Joanna Zator-Skórska 1
Streszczenie: Wymagania projektowe stawiane obiektom: szkolnym z zapleczem spor-towym, zamieszkania zbiorowego, ochrony cywilnej i więziennym poddano badaniu, poszu-kując normatywów, zasad kształtowania formy „bezpiecznego schronienia” oraz rozwiązań przestrzeni o walorach ponadczasowych. Opracowanie zawiera również wyniki badań ankietowych dotyczących postrzegania form i kubatur przykładowych wnętrz.
Słowa kluczowe: schron, hotel, szkoła, sala sportowa, cela więzienna, sprzęt kwaterunko-wy, klaustrofobia, agorafobia, złote proporcje
1. Wprowadzenie
Temat budownictwa interwencyjnego a w szczególności tymczasowych schronień dla poszkodowanych w wyniku klęsk żywiołowych np. powodzi, nadal jest pomijany w badaniach.
Gdzie i w jakich warunkach poszkodowany może się schronić, by czuć się bezpiecznie i komforto-wo? Pierwsze kilka dni przypadające od utraty miejsca zamieszkania, do momentu decyzji co dalej, to czas bardzo silnego, traumatycznego przeżycia dla poszkodowanych. Stąd zainteresowanie tym zagadnieniem – z racji wykonywanego zawodu architekta i tematyką projektowania wnętrz. Pojęcie
„tymczasowe schronienie” na cele artykułu zastąpiono pojęciem „bezpieczne schronienie”.
Jednym z zadań Centrum Zarządzania Kryzysowego jest reagowanie kryzysowe, które uwzględnia działania kwaterunkowe. Polega ono na zapewnieniu poszkodowanym miejsca tymcza-sowego schronienia tj. hotele, szkoły lub najczęściej praktykowane działanie – pozostawienie poszkodowanego najbliższej rodzinie. Ilość tymczasowo kwaterowanych ludzi w hotelach dotyczy na ogół kilku osób, natomiast do szkół przydzielanych jest do kilkudziesięciu poszkodowanych w różnym wieku i stanie sprawności. Baza obiektów ewakuacyjnych we Wrocławiu liczy 16 szkół, które w razie wystąpienia żywiołu są gotowe przyjąć 1400 poszkodowanych [1].
Poczucie bezpieczeństwa jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka, a bezpieczeństwo jest głównym zagadnieniem w całym procesie interwencji, dlatego podjęto próbę badania tego zjawiska w obiektach interwencyjnych szukając wzorca bezpiecznego schronienia. W artykule pod-dano badaniom tylko kilka czynników wpływających na model bezpiecznego schronienia oraz fragmentarycznie podjęto temat istniejących warunków funkcjonalno-użytkowych obiektów szkol-nych z bazy CZK we Wrocławiu.
2. Standardy projektowania
Chcąc znaleźć optymalne rozwiązanie formy i kształtu pomieszczeń przeznaczonych na bezpieczne schronienie ludzi przeanalizowano i usystematyzowano normatywy techniczne do projektowania: szkół, obiektów zamieszkania zbiorowego, obiektów ochrony cywilnej i więzień.
W artykule porównano wskaźniki powierzchniowe pomieszczeń na 1 użytkownika w formie tabeli (Tab.1). Analizy dotyczą tylko powierzchni przeznaczonych na cele sypialniane.
1 Wydział Architektury PWr, ul. B. Prusa 53/55, 53-317 Wrocław joanna.zator-skorska@pwr.wroc.pl
58
Tab. 1. Zestawienie powierzchni użytkowych wybranych obiektów
L.p. Obiekt – pomieszczenie Powierzchnia / 1 osobę w m²
1. Szkoła – sala lekcyjna 1,25-1,5 [2]
2. Szkoła – świetlica 2,0 [2]
3. Szkoła – sale gimnastyczne 5,0 [2]
4. Hotel*** – pokój mieszkalny 18 (dla 4 osób) + 4,5 / na każdą dodatkową osobę [3];
5. Usługi hotelarskie 1,5-2,5 [3]
6. Schron – pomieszczenie sypialne 0,6-0,8 (do 50 osób) [4];
0,85 (do 7 osób) + 0,5 / na każdą dodatkową osobę (do 25 osób) [5]
7. Więzienie – cela mieszkalna 2,5-3,0 [6]
Z analizy wynika, iż optymalne warunki mieszkalne występują w hotelu ***. Niestety, przy znacznej liczbie poszkodowanych np. 1400 osób oraz nagłej sytuacji, usługi hotelarskie nie są moż-liwe. Przyczynami nadrzędnymi podjęcia tak nagłych interwencji przez władze miasta są ekonomia i opłacalność.
Na tak duże zapotrzebowanie kwaterunkowe w sytuacji kryzysowej jedynymi obiektami, które można szybko dostosować do celów mieszkalnych są pomieszczenia szkolne. Biorąc pod uwagę inne czynniki takie jak: możliwości kwaterunkowe związane ze sprzętem – w sytuacji zakwaterowania poszkodowanych w budynku szkolnym warunki funkcjonalno-użytkowe i ekono-miczne są korzystniejsze. Przykładowo analizując warunki funkcjonalno-użytkowe – w sali lekcyj-nej o powierzchni 50 m² i wymiarach 5,8 x 8,6 m może przebywać do 10 osób leżących na łóżkach polowych o wymiarach 0,85 x 1,88 m w stosunku do liczby 40 uczniów siedzących w sali o tej samej powierzchni. W sali gimnastycznej o powierzchni 100 m² i wymiarach 8,0 x 12,5 m z 2 wyjściami może przebywać do 20 osób w stosunku do 20 uczniów jednocześnie ćwiczących.
Kolejnymi ważnymi czynnikami analizy są kubatura wnętrza oraz wzajemne proporcje elementów tworzące daną przestrzeń. Wnętrza o proporcjach odpowiadających stosunkowi wyso-kości do szerowyso-kości i szerowyso-kości do ich długości – 1:1,6 są przestrzeniami o tzw. złotych propor-cjach. Zmiany tych proporcji mogą powodować reakcje stresogenne, pokrewne zjawiskom agorafo-bii lub klaustrofoagorafo-bii (Rys.1). Elementy tworzące przestrzeń zamkniętą bądź otwartą jak: ściany, przegrody, przeszkody, lokalne obniżenia, otwory oraz ich wymiary wywołują różne reakcje i zachowania ludzkie np. zamkniętość przestrzeni wiąże się z potrzebą bezpieczeństwa człowieka a otwartość jest jego potrzebą wolności [7].
Rys. 1. Zależność pomiędzy stopniem strukturalnej determinacji konturu wnętrza a wielkością jego kubatury;
krzywe stopnia zamkniętości – otwartości wnętrza wyznaczają hipotetyczną granicę potencjalnych obszarów stresogennych (bliski stanom klaustrofobicznym i agorafobicznym)
59
3. Cele badań
3.1. Cel ogólny
Celem badania było uzyskanie informacji od ankietowanych na temat postrzegania wnętrz w rozumieniu bezpiecznego schronienia oraz postrzegania zagrożenia powodzią.
3.2. Cele szczegółowe
- ustalenie wskaźników kubaturowych i form wnętrz, w których ankietowani czują się bez-piecznie,
- identyfikacja czynników oddziałujących na percepcję zagrożenia powodzią tj.: świado-mość, obawa i przygotowanie.
4. Materiał i metoda
4.1. Respondenci
Badania własne przeprowadzono na 126 losowo wybranych osobach (17% ankietowanych w wieku 13-17 lat, 65% w wieku 18-25 lat, 15% w wieku 26-30 lat, pozostałe 3% to osoby w wieku 31-40 lat) pracujących, studiujących bądź uczących się we Wrocławiu. W badaniach założono docelowo grupę wiekową uwzględniając ich zakres wykształcenia, możliwości pozyskiwania i dostępność informacji.
4.2. Ankieta
Badania wykonane zostały metodą sondowania ulicznego we Wrocławiu, na terenie Politechniki Wrocławskiej przy ul. B. Prusa i Wybrzeża Wyspiańskiego, Zespołu Szkół Plastycz-nych przy ul. Księdza Piotra Skargi 23. Ankieta zawiera 6 zadań i przeprowadzono ją w okresie styczeń–luty 2013 roku.
5. Wyniki badań
5.1. Forma i kubatura bezpiecznego schronienia
W celu opracowania modelu wnętrza przedstawiono graficzne przykłady pomieszczeń o zmiennych kształtach, wymiarach oraz stopniu zamkniętości. W zadaniu 1. przedstawiono trzy kontury wnętrz o przekrojach: prostokątnym, kolebkowym i owalnym. W zadaniu 2. ankietowani mieli do wyboru dwa wnętrza o wysokościach: do 3,3 m i powyżej 3,3 m wysokości [8]. W kolej-nym zadaniu były do wyboru dwa warianty umiejscowienia otworów okiennych: na wysokości oczu użytkownika ok. 1,64 m i powyżej 2 m nad podłogą. Zadanie nr 4. dotyczyło wyboru typu pomieszczenia: zamkniętego z widocznymi przeszkodami tj. słupy oraz otwartego typu „open space”. Kolejne zadanie było związane z zamkniętością i otwartością wnętrz. Ankietowani mieli do wyboru 12 rysunków, z których należało wybrać jeden – charakteryzujący ich odczucie bezpiecz-nego schronienia. Do analizy wyników zadań od 1 do 5 wybrano ze 126 ankiet 120 przyjmując je jako 100%. Odrzucono ankiety niepełne oraz z grupy 31 – 40 lat dla ujednolicenia przedziału wiekowego ankietowanych.
5.1.1. Kontur wnętrza
60
Znaczna część respondentów – 85% odznaczyła pomieszczenie o przekroju prostokątnym, i wysokości do 3,3 m – 82,5% (Rys.2). Wskaźnik wysokości pomieszczenia wynika z warunków technicznych jakim podlegają budynki.
Rys. 2. Przykład pomieszczenia typowego – do 3,3 m wysokości.
5.1.2. Otwartość i zamkniętość wnętrza
Uwzględniając w badaniach umiejscowienie elementów budynku tj. otwory okienne i prze-zroczyste przegrody – ankietowani wybrali model otwartości i kontrolowania tego, co na zewnętrz w 98,3% (Rys.3).
Rys. 3. Przykład umiejscowienia otworu okiennego w ścianie.
Kolejnym czynnikiem postrzegania pomieszczenia jest jego „obejmowalność” wzrokiem wszystkich elementów przegród i przeszkód ograniczających to wnętrze. Respondenci mieli do wyboru pomieszczenie zamknięte (Rys.4) i otwarte typu open-space. Wybór nie był jednoznaczny.
57,5% ankietowanych zaznaczyło pomieszczenia ograniczone widocznymi ścianami i stałymi przegrodami a 45,8% wybrało wnętrza przestrzenne.
Rys. 4. Przykład pomieszczenia zamkniętego.
5.1.3. Postrzeganie przestrzeni zamkniętej i otwartej
Z 12 przykładów zamkniętości i otwartości wnętrza ankietowani odznaczyli dwa charakte-ryzujące się otwartością na zewnętrze w ok. 20% oraz jeden z kontrolowaną widocznością w 50%
(Rys.5). Wyniki przedstawiają się następująco dla wariantu a) 24%, dla b) 22,5% i c) 20%.
Rys. 5. Procent zamkniętości konturu i kubatury wnętrza. a) 80% zamkniętości, b) 85% zamkniętości, c) 50% widoczności. Na podstawie [9].
61
5.2. Percepcja zagrożenia
Zadanie 6 polegało na określeniu % postrzegania zagrożenia powodzią w trzech obszarach:
świadomości, obawy i przygotowaniu na zagrożenie [10]. Uwzględniając te obszary dokonano procentowej analizy danych. Wskaźnikiem świadomości była wiedza dotycząca zagrożeń występu-jących na obszarze Wrocławia, wskaźnikami obawy: odczuwanie lęku związanego z zagrożeniem powodzią i wcześniejsze myślenie o zagrożeniu, natomiast wskaźnikami przygotowania: prawidło-we wskazanie miejsca bezpiecznego schronienia i wiedza jak reagować na zagrożenie. Ustalono zakres skali procentowej prawidłowych odpowiedzi w 5 grupach postrzegania zagrożenia powodzią tzn.: redukowania, kontroli, ignorowania, realizmu i zachowania bezpieczeństwa. Do analizy wyni-ków wybrano jedynie 100 ze 126 ankiet, spełniających założone kryteria. Odrzucone ankiety były konsekwencją złego zrozumienia treści zadania bądź niechęci rozwiązywania zadań otwartych.
Do dalszych obliczeń przyjęto jako 100% = 100 prawidłowo wypełnionych ankiet.
Najliczniejszą grupę 41% tworzą osoby ignorujące i obojętne w stosunku do zagrożenia powodziowego. Nie zwracają uwagi na niebezpieczeństwo, a ich przygotowanie wynika raczej z przypadku niż z celowego działania. 32% charakteryzuje osoby o wysokiej wiedzy, średnim przy-gotowaniu i niskiej obawie. Racjonalnie podchodzące do zagrożeń i znające faktyczne możliwości kontroli powodzi. 11% ankietowanych cechuje niski poziom obawy, wysokie przygotowanie oraz średnią wiedzę. Są to osoby świadome, kontrolujące sytuacje, kiedy może wystąpić powódź i przy-gotowane jak należy się wtedy zachować. Kolejna grupa również z 11% wynikiem to osoby o niskim poziomie obawy i przygotowania oraz średnim poziomie wiedzy. Mają świadomość zagrożenia, ale starają się je wypierać prezentując niską obawę i niskie przygotowanie. Są to osoby poszukujące bezpieczeństwa. Najniższy 5% wynik charakteryzuje grupę o asekuracyjnych cechach osobowościowych. Osoby te odzwierciedlają najwyższe lub uśrednione wartości wszystkich współ-czynników.
Analizując skrajne i średnie wyniki w założonych obszarach zaobserwowano:
- w obszarze świadomości: 100% wartość skali wskazało 17% ankietowanych, dla wartości średniej 50 – 20%, 10 – 4%, 0 – 1%;
- w obszarze obawy: 100% wartość skali wskazało 0% ankietowanych, dla wartości najwyż-szej 80 – 4%, 50 – 17%, 10 – 22%, 0 – 34%;
- w obszarze przygotowania: 100% wartości skali wskazało 6% ankietowanych, dla wartości średniej 50 – 31%, 10 – 17%, 0 – 11%;
6. Wnioski i podsumowanie
W niniejszej pracy dokonano analizy postrzegania przez respondentów proporcji wnętrz, kubatur oraz zamkniętości bądź otwartości wnętrz pod kątem tymczasowego schronienia. W przy-padku pomieszczeń z otworami okiennymi usytuowanymi na wysokości oczu o kształcie i wymia-rach typowych dla wnętrz mieszkalnych bądź biurowych – wynik był przewidywalny i oczywisty.
Natomiast badania dotyczące zamkniętości i otwartości wnętrz wykazały dwie grupy osób. Pierw-sza wybrała pomieszczenia zamknięte, ograniczone ścianami do 85% oraz maksymalnym kątem postrzegania bez ruchów głowy w zakresie ok. 110º . Do drugiej grupy należą respondenci postrze-gający przestrzeń bezpieczną za otwartą typu „open-space” oraz z zamkniętością kontrolowaną na poziomie 50%.
Analizie poddano również percepcję zagrożenia powodzią. Ponieważ Wrocław położony jest na terenie potencjalnie zagrożonym przez powódź (rok 2007 i 2010), wśród respondentów powinna występować wysoka wiedza, wysokie przygotowanie oraz średnia obawa względem tego
62
żywiołu. Jednak analizując badania można stwierdzić, że we wszystkich tych obszarach wyniki są niepokojąco niskie. Badania potwierdziły przekonanie autora, że młodzi ludzie traktują zagroże-nia przyrodnicze jako coś rzadkiego i bezpośrednio ich nie dotyczącego.
7. Bibliografia
[1] Wykaz placówek podległych Wydziałowi Oświaty stanowiących element bazy ewakuacyjnej miasta; Urząd Miejski Wrocławia, Centrum Zarządzania Kryzysowego; 2012.
[2] Zarządzenie Ministra Oświaty i Prezesa Komitetu do spraw Urbanistyki i Architektury z dnia 16 lutego 1959 r.; DzU nr 34, poz.153 – nieobowiązujący.
[3] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 19 sierpnia 2004 r. w sprawie obiektów hotelarskich i innych obiektów, w których są świadczone usługi hotelarskie; Dz. U. z 2001 r.
nr 55, poz. 578, z poźn. zm.
[4] Zarządzenie Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 15 kwietnia 1977 r. w sprawie projektowania i wykonywania schronów; NP.-14/HO/14/77.
[5] E. Neufert; Podręcznik projektowania architektoniczno-budowlanego; Warszawa; Arkady;
2007.
[6] Kodeks karny wykonawczy; Dz. U. z 1997, nr 90, poz. 557, z późn. zm.
[7] P. Thiel, La notation de I’espace, du mouvement et de I’orientation, L’Architekture d’Aujourd’hui 1969, 145
[8] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie; Dz.U. nr 109 poz. 1156 [9] M. Czyński; Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań. Wybrane zagadnienia
bezpieczeń-stwa w środowisku zbudowanym; Szczecin; Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczeciń-skiej; 2006.
[10] Raaijmakers R., Krywkow J., van der Veen A., 2007, Flood risk perceptions and spatial multi- criteria analysis: an exploratory research for hazard mitigation, University of Twente, The Netherlands.