Joanna Strąbska1
Streszczenie: Niniejszy artykuł stanowi przegląd nurtów we współczesnych projektach i realizacjach obiektów architektonicznych położonych w terenie górskim. Próby wpisywania się w krajobraz albo wyróżniania z niego, trwanie przy regionalizmie, tworzenie budynków ekologicznych albo samowystarczalnych wyznacza podstawowe nurty w górskim budownictwie.
Słowa kluczowe: architektura, schroniska górskie, nowoczesność
1. Wprowadzenie
Celem niniejszej pracy jest ukazanie nurtów w architekturze projektowanej i realizowanej w terenach górskich z ostatnich 30 lat, nazwanej na rzecz tego artykułu architekturą najnowszą.
Próba uporządkowania ich pod względami formalnymi jest wynikiem analizy brył i technologii budynków dokonanych przez autora, na podstawie kumulacji cech charakterystycznych dla danego nurtu. Widomym jest, że każdy budynek jest osobnym dziełem, autorzy kolejnych inspirują się i wyciągają wnioski z wcześniejszych projektów, ich odbioru społecznego oraz wypełniania swojej funkcji. Dlatego nie istnieją ścisłe granice pomiędzy poszczególnymi nurtami, a uporządkowanie przykładów w taki sposób daje możliwość zobaczenia kierunków, w jakie może podążać i może podąża projektowanie w górskim krajobrazie.
Prezentowane obiekty pełnią funkcje obsługi ruchu turystycznego w terenie górskim.
W większości są to schroniska górskie i schrony. Pierwsze wg Ustawy o usługach hotelarskich [1]
są to „obiekty zlokalizowane poza obszarami zabudowanymi, przy szlakach turystycznych, świadczące minimalny zakres usług związanych z pobytem klientów” a ich wyposażenie określa odpowiednie rozporządzenie [2]. Drugie, nazywane tak zwyczajowo, to bezobsługowe obiekty będące jedynie prymitywnym schronieniem, związane zwykle z turystyką wysokogórską [7].
Występują także obiekty o wyższej jakości usług, zwane hotelami górskimi [3], warto jednak pamiętać, że każdy kraj indywidualnie określa standardy obiektów turystycznych i nie muszą się one pokrywać. Osobną kategorię stanowią obiekty nie będące noclegowymi, takie jak bazy i siedziby górskich pogotowi ratunkowych.
W opracowaniu ujęte zostały obiekty istniejące w Polsce i za granicą, głównie w Alpach oraz prace dyplomowe niezrealizowane. Są wśród nich nagradzane projekty. Każdy budynek ma swoich zwolenników i przeciwników pośród użytkowników i krytyków architektury. Obiekty zostały dobrane wg subiektywnych gustów autorki.
2. Nurt regionalny
Najpopularniejsza w górach jest architektura wernakularna, może nawet lepszym określeniem byłoby „regionalne budownictwo”. Budynki do obsługi rodzącego się głównie w XIX wieku ruchu turystycznego powstawały zgodnie z tymi samymi budowlanymi normami, co budynki mieszkalne powstające na wsiach, w dolinach [3]. Ten nurt wciąż generuje nowe obiekty –
1 Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, ul. Bolesława Prusa 53/55, 50-317 Wrocław, joanna.strabska@pwr.wroc.pl
46
na szczęście dodając do nich nowoczesne technologie oraz standardy wyższe niż określone w rozporządzeniach, bardziej odpowiadające potrzebom turysty XXI wieku. Pozostaje to w zgodnie z potrzebami większości odwiedzających, którzy w górach szukają odpowiedniego górskiego (czy raczej wiejskiego) klimatu i oczekują rzeczy stałych, spokojnych i przewidywalnych [8].
Przykładem takiej sytuacji jest nowe schronisko – hotel na Hali Miziowej. Równocześnie działające przez pół roku, stare schronisko, odbierało nowemu obiektowi klientów, nawet pomimo regionalnego wyglądu tego drugiego i kiepskich warunkach w pierwszym.
Rys. 1. Schronisko na Hali Mizowej, [7]
Schronisko na Hali Miziowej otwarte w 2003 roku, powstało w miejscu spalonego w 1953 starego schroniska. Można tym wytłumaczyć stworzenie budynku w typie schronisk Karpackich.
Jest to duży obiekt w typie hotelu górskiego, z restauracją, salą konferencyjną i 90 miejscami noclegowymi, także takimi o podwyższonym standardzie. Tradycyjna, niczym niewyróżniająca się bryła, z wysokim spadzistym, przełamanym w paru miejscach dachem, kamienna podmurówka i wykończenie ścian drewnem, wpisują ten obiekt w nurt regionalny. Jako nowy budynek został wyposażony we wszystkie niezbędne instalacje, ciepła woda jest dostępna przez całą dobę, można zauważyć parę kolektorów słonecznych, zwyczajnie umieszczonych na dachu [8]. Po otwarciu uznany został za jeden z najnowocześniejszych obiektów z polskich schronisk [9].
Nowym projektem może też się pochwalić Chata pod Rysami. Po uszkodzeniu istniejącej chaty przez lawiny w latach 2000 i 2001, konieczny był jej remont. Zdecydowano się na gruntowną przebudowę. Nowy obiekt zaprojektowany został w nurcie architektury regionalnej, pozostawiając kamienną podmurówkę, drewnianą okładzinę na ścianach i kolorowe okiennice. Zmieniony został kształt dachu oraz konstrukcja budynku, na taką, która wytrzymałaby pod naporem lawiny.
W rzeczywistości obiekt został wyremontowany bardziej odważnie, ściany zostały obłożone blachą, na której zamontowano panele słoneczne, a intensywnie czerwone okiennice mocno kontrastują z otoczeniem. Obecny wygląd skłania do zakwalifikowania go do następnego nurtu [10].
3. Nurt przebudów i nowych technologii
Trudne, czy nawet ekstremalne warunki w górach wymagają stosowania nowoczesnych materiałów, technologii, skłaniają do nowych poszukiwań. Już w pierwszej połowie XX wieku wykorzystywane były do tych celów świeże zdobycze nauki. W 1938 w budowie schronu Vallot na trasie na Mont Blanc zastosowano duraluminium do pokrycia wszystkich (pięciu!) elewacji.
W 2006 roku schron, usytuowany na wysokości 4362 m n.p.m. wyremontowano, zostawiając wygląd aluminiowych fasad. Dariusz Kronowski komplementuje obiekt pisząc o „ładzie
47
w niebanalnej urbanistyce na skalnej grani” [4]. Budynek pozostaje jednak w tradycyjnych
„domowych” kształtach.
Szwajcarskie schronisko Bertol na wysokości 3311 m n.p.m. ma swoje początki jeszcze w XIX wieku. Było wielokrotnie przebudowywane w celu poprawienia objętości i warunków dla turystów, ciężko więc mówić, o konkretnym projekcie, ale widać pewną tendencję w dążeniu do nowoczesności, przy zachowaniu dość ciekawej bryły, eksponowanej na skale. W 1986 zyskało panele słoneczne i instalowane były inne urządzenia poprawiające jakoś przebywania w nim.
Ostatnie prace były wykonane w 2000 roku [11].
Hochschwab jest schroniskiem umieszczonym pod szczytem o tej samej nazwie w Austrii.
Wybudowany w latach 2005-06 zaprojektowany przez pracownię Pas Architekten, uznawany jest za pierwsze schronisko spełniające standardy pasywności energetycznej. Wyposażony jest w kolektory słoneczne (o powierzchni 46m2) i ogniwa fotowoltaiczne, zbiorniki energii, dodatkowe ekologiczne źródła niej. I tej koncepcji pasywności została poddana cała bryła. Nie wyróżnia się ona szczególnie swoim kształtem. Dach jednospadowy skonstruowany tak, by być odpornym na ogromne obciążenie śniegiem i na bardzo silne wiatry, dochodzące nawet do 200km/h.
Południowa fasada przeznaczona jest pod pozyskiwanie energii, pozostałe elewacje zaprojektowane tak by redukować straty ciepła, poprzez zastosowanie minimalnej wielkości okna, obłożone drewnem. Cała konstrukcja jest zbudowana z elementów drewnianych, jako najlepszych do prefabrykacji, mocnych i łatwych do przewożenia za pomocą helikoptera, którym dostarczano materiały na plac budowy ulokowany na wysokości 2154 m n.p.m. [5]. I chociaż wyróżnia się swoją bryłą z krajobrazu, nazywany jest „banalnym pudłem, skrzynką życzeń na przyszłość, aby w wysokich górach budowało się ładniej” [4].
Rys. 2. New Monte Rosa Hut, projekt i realizacja ETH Zurich, [7]
New Monte Rosa Hut, wg Kronowskiego, zaczyna już spełniać te prośbę. Schronisko zostało wybudowane wg projektu stworzonego z okazji 150-lecia ETH (Eidgenössische Technische Hochschule) Zurich przez studentów i wykładowców tamtejszego Wydziału Architektury, a oddane do użytku w 2009 roku. Jest to kolejny przykład architektury generowanej przez technologie i wymagania ekologiczne. Budynek jest w 90% samowystarczalny, co jest wyjątkowo ważne ze względu na lokalizację – na skraju lodowca na wysokości 2883 m n.p.m. Skomplikowana drewniana konstrukcja była dowożona na plac budowy oczywiście helikopterem. Południowa elewacja, prawie w całości pokryta ogniwami i kolektorami słonecznymi, wychylona jest dodatkowo do słońca, by w najefektywniejszy sposób móc wykorzystać jego promieniowanie.
48
Istotne jest, że nie są to kolektory położone na dachu, czy ścianie, ale ściana zbudowania z nich.
Pozostałe elewacje pokryte aluminium, wtapiają w białą powłokę śniegów lodowca, nieregularną bryłę, przypominającą i nazywaną kryształem. Dodatkowo, patrząc w kierunku szczytu Matterhorn układ skosów ścian do złudzenia przypomina kształt góry. Nie jest to więc bryła banalna, a finezji dodaje przeciągnięta wokół całego budynku taśma okien. Dodatkowo dzięki niebagatelnym rozwiązaniom wnętrz przeznaczonych na nocleg dla 120 osób, obiekt pretenduje do tytułu najnowocześniejszego hotelu w górach [4] [12].
4. Nurt wtapiania się w krajobraz
Ciekawym obiektem jest baza Salvamont, czyli górskiego pogotowia ratunkowego w Rumunii na płaskowyżu Bucegi. Zbudowany w 2008 roku obiekt, własnymi rękami ratowników, ma swoje dwa oblicza. Od strony spadku zbocza, na którym stoi przypomina klasyczną drewnianą chatkę z gankiem i balkonem na całej długości fasady, od strony szczytu, jest przygotowany na opady śniegu i w całości, aż do ziemi pokryty blachą. Przypomina trochę hałdę śniegu, przygotowaną do wykorzystania na pobliskich stokach narciarskich. Mimo pozostałości tradycyjnego budownictwa, większa część bryły od bardziej eksponowanej strony może zaliczyć obiekt do nurtu wtapiania się w krajobraz [13].
Inną kategorią projektów są projekty dyplomowe, nierealizowane, nieograniczone środkami finansowymi, a ograniczone jedynie wyobraźnią dyplomantów. Jednym z nich jest nagrodzony w konkursie Architektura Betonowa 2009 projekt schroniska pod Rysami Marka Woźniczka.
Umiejscowiony został prawie w tym samym miejscu, w którym istnieje wspominana już Chata pod Rysami – 25 metrów poniżej, pod samym szczytem Rysów. Zbudowany w betonu, trochę przypomina bunkier, którym teoretycznie może się stać – przemyślane kształty ścian i dachu (nieregularne, niepoddające się zasadom kątów prostych) mają chronić turystów przed lawinami.
Kanciaste kształty wpisują się w krajobraz, przypominając pobliskie głazy i kamienie, jednocześnie pozostawiając możliwość odpowiedniego oświetlenia wnętrz i montaż paneli słonecznych.
Konstrukcja wyjątkowo była zaprojektowana jako żelbetowa, z założeniem konieczności przenoszenia różnych obciążeń od śniegu, wiatru i potencjalnych lawin. Projekt został wnikliwie przemyślany także pod względami funkcjonalnymi, odpowiadającymi turystom. We wnętrzach dominuje drewno, przyjaźniejsze dla górołazów uciekających z betonowych miast [14].
Rys. 3. Projekt schroniska nad Kotłem Wielkiego Stawu, [6]
Drugim projektem dyplomowym jest schronisko górskie w Karkonoszach, opracowane przez Tomasza Kamińskiego. Obiekt został usytuowany nad Kotłem Wielkiego Stawu, w miejscu
49
wybranym przez autora, na podstawie jego analiz ruchu turystycznego i zapotrzebowań. Bryła ma się przeciwstawiać „nudnej” i „wtórnej” architekturze regionu i „wtapiać się w istniejącą panoramę, stanowić jej kontynuację”. Budynek ma się kojarzyć z wielkimi głazami, mimo, że pokryty z zewnątrz jest drewnianą, a nieb kamienną okładziną. Wnętrze nawiązuje do jaskiń, ale ma być bardziej przytulne i przyjazne – zamiast zimnych i mokrych stalagnatów, w ich kształcie zaprojektowany został kominek. W schronisku pomyślane zostały nowe technologicznie, ekologiczne rozwiązania, ale ze względów klimatycznych, miałoby być podłączone do sieci, których nie brakuje w okolicy, które zaopatrują inne pobliskie schroniska. Budynek ciekawy, odważny w formie, przemyślany w funkcji, jeden z wielu projektów dyplomowych zajmujących się tym tematem [6].
Rys. 4. Baza Salvamont na Omu (2505 m n.p.m.)
Z obiektów wpisujących się w krajobraz można jeszcze pokazać zrealizowaną w 2009 roku bazę ratowników górskich w Rumunii, na szczycie góry Omu (2505 m n.p.m.). Baza przyklejona jest do wielkiej skały na samym szczycie, tak jakby przełamana w połowie wysokości ścian, które nie są prostopadłe do podłoża. Całość wykonana z drewna i niewielka. Jeden z trzech budynków na szczycie i naprawdę można go nie zauważyć, tak dobrze jest ukryty.
5. Podsumowanie
Wyraźnie widać, że najodważniejsze projekty powstają w ośrodkach akademickich, a studenci mają najmniej ograniczeń przy poszukiwaniach oryginalnych brył, nawet jeżeli nie wpisują się one w standardy i mogą liczyć na negatywną krytykę. Moda na budowle odchodzące od form tradycyjnych chatek, wpisujące się, czy nawet próbujące wtopić się w krajobraz wydaje się być właściwym kierunkiem poszukiwań przy projektowaniu nowych schronisk, schronów czy innych obiektów do obsługi turystów. Można założyć, że wygody, które niosą za sobą nowoczesne technologie, sława tych obiektów (każdy kolejny jest najnowocześniejszym), będą przyciągać turystów nieprzekonanych, a tych, którzy poszukują zupełnie nowych wrażeń estetycznych nie trzeba zachęcać. New Monte Rosa przyjęła więcej turystów niż było w planach i konieczna była np. rozbudowa oczyszczalni ścieków [12].
Nowoczesne technologie są już niezbędne przy projektowaniu nowych obiektów i co raz częściej wykorzystywane w renowacjach starych. Oczywiście nie każdy klimat pozwala
50
na budowanie budynków pasywnych ani aż tak wystarczalnych, jak opisywane powyżej, ale warto szukać najlepszych rozwiązań.
Przy okazji planów budowy kolejnego dużego schroniska na Lubaniu, warto się zastanowić, czy jest w Polsce odwaga na rzeczy nowe i wyjątkowe, czy najoryginalniejszym obiektem turystycznym pozostanie Obserwatorium na Śnieżce z 1976 roku.
Literatura
[1] Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. Dz. U. 1997 nr 133 poz. 884.
[2] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie (Dz. U. z dnia 30 sierpnia 2004 r. nr 188 poz. 1945)
[3] J. Suchodolski. Architektura schronisk górskich w Sudetach. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2005
[4] D. Kronowski. Wybrane zagadnienia nowoczesnej architektury górskiej. Przestrzeń i Forma 2009, nr 12, s. 187--214
[5] F. Oettl. Na granicy możliwości – schronisko w Alpach. Architektura Murator listopad 2006, nr 11, s. 98-101
[6] T. Kamiński. Schronisko górskie w Karkonoszach. Praca dyplomowa, niepublikowana [7] http://wikipedia.org
[8] http://terakowski.republika.pl/MIZIOWA.html
[9] http://katowice.gazeta.pl/katowice/1,35019,1706162.html
[10] http://czubakamtb.blogspot.com/2012/07/chata-pod-rysami.html [11] http://www.bertol.ch/en/cabane.html
[12] http://www.neuemonterosahuette.ch/index.php
[13] http://www.ziarulprahova.ro/stiri/economie/44484/cadran-economic [14] http://www.sztuka-architektury.pl/index.php?ID_PAGE=19838