Ofiara (nie)idealna z perspektywy wiktymologicznej

„Ofiara idealna” (ideal victim) to określenie skonceptualizowane przez norweskiego kryminologa Nilsa Christiego jeszcze w latach 80. XX wieku.⁷¹⁰ Swoją analizę Autor ten rozpoczyna od dwóch istotnych uwag wprowadzających. Po pierwsze, Nils Christie wskazuje, że status ofiary („bycie ofiarą”) nie jest „fenomenem obiektywnym”, gdyż nie każdy człowiek odbiera oraz interpretuje pokrzywdzenie w ten sam sposób.⁷¹¹ Po drugie, fenomen pokrzywdzenia jest możliwy do badania na dwóch poziomach, czyli na „poziomie jednostkowym” (the personality level) oraz na „poziomie społecznym” (the social system level),⁷¹² przy czym tak jeden, jak i drugi wymiar mogą posiadać rozmaite odcienie, gdy mowa o ocenie pewnego zjawiska o wiktymizacyjnym potencjale. Istnieją więc zdaniem Nilsa Christiego osoby oraz systemy, które większość sytuacji będą postrzegały jako krzywdzące, podczas gdy inne będą to czyniły nader rzadko.⁷¹³ Subiektywna i obiektywna percepcja wiktymizacji jest zatem płynna i zmienna,⁷¹⁴ co jest istotne nie tylko jako fakt społeczny, gdyż rodzi także pewne konsekwencje praktyczne.

To na tym tle Nils Christie konstruuje „ofiarę idealną”, przyjmując jednak perspektywę socjologiczną, nie zaś stricte indywidualistyczną. Autor wyjaśnia, że przez

„ofiarę idealną” ma „na myśli osobę bądź kategorię jednostek, którym – gdy stają się one celem przestępstwa – najchętniej przyznaje się całościowy i słuszny status ofiary”.⁷¹⁵

„Ofiara idealna” nie jest więc figurą istniejącą obiektywną, nie posiada ściśle wytyczonej granicy znaczeniowej, od której się zaczyna, albo na której się kończy.⁷¹⁶ Niemniej, zdaniem Nilsa Christiego, istnieją pewne wzory „ofiary idealnej”, tj. takie przypadki wiktymizacji, co do których nikt nie ma wątpliwości, że dana osoba pokrzywdzona przez

710 N. Christie, The ideal victim, [w:] From crime policy to victim policy: Reorienting the justice system, E.

A. Fattah (red.), MacMillan Press 1986, s. 17-30. Por. także współczesne interpretacje: Revisiting The

‘Ideal Victim’. Developments in Critical Victimology, M. Duggan (red.), Policy Press 2018.

711 N. Christie, The ideal victim, [w:] From crime policy to victim policy: Reorienting the justice system..., s. 18.

712 Ibidem.

713 Ibidem.

714 Przy czym wpływ na to ma także postać docelowej ofiary, co wywodzi Joshua Kleinfeld – J. Kleinfeld, A Theory of Criminal Victimization, ‘Stanford Law Review’ 2013, nr 65(5), s. 1092 („(…) something still worse about those crimes where the victims are – like bystanders, the elderly, or children – particularly vulnerable or particularly innocent”).

715 N. Christie, The ideal victim, [w:] From crime policy to victim policy: Reorienting the justice system..., s. 18 (bez kursywy).

716 W takim „nieobiektywnym” (ewentualnie obiektywizowanym przez opinię większości) sensie pojęcie to jest używane także w tym opracowaniu.

- 187 -

określone działanie sprawcy jest rzeczywiście „idealna”.⁷¹⁷ Jako przykład Christie przywołuje kazus „małej, starszej pani” (little, old lady) okradzionej przez „dużego mężczyznę” (big man) w ciągu dnia.⁷¹⁸ Wedle narracji Christiego, napastnik oraz pokrzywdzona przez niego kobieta znajdują się zatem na przeciwległych końcach klasycznej, dwuosobowej interakcji zachodzącej pomiędzy (idealnym) sprawcą a (idealną) ofiarą.⁷¹⁹

Nie każda ofiara musi być jednak równie „idealna” we wskazanym powyżej sensie. Końcowa ocena tego nieformalnego statusu będzie bowiem zależała od dwóch czynników, tj. indywidualnych cech samej ofiary, oraz zestawienia ofiary ze sprawcą przestępstwa. W tym też sensie, młody, silny mężczyzna prowadzący styl życia negatywnie oceniany przez społeczeństwo, nie będzie „ofiarą idealną”, nawet jeśli dojdzie do jego rzeczywistego pokrzywdzenia.⁷²⁰ Drugi czynnik zakłada natomiast, że

„idealny” charakter ofiary nie powinien być oceniany w odosobnieniu, lecz w ujęciu

„interakcyjnym”.⁷²¹ Według teorii Nilsa Christiego, „im bardziej idealna jest ofiara, tym bardziej idealny staje się sprawca”, zaś „im bardziej idealny sprawca, tym bardziej idealna jest ofiara”.⁷²² Ta zależność, chociaż może znajdować zastosowanie do wielu sytuacji (jak chociażby kazus przytoczony wcześniej), nie zachodzi jednak – jak się zdaje – w każdym przypadku. Jako że koncepcja Nilsa Christiego odnosi się do często nieweryfikowalnych emocji leżących u podstaw percepcji społecznej określonego aktu wiktymizacji, trudno jednak odmówić Autorowi racji, gdy twierdzi, że najbardziej czytelne będą te sytuacje, w których kontrast pomiędzy „idealną ofiarą” a „idealnym sprawcą” jest łatwy do rozszyfrowania przez osobę trzecią.⁷²³

Figura „ofiary idealnej” nie pojawia się jednak wyłącznie przy tradycyjnych formach pokrzywdzenia. Może natomiast zostać wykorzystana do wykazania specyficznych cech wiktymizacji masowej, w ramach której relacje znaczeniowe pomiędzy ofiarą i sprawcą przybierają często dynamiczny charakter.⁷²⁴ Wraz z rozwojem

717 N. Christie, The ideal victim, [w:] From crime policy to victim policy: Reorienting the justice system..., s. 18.

718 Ibidem.

719 Ibidem, s. 19.

720 Por. przykład – ibidem.

721 Zob. S. Jankowitz, Intergroup struggles over victimhood in violent conflict: The victim-perpetrator paradigm, ‘International Review of Victimology’ 2018, nr 24(3), s. 263 („interactional nature of victimhood”).

722 N. Christie, The ideal victim…, s. 25.

723 Ibidem, s. 26.

724 Por. K. McEvoy, K. McConnachie, Victimology in Transitional Justice: Victimhood, Innocence and Hierarchy, ‘European Journal of Criminology’ 2012, nr 9(5), s. 532-533.

- 188 -

wiktymologicznej, kryminologicznej oraz krytycznej (critical legal studies) refleksji nad międzynarodowym prawem karnym, pierwotna idea Christiego została po latach przejęta, rozwinięta, a w pewnych wymiarach także zmodyfikowana między innymi przez Jorisa van Wijka⁷²⁵ oraz Christine Schwöbel-Patel.⁷²⁶

W świetle teorii Jorisa van Wijka o bycie „ofiary idealnej” świadczy aż dziesięć atrybutów. Pierwsze sześć cech znajduje swoje korzenie jeszcze w pracy Nilsa Christiego. Ofiara musi być tym samym (1) „słaba” (weak), (2) realizować „projekt godny uznania” (a respectable project); (3) „nie być winna” (not to be blamed) oraz (6)

„być wystarczająco silna” (powerful enough). Kolejne cechy – w związku ze wspomnianą już wcześniej „interakcyjnością” kryminalną – dotyczą natomiast

„idealnego” sprawcy (zbrodni), który ma być (4) „duży i zły” (big and bad) oraz (5)

„nieznany” (unknown).⁷²⁷ Joris van Wijk dodaje do tego cztery następne atrybuty, które jednak – co znamienne – dotyczą nie tyle ofiary czy sprawcy, co natury konfliktu, w ramach którego dochodzi do przedmiotowej wiktymizacji. Nie jest to jednak przypadek, gdyż – jak wyjaśnia holenderski kryminolog – „kluczowa różnica w porównaniu do przestępstw konwencjonalnych jest taka, że ofiary zbrodni międzynarodowych muszą

<sprzedać> własną sprawę międzynarodowym mediom”.⁷²⁸ Dopiero wtedy będą bowiem posiadały podstawy do tego, by „ubiegać się” o status ofiary idealnej.⁷²⁹ Konflikt, w którym dochodzi do wiktymizacji, powinien być więc (7) „nieskomplikowany” (not complex), (8) „unikalny” (unique), (9) „krótki” (short) oraz (10) „odbywać się we właściwym czasie” (well-timed).⁷³⁰

Nie wszystkie wskazane powyżej cechy posiadają jednak identyczną wagę z perspektywy „ofiary idealnej zbrodni międzynarodowych”. Joris van Wijk uznaje chociażby, że z perspektywy międzynarodowej kryterium „słabości” (np. dzieci – por.

rozdział VI) – chociaż pozostaje przydatne – może mieć mniejsze znaczenie od tego, w

725 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’ of international crimes? Nils Christie’s concept of the ideal victim reinterpreted, ‘International Review of Victimology’ 2013, nr 19(2), s. 159-179. Uprzejmie dziękuję Panu Profesorowi Jorisowi van Wijkowi oraz Pani Profesor Barborze Holi (Vrije Universiteit Amsterdam, Center for International Criminal Justice) za inspirujące rozmowy na temat międzynarodowej sprawiedliwości karnej, które mogłem odbyć podczas mojego stażu naukowo-dydaktycznego – finansowanego przez Narodową Agencję Wymiany Akademickiej – w Centrum kierowanym przez Pana Profesora oraz Panią Profesor.

726 C. Schwöbel-Patel, Marketing Global Justice. The Political Economy of International Criminal Law, CUP 2021, s. 127-150. Wcześniej także: C. Schwöbel, The 'ideal' victim of international criminal law,

‘European Journal of International Law’ 2018, nr 29(3), s. 703-724.

727 Por. N. Christie, The ideal victim…, s. 19 (pięć atrybutów) oraz s. 21 (wspomina o szóstym).

728 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’…, s. 167.

729 Ibidem.

730 Ibidem, s. 168-170.

- 189 -

związku z jakim „projektem” doszło do wiktymizacji potencjalnej „ofiary idealnej”.⁷³¹ To osoby cywilne, które do momentu wiktymizacji realizowały „neutralny projekt” będą – jak wskazuje ten Autor – najczęściej ofiarami (zbrodni).⁷³² Pogląd ten należy podzielić.

Pośrednio znamionuje on zresztą „współczesną” (w szerokim tego słowa rozumieniu) rekonfigurację konfliktów zbrojnych, których ofiarami stają się nie tylko (czy nie wyłącznie) członkowie sił zbrojnych, ale także (niekiedy zaś przede wszystkim) ludność cywilna.⁷³³

Jeden z atrybutów dotyczących stricte ofiary to jej „siła”. Wymóg ten ma jednak dotyczyć nie tyle siły w sensie fizycznym, co zdolności „ubiegania się” przez ofiary o odpowiednie nagłośnienie faktu ich wiktymizacji.⁷³⁴ Tak rozumiana „siła ofiary” posiada – jak się zdaje – istotne znaczenie nie tylko w momencie (trakcie) bądź tuż po akcie wiktymizacji (np. kazus agresji rosyjskiej na Ukrainę), ale także w dalszym dystansie czasowym, o czym świadczy zjawisko negacjonizmu omówione w ostatniej części tego rozdziału (np. w związku z Holocaustem).

Kolejne dwa atrybuty dotyczą – jak wskazano powyżej – podmiotu czynnego (zbrodni). Podążając za Nilsem Christiem, który jeszcze w latach 50. XX wieku prowadził badania nad norweskimi strażnikami w niemieckich obozach koncentracyjnych w trakcie II wojny światowej – dochodząc wówczas do ogólnego wniosku, że nie różnili się oni zasadniczo od innych ludzi (a zatem, że w istocie każdy człowiek znajdujący się w podobnym kontekście sytuacyjnym mógłby popełnić analogiczne zbrodnie⁷³⁵) – Joris van Wijk trafnie zauważa, że bycie „dużym i złym” jest zależne od przyjętego punktu odniesienia (tj. sprawca-sprawca; sprawca-ofiara).⁷³⁶

731 Ibidem, s. 163.

732 Ibidem, s. 163-164.

733 Na stronie internetowej Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża możemy przeczytać: „[w]

ciągu ostatnich 60 lat głównymi ofiarami wojny byli cywile. Ochrona ludności cywilnej podczas konfliktu zbrojnego jest zatem kamieniem węgielnym MPH” – https://www.icrc.org/en/war-and-law/protected-persons/civilians.

734 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’…, s. 166 („Being granted the victim status is one thing, but successfully claiming this status is another”).

735 N. Christie, The ideal victim…, s. 26 (wspominający także o badaniach prof. Stanisława Batawii z Uniwersytetu Warszawskiego, które miały potwierdzać hipotezy N. Christigo, lecz nie zostały upublicznione, co norweski kryminolog przyjął z pewnym zrozumieniem, biorąc pod uwagę kontekst społeczny i historię Polski). W kolejnych dekadach konkluzje te zostały potwierdzone także w innych studiach. Na tym tle, warto także odnotować pogląd Lecha Falandysza: „Wydaje się również, że tragiczne doświadczenie ludzkości, jakim była II wojna światowa, przyniosło istotną zmianę dotychczasowych poglądów na przestępstwo. Skoro bowiem <normalni> ludzie stawali się zbrodniarzami tylko dlatego, że uwikłani zostali w zbrodniczy system, mogło to znaczyć, że każdy człowiek jest potencjalnym przestępcą i każdy jest jednocześnie potencjalną ofiarą (...) Należało więc postawić pytanie – kto i dlaczego staje się ofiarą? Liczba ofiar zbrodni ostatniej wojny – bez precedensu w historii – nieodparcie problem ten podsuwała” – L. Falandysz, Wiktymologia..., s. 20.

736 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’…, s. 165.

- 190 -

Odnosząc się do pierwszej z tych modalności, badacz ten wyraża następnie ideę

„stopniowalności zła” (gradation of ‘evilness’), która jest społecznie akceptowana, ponieważ chcemy „wierzyć, że ludzie, którzy dopuszczają się takich czynów, znacznie się od nas różnią”.⁷³⁷

Czy sprawca zbrodni musi być jednak „nieznany” (z perspektywy ofiary bądź perspektywy społecznej, jak zauważył to już wcześniej Nils Christie), aby osobie pokrzywdzonej został przyznany status „ofiary idealnej”? W kontekście zbrodni międzynarodowych, kryterium to zostanie zazwyczaj spełnione na linii sprawca-ofiara (ofiary) zbrodni.⁷³⁸ Jasne jest bowiem, iż wiktymizacja międzynarodowa jest w dużej mierze „zanonimizowana”.⁷³⁹ Gdy idzie o drugą konfigurację (sprawca-podmiot przyznający status ofiary idealnej), sytuacja wydaje się natomiast nieco bardziej złożona.

Dla jej wykazania, Joris van Wijk przywołuje jako przykład Al-Qaidę, w skład której wchodzili „obcy, dziwnie ubrani, brodaci, nieznani mężczyźni”, co w oczach zachodnich widzów miało umacniać obraz „nieznanego sprawcy” zbrodni.⁷⁴⁰ Z drugiej strony, zdaniem tego Autora kryterium wymyślone pierwotnie przez Nilsa Christego nie jest możliwe do obrony w przypadku wszystkich aktów wiktymizacji międzynarodowej, o czym świadczą kazusy między innymi Saddama Husseina czy Josepha Kony’ego – jednostek znanych, a zarazem „ucieleśniających zło” (evilness) w oczach zewnętrznych odbiorców.⁷⁴¹

Teoria Jorisa van Wijka, oprócz reinterpretacji sześciu wyjściowych atrybutów

„ofiary idealnej” według Nilsa Christiego, zawiera także cztery „nowe” kryteria.

Zdaniem holenderskiego kryminologa, konflikt skutkujący masową wiktymizacją „nie może być skomplikowany” dla odbiorcy informacji na jego temat.⁷⁴² Ponadto ofiarom zbrodni ma być łatwiej uzyskać status ofiary idealnej wtedy, gdy leżący u podstaw ich wiktymizacji konflikt może zostać zaprezentowany jako „unikalny”, gdyż – jak zauważa ten badacz – „im bardziej ekstrawagancki dyktator, im bardziej brutalna armia, tym więcej uwagi konflikt otrzymuje”.⁷⁴³ Wynika z tego, że nie tylko rodzaj czy źródło, ale również kontekst wiktymizacji mogą mieć wpływ na dominującą percepcję „ofiar idealnych”. Jasne jest także i to, że publiczne zainteresowanie określonymi kazusami

737 Ibidem.

738 Ibidem.

739 Por. także rozdział III (relacyjność faktyczna).

740 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’…, s. 166.

741 Ibidem, s. 166.

742 Ibidem, s. 168.

743 Ibidem, s. 169.

- 191 -

wiktymizacji nie jest trwałe. Przeciwnie – ulatnia się z czasem. Trudno więc nie zgodzić się z Jorisem van Wijkem, gdy stwierdza, że „im dłuższy konflikt, tym mniejsza wola ze strony opinii publicznej, aby to zauważać i martwić się tym”.⁷⁴⁴ Natomiast w tych wyjątkowych sytuacjach, gdy dany konflikt pozostaje elementem przekazu medialnego przez dłuższy okres, z czasem może to prowadzić do odmiennych skutków, tj.

wywoływać poczucie „zmęczenia” oraz „fatygę”.⁷⁴⁵

Ostatnie kryterium przyjmowane do oceny „idealnej wiktymności” przez Jorisa van Wijka dotyczy również aspektu temporalnego, jednak w nieco innym sensie. Zgodnie z tym, co zostało już odnotowane powyżej, poszczególne kazusy wiktymizacji konkurują ze sobą o uwagę ze strony mediów. Niebagatelne znaczenie ma więc to, czy konflikt odbywa się „we właściwym czasie” (timing is everything),⁷⁴⁶ tj. czy rozpoczyna się w tym samym momencie, co inny konflikt, gdyż to grozi jego wyparciem przez wydarzenie uznawane za istotniejsze. „Selektywność” w wyborze (przez media) i w odbiorze (przez opinię publiczną) informacji jest bowiem nieuchronna.⁷⁴⁷ Przyznanie ofiarom zbrodni statusu „ofiary idealnej” może być więc – przynajmniej w części – determinowane innymi wydarzeniami na świecie.

W tym względzie „selektywność” znajduje zresztą przejaw także w innym sensie.

Tworząc teoretyczny model „ofiary idealnej”, Joris van Wijk odwoływał się do

„zachodniej” perspektywy (Western media), przyznając jednak, że nie wyczerpuje to kręgu „potencjalnych dawców statusu ofiary”.⁷⁴⁸ Obraz „ofiary idealnej” kreowany w jednym miejscu (np. Europie) niekoniecznie musi pokrywać się z perspektywą tworzoną w innym miejscu (np. Azji). Fakt ten zdaje się egzemplifikować obecnie konflikt w Ukrainie, w ramach którego zarówno państwo, jak i społeczeństwo ukraińskie w percepcji świata zachodniego posiadają niewątpliwie status „ofiary idealnej”. Nie oznacza to jednak, iż jest tak wszędzie (np. media chińskie).⁷⁴⁹ „Selektywność” posiada

744 Ibidem.

745 Ibidem, s. 170 („Bosnia fatigue”). Może to zresztą dotyczyć także następczego pociągania do sprawiedliwości – B. Ingelaere, Inside Rwanda’s Gacaca Courts…, s. 67 („Gacaca-fatigue”).

746 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’…, s. 170.

747 Zob. K. Wang, Ukraine: How China is censoring online discussion of the war, BBC, 12 marca 2022 r.

Źródło: https://www.bbc.com/news/60684682; W. Yang, Ukraine war: How Russian propaganda dominates Chinese social media, Deutsche Welle, 6 kwietnia 2022 r. Źródło: https://p.dw.com/p/49WXa.

748 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’…, s. 167 („[o]nly when potential givers in the Western world know of the victims’ existence via the media can victim status be granted”).

749 Por. H.W. French, Ukraine Exposed the True Danger of Chinese Censorship. The Chinese public has been inoculated against outside information, ‘Foreign Policy’, 11 kwietnia 2022 r. Źródło:

https://foreignpolicy.com/2022/04/11/russia-ukraine-war-china-propaganda-censorship-taiwan/.

- 192 -

zatem także ten drugi wymiar, który nie pozostaje bez wpływu na to, kto i gdzie nabędzie status „ofiary idealnej”.⁷⁵⁰

Bycie „ofiarą idealną” nie ma jednak formalnego charakteru (jak np. status pokrzywdzonego), a zatem nie daje także egzekwowalnych uprawnień w międzynarodowym obrocie prawnym. Pomimo tego, status „ofiary idealnej” może znacząco zmieniać sytuację ofiar zbrodni,⁷⁵¹ inspirując chociażby aktywności podejmowane przez organy międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości (np.

Prokuratora MTK⁷⁵²).

Okazuje się jednak, że status „ofiary idealnej” nie jest tylko kwestią szansy na zauważenie i rozpoznanie doznanej wiktymizacji. Posiadające ten status ofiary mogą bowiem stać się także cennym „orężem” wykorzystanym w innych celach – stać się, jak wskazuje Christine Schwöbel-Patel – eksploatowaną „twarzą” działań podejmowaniu w imię „sprawiedliwości globalnej”.⁷⁵³ Analizując figurę „ofiary idealnej” z pozycji nurtu krytycznego, Autorka prezentuje podejście, wedle którego „wartość rynkowa ofiary”

będzie zależna od posiadanych przez nią „atrybutów”.⁷⁵⁴ Z istoty rzeczy, „ofiary idealne”

będą ich posiadały więcej od „ofiar nieidealnych”, mimo że wszystkie zbiorczo są w takiej narracji postrzegane jako „konsumenci usług dla ofiar” (consumers of victim services).⁷⁵⁵

Po liście cech „ofiary idealnej” stworzonej wpierw przez Nilsa Christiego, a następnie rozwiniętej przez Jorisa van Wijka, Christine Schwöbel-Patel proponuje własne autorskie ujęcie przedmiotowej problematyki, zgodnie z którym trzy atrybuty stanowią o

„ofierze idealnej” w sektorze sprawiedliwości międzynarodowej. Tymi atrybutami, określającymi „wartość” (currency) ofiary idealnej, są „narażenie i słabość”

750 J. van Wijk, Who is the ‘little old lady’…, s. 170.

751 Por. ibidem, s. 171-174 (piszący o pomocy humanitarnej i wsparciu politycznym). W odniesieniu do pomocy humanitarnej i reakcji na fakt wiktymizacji „ofiary idealnej”, jako przykład przytoczyć można wpis Funduszu Powierniczego MTK w związku z agresją rosyjską na Ukrainę: FP MTK, The Board of Directors of the Trust Fund for Victims (TFV Board) at the International Criminal Court (ICC) is deeply concerned about the harm being suffered by the population of Ukraine as a consequence of the on-going conflict in that country, 9 marca 2022 r. Wpis ten wydaje się istotny z tego względu, że Fundusz nie publikuje analogicznych oświadczeń przy każdym akcie wiktymizacji wypełniającym znamiona zbrodni międzynarodowych. Źródło: https://www.trustfundforvictims.org/index.php/en/news/statement-tfv-board-directors-situation-ukraine.

752 O czym świadczy obecnie wyjątkowo szybko podjęte i szeroko zakrojone śledztwo przez Biuro Prokuratora MTK w sytuacji Ukrainy w związku z agresją rosyjską w 2022 r. Por. rozdział V.

753 C. Schwöbel-Patel, Marketing Global Justice…, s. 127.

754 Ibidem, s. 128.

755 Ibidem, s. 127, 132. Na temat postrzegania ofiar jako „konsumentów”, zob. także: C. González, The Victim as a Client of the Penal System, [w:] Criminal Law-Making: Theory and Practice, J. Becerra (red.), Springer 2021, s. 172 i n.

- 193 -

(vulnerability and weakness), „zależność” (dependency) oraz „groteskowość”

(grotesqueness).⁷⁵⁶

Pierwsza cecha jest łatwa do rozszyfrowania, gdyż pokrywa się ona z prezentowanymi uprzednio listami Nilsa Christiego oraz Jorisa van Wijka. Wzorem ofiary słabej i bezbronnej są niewątpliwie dzieci, chociaż i ta kategoria osobowa nie pozostaje wewnętrznie jednolita. Mniej wyraziście rysuje się chociażby kazus dzieci-żołnierzy, które zdaniem Christine Schwöbel-Patel są i ofiarami, i sprawcami aktów wiktymizacji.⁷⁵⁷ Druga cecha – tj. „zależność” – wyraża z kolei szeroko rozumiane oddalenie ofiar od rdzenia międzynarodowej sprawiedliwości karnej. ⁷⁵⁸ W krytycznym tonie, Christine Schwöbel-Patel odnotowuje, że ofiary są prezentowane jako podmioty, które należy „edukować”, aby mogły zrozumieć sytuację, w której się znalazły.⁷⁵⁹ Z tym też wiąże się idea, iż „prawo do reprezentowania” ofiar w postępowaniu sądowym, jak i

„zrozumienia” wymiaru wiktymizacji uznaje się za przynależne profesjonalistom.⁷⁶⁰ Natomiast cecha trzecia to „groteskowość” wyrażająca się w „obrazie ofiar”, który jest prezentowany w obiegu publicznym.⁷⁶¹ Mowa o zdjęciach, filmach, wystawach i innych środkach tworzących spójną narrację audiowizualną (np. okaleczenia, ubytki, deformacje), jak i o retoryce przyjmowanej w obrocie sądowym.⁷⁶² Wszystkie trzy cechy składają się razem na stan, w którym rozumowanie kategoriami ekonomicznymi prowadzi do uprzywilejowania pewnych ofiar i wykluczenia innych, skutkując powstaniem „hierarchii” ofiar zbrodni.⁷⁶³ Zdaniem Christine Schwöbel-Patel, miejsce na tej hierarchii zależne będzie od zdolności wykazania przez ofiary ich „cech rynkowych”

(marketable features).⁷⁶⁴

Jeżeli przyjmie się tę – należy przyznać – kontrowersyjną perspektywę, to interakcja pomiędzy systemem międzynarodowej sprawiedliwości karnej a ofiarami zbrodni międzynarodowych zaczyna przybierać znacząco odmienny charakter od tego,

756 C. Schwöbel-Patel, Marketing Global Justice…, s. 133.

757 Ibidem, s. 136-137. Obraz Dominica Ongwena – do którego odwołuje się także C. Schwöbel-Patel – jako ofiary, która czyniła zło „pod przymusem”, nie zyskał jednak ostatecznie uznania Międzynarodowego Trybunału Karnego w wyroku wydanym przez Izbę Orzekającą w 2021 r. (por. poniżej).

758 Ibidem, s. 137-138.

759 Ibidem, s. 138.

760 Ibidem (Autorka konstatuje wręcz, iż „ofiary są nie tylko pozbawione pozycji do tego, by mówić we własnym imieniu, ale także by samodzielnie zrozumieć” – kursywa Autorki).

761 Ibidem, s. 139-141.

762 Ibidem, s. 140-141 („a suffering that can be seen”). Por. także: C. Schwöbel, Spectacle in international criminal law: the fundraising image of victimhood, ‘London Review of International Law’ 2016, nr 4(2), s. 269 i n.

763 C. Schwöbel-Patel, Marketing Global Justice…, s. 150.

764 Ibidem.

- 194 -

który dominuje w ujęciu normatywnym. W jego ramach określone ofiary stają się bowiem źródłem legitymizacji. Co więcej, są one w tym celu wykorzystywane, co w bardziej kontestacyjnych ujęciach, jak to zaprezentowane przez Christine Schwöbel-Patel, może stanowić podstawę do formułowania zarzutów względem systemu międzynarodowej sprawiedliwości karnej.

W dokumencie ROZPRAWA DOKTORSKA (Stron 186-194)