofiar w prawie międzynarodowym. Sprawiedliwość okresu przejściowego (transitional justice)…, s. 183-329.

290 Zob. T. Meron, The Humanization of International Law, Martinus Nijhoff Publishers 2006, s. 38 i n.

291 O różnych figurach ofiary tworzonych w poszczególnych sferach regulacji pisze: C. Fernández de Casadevante Romani, International Law of Victims, Springer 2011. Podstawowe źródła zawiera zbiór – E.

Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych, Wolters Kluwer 2009.

292 Przy czym w piśmiennictwie odnotowuje się, że to Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z dnia 9 grudnia 1948 r. (Dz.U. 1952 nr 2 poz. 9) była pierwszym z aktów z zakresu praw człowieka – E. Cała-Wacinkiewicz, Ochrona praw człowieka w systemie ONZ, [w:] Encyklopedia zagadnień międzynarodowych, E. Cała-Wacinkiewicz, R. Podgórzańska, D. Wacinkiewicz, C.H. Beck 2011, s. 6.

- 86 -

związku ze zmianami już po 1945 r.),²⁹³ które stworzyły autonomiczne rozumienie wiktymności sprzężone z ich sferą regulacji (np. ofiara naruszeń praw człowieka).²⁹⁴ Rzeczywisty wpływ ruchu praw ofiar na kształt regulacji prawnokarnych, jak i stopniowe przemodelowywanie prawa międzynarodowego dla wzmocnienia pozycji jednostki przypada więc na późniejsze lata.²⁹⁵

Za kluczowy punkt odniesienia przy określaniu praw przysługujących ofiarom przestępstw uznać można Deklarację o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 1985 r. Deklaracja wprowadziła cztery kategorie wyrażające obowiązki i standardy postępowania wobec ofiar, tj. „dostęp do sprawiedliwości i właściwe traktowanie”, „restytucję”, „kompensację” oraz „pomoc”.²⁹⁶ W ich ramach wyrażono generalne dyrektywy dotyczące traktowania ofiar (m.in. „ze współczuciem i względami dla ich godności”), określono konieczność wprowadzenia zmian instytucjonalnych dla realizacji ich potrzeb (m.in. „mechanizmy sądowe i administracyjne”, „mechanizmy nieformalne”), a także podkreślono znaczenie

„restytucji” i „kompensacji”, jak i innych rodzajów „pomocy” (m.in. „materialną, medyczną, psychologiczną i socjalną”).²⁹⁷

Z perspektywy międzynarodowej sprawiedliwości karnej, dopełnienie Deklaracji z 1985 r. stanowią Podstawowe zasady z 2005 r.²⁹⁸ Dokument ten już w preambule wyraża zasadę „solidarności” społeczności międzynarodowej z ofiarami poważnych naruszeń prawa międzynarodowego, która w tym celu zdecydowała się przyjąć

„perspektywę zorientowaną na ofiary” (victim-oriented perspective). Perspektywa ta

293 Por. M. Sassòli, International Humanitarian Law. Rules, Controversies, and Solutions to Problems Arising in Warfare, Edward Elgar 2019, s. 5-14; E. Mikos-Skuza, Wprowadzenie do międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych, [w:] Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, K. Lankosz (red.), Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych 2007, s. 27; R. Bierzanek, Prawa człowieka w konfliktach zbrojnych, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1972, s. 74 i n.

294 Na marginesie odnotować wypada, że jedną z koncepcji wiktymologicznych jest sformułowana w latach 80. XX wieku tzw. „nowa” wiktymologia Roberta Eliasa (która obecnie, z perspektywy lat, nową bynajmniej już nie jest), odnosząca się nie tyle do ofiar przestępstw, lecz do „ofiar wszelkiego typu pogwałceń praw człowieka” – E. Bieńkowska, Koncepcje wiktymologii – próba określenia zakresu badań,

‘Przegląd Prawa Karnego’ 1990, nr 3, s. 21.

295 Na temat „konwergencji” wiktymologii z ruchem praw człowieka i międzynarodowym prawem karnym, zob. S. Garkawe, The Victim-Related Provisions of the Statute of the International Criminal Court: A Victimological Analysis, ‘International Review of Victimology’ 2001, nr 8, s. 270-272.

296 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Ofiara przestępstwa w dokumentach międzynarodowych, Wolters Kluwer 2009, s. 74-77.

297 Por. tekst: ibidem.

298 Podstawowe zasady z 2005 r. zawierają także odniesienia do regulacji dotyczących ofiar przyjętych na potrzeby funkcjonowania Międzynarodowego Trybunału Karnego. Co ciekawe, wspomniane explicite zostały wyłącznie art. 68 oraz art. 75 SMTK, chociaż Statut wyraża pewne uprawnienia dla ofiar (pokrzywdzonych) również w innych przepisach (np. art. 15 SMTK). Trudno jednak zaprzeczyć, że przytoczone w Zasadach przepisy Statutu mają podstawowe znaczenie dla ofiar zbrodni w systemie MTK.

- 87 -

znalazła następnie odzwierciedlenie w konkretnych uprawnieniach i obowiązkach wyrażonych w Podstawowych zasadach z 2005 r., tj. kolejno:

 „traktowanie ofiar” (treatment of victims),

 „prawo ofiar do środków zaradczych” (victims’ right to remedies).

Podstawowe zasady z 2005 r. potwierdzają, że „ofiary powinny być traktowane po ludzku (with humanity) i z poszanowaniem ich godności oraz praw człowieka (…)” (pkt 10). W tym celu za konieczne uznano podjęcie środków dla zapewnienia zarówno im, jak i ich rodzinom „bezpieczeństwa, dobrostanu fizycznego i psychicznego oraz prywatności” (pkt 10).

Społeczność międzynarodowa potwierdziła ponadto trzy środki zaradcze przysługujące ofiarom poważnych naruszeń praw człowieka i prawa humanitarnego (pkt 11(a)-(c)), tj.

 „dostęp do wymiaru sprawiedliwości” (access to justice – pkty 12-14),

 „zadośćuczynienie za doznany uszczerbek” (reparation for harm suffered – pkty 15-23),

 „dostęp do istotnych informacji dotyczących naruszeń i mechanizmów naprawczych” (access to relevant information concerning violations and reparation mechanisms – pkt 24).

Ostatni punkt Podstawowych zasad z 2005 r. wyraża natomiast zastrzeżenie, zgodnie z którym „żadna część niniejszego dokumentu nie może być interpretowana jako odstępstwo od chronionych na szczeblu międzynarodowym i krajowym praw innych osób, w szczególności prawa oskarżonego do korzystania z obowiązujących standardów rzetelnego procesu” (pkt 27). Potwierdzone uprawnienia ofiar nie mają tym samym absolutnego charakteru, lecz muszą być interpretowane przez wzgląd na uprawnienia innych podmiotów, co – w kontekście karnoprawnym – znajduje swój najbardziej czytelny przejaw w podążających w odmiennych kierunkach dążeniach i interesach ofiary (pokrzywdzonego) oraz oskarżonego.