W ramach Czerwonej Pomocy w Polsce działały dwie autonomiczne organizacje: Czerwona Pomoc Zachodniej Białorusi i Czerwona Pomoc Zachodniej Ukrainy. Polska sekcja Czerwonej Pomocy, a w praktyce KPP, kierowała działaczy do pracy w Czerwonej Pomocy – zwłaszcza Zachodniej Białorusi, również sprawozdania o działalności autono-micznych organizacji szły do centrali przez polską sekcję MOPR127, jednak zarządzanie nimi należało politycznie do Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU) i Komunistycznej Partii Zachod-niej Białorusi (KPZB). W aktach Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej we Lwowie zachował się dokument z przekładem z ję-zyka ukraińskiego („ruskiego”) tekstu Statutu Czerwonej Pomocy Zachodniej Ukrainy. Pochodzi on z 1925 r. i jest zasadniczo tożsamy z tekstem polskim128.
Czerwona Pomoc Zachodniej Ukrainy posługiwała się skrótem MODR, od ukraińskiej nazwy Міжнародна Організація Допомоги Борцям Революції (МОДР). W kwietniu 1925 r. oddziały i komitety MODR działały już w Brzeżanach, Drohobyczu, Kołomyi, Kowlu, Lwowie, Łucku, Równem, Samborze, Stanisławowie, Stryju, Tarnopolu i Włodzimierzu Wołyńskim. Na początku 1926 r. zorganizowanych zostało 10 „okrużkomów” (komitetów okręgowych) i 6 „rajkomów”
(komitetów rejonowych)129.
Czerwona Pomoc Zachodniej Ukrainy utrzymywała bardzo słaby kontakt z KC Czerwonej Pomocy w Polsce, na co stale narzekały obie strony. Łączność zrywała się raz po raz. Na Kresach struktury lokalne były skutecznie rozbijane aresztowaniami, np. w Łucku dwa razy z rzędu policja zatrzymała cały Komitet Okręgowy.
127 Część dokumentów w związku z tym sporządzona została w języku polskim.
128 AAN, zesp. 2021, k. 8. Por. Statut „Pomocy Czerwonej” w Polsce…, s. 170.
129 В.В. Мисько, Діяльність Міжнародної Організаціі Допомоги Революціонерам у Західній Україні (1922–1938 рр.), „Вісник Черкаського Університету” 2010, вип. 192, Ч. 1, s. 80.
W sprawozdaniu z początku 1928 r. znajduje się informacja, że w autonomicznej Czerwonej Pomocy Zachodniej Ukrainy funkcjonuje aparat centralny i słabe struktury w niektórych okręgach, nie ma też dostępu do Wołynia130. Zapewne sytuacja poprawiła się w ciągu tego roku, bo w sprawozdaniu za 1928 r. organizacja MOPR na Ukrainie Zachodniej określana była jako nieliczna, grupująca się głównie w mia-stach, ale bardzo sprężysta i z „dobrze postawioną” pracą wydawniczą.
Pod koniec 1928 r. kontakt jednak zerwał się z powodu aresztowań131. W latach 30. MODR działał już także na Wołyniu. Tamtejsze koła nie były liczne, np. w kwietniu 1933 r. w Równem było 3, w Łucku – 8, w Dubnie – 2, w Kołkach i Ołyce – po 9 członków MODR. Dwa ostatnie koła były najbardziej aktywne, zbierano tam na rzecz więźniów politycznych w łuckim więzieniu pieniądze i produkty. W miesiącu sprawozdawczym z Kołek dostarczono do łuckiego więzienia 26 funtów słoniny i uzbierano 34 zł 40 gr132.
W 1930 r. w sprawozdaniu KC Zachodniej Ukrainy pisano: „Stan organizacyjny jest następujący: KC Mopru składa się dotychczas z 3 t-szy (Ukraińca, Polaka i Żyda), sami inteligenci. Reszta członków KC znajduje się w więzieniu już od paru miesięcy, a nowych t-szy jeszcze nie dokooptowaliśmy”133. Nieźle działały organizacje terenowe w Drohobyczu i w Przemyślu, natomiast w większości miejscowo-ści istniały tylko komitety okręgowe liczące po kilku ludzi, bez kół i szeregowych członków.
Kontakt z organizacją Czerwonej Pomocy Zachodniej Ukrainy był prawdopodobnie zerwany w latach 1930–1931. Za ostatni kwartał 1930 i trzy kwartały 1931 r. Czerwona Pomoc Zachodniej Ukrainy nie dostarczyła żadnych sprawozdań134. Po tym kryzysie nastąpił wzrost
130 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 928, k. 2.
131 Ibidem, d. 930, k. 84.
132 Raport przedstawiciela KC KPZU o stanie organizacyjnym i działalności par-tyjnych ośrodków na Wołyniu, kwiecień 1933. Opublikowane w: Боротьба трудящих Волині за возз’єднання з Радянською Україною: (1929–1939 рр.): зб. док. і матеріалів, Ч. 2, Львів 1965, s. 85, 86.
133 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 954, k. 1.
134 Ibidem, d. 969, k. 1.
97
Autonomiczne organizacje Czerwonej Pomocy...
aktywności MODR. W sprawozdaniu do CK KPZU w lipcu 1932 r.
Czerwona Pomoc Zachodniej Ukrainy informowała, że w lutym tego roku liczyła 861 członków, 150 płatników, w marcu zaś – 1058 człon-ków, 280 płatników i 6 komitetów więziennych. W Stanisławowie do organizacji należało 110 członków, w Tarnopolu – 45, tyle samo w Stryju. Liczna była organizacja w Chełmie – 193 członków, nato-miast w Przemyślu – tylko 14, Lwowie podmiejskim – 18, Równem – 5. Zbiórka fi nansowa w lutym 1932 r. przyniosła 730 zł, w marcu – 2005 zł. Organizacja chwaliła się też, że skutecznie działa w dzie-dzinie pomocy prawnej więźniom: „Dobrze przedstawia się sprawa z obroną. Nie było jeszcze wypadku, żeby towarzysz nie był zabezpie-czony obroną i politycznym nastawieniem na sąd”135. Jednak w 1933 r.
w sprawozdaniu znów stwierdzano: „Stan ogólny Mopru na całej ZU jest niezadawalający, raczej bardzo słaby. Pod żadnym względem nie odpowiada w stosunku do zaostrzonego terroru fasz.[ystowskiego]”136.
Charakterystyczne dla Kresów w tym czasie były masowe procesy chłopów oskarżanych o działalność komunistyczną, przynależność do KPZU pod przykrywką Sel-Robu. Procesy, w których bywało kilku-dziesięciu, a nawet – jak we Włodzimierzu Wołyńskim – 151 oskar-żonych, wybitnie podwyższały statystyki „spraw politycznych”, choć niekiedy granica między sprawą polityczną a zwykłym bandytyzmem była bardzo krucha. W sprawozdaniu KC MOPR Zachodniej Ukrainy znajduje się np. opis aresztowania i pobicia w karczmie towarzysza Zajacia. „Chłopi, dowiedziawszy się o pobiciu tow. Zajacia nie tylko przez policję, ale i osadników, zabili tej samej nocy owego osadnika, który brał udział w biciu t. Zajacia”137. Choć formalnie masowe pro-cesy odbywały się na terenie działania Czerwonej Pomocy Zachodniej Ukrainy, sprawy te stale były „obstawiane” przez polską Czerwoną Pomoc.
135 Ibidem, k. 4.
136 Ibidem, d. 976, k. 90.
137 Ibidem, d. 954, k. 7. Jaskrawym przykładem kontrowersji pomiędzy politycznym a kryminalnym charakterem przestępstwa była sprawa Hibnera, Kniewskiego i Rutkow-skiego i dokonanej przez nich próby zamachu w Warszawie.
MODR wydawał w połowie lat 30. nieregularnie odezwy i biuletyn w języku ukraińskim „Червона Поміч”.
W drugiej połowie lat 30. KPZB i KPZU ożywiły się, a w ślad za nimi organizacje moprowskie. Kierownikiem Czerwonej Pomocy Zachodniej Ukrainy był Trofi m Maryszczuk138, później aresztowany;
od 1937 r. stanowisko sekretarza MODR piastował Pawło Szczerbak139. KC Czerwonej Pomocy Zachodniej Białorusi został zorganizowany w 1924 r. i znajdował się w Wilnie. Na czele stał sekretarz KC, którym w latach 1927–1928 był I.G. Żywluk, na przełomie 1929 i 1930 r. – Aleksander Granas, zaś w 1930 – do kwietnia 1931 Stefan Purman140, następnie Raisa Tajcz, a po niej Felicja Kalicka. Kalicka pełniła tę funkcję aż do aresztowania w lipcu 1932 r.141 Od 1937 r. sekretarzem była Raisa Piriszko142. KC podlegały komitety okręgowe, w których skład wchodziły wydziały (komisje) gospodarcze, propagandowe, medyczne i prawne. W 1927 r. odbyła się Konferencja Czerwonej Pomocy Zachodniej Białorusi143. Pod koniec 1928 r. na tym terenie funkcjonowało 6 okręgów MOPR: białostocki, grodzieński, piński, wileński, baranowicki i brzeski. W 1932 r. okręgów było już 9144. Na początku 1925 r. organizacja moprowska na Białorusi Zachodniej li-czyła 878 członków145. Czerwona Pomoc Zachodniej Białorusi została rozgromiona przez policję wraz z białoruską Hromadą. 14–15 stycznia 1927 r. policja aresztowała działaczy Hromady jednocześnie w 20 po-wiatach, a także przeprowadziła rewizje w siedzibach organizacji
138 J. Kowalski, Komunistyczna Partia Polski 1935–1938, Warszawa 1975, s. 423.
139 Л.К. Пилипів, Боротьба МОДР Західної України за відвернення війни проти Радянського Союзу (1934–1938 рр.), „Український історичний журнал” 1972, № 11, s. 82.
140 AAN, Akta Zatorskich, t. 12, k. 100.
141 F. Kalicka, Dwa czterdziestolecia mojego życia. Wspomnienia 1904–1984, Warsza-wa 1989, s. 110–118.
142 Т.А. Лугачëва, Деятельность МОПРа в Западной Белоруссии (1924–1939 гг.), w: Грамадскія рухі і палітычныя партыі ў Беларусі (апошняя чвэрць ХІХ – пача-так ХХІ ст.): матэрыялы Рэсп. навук. канф. (Гродна, 23–24 кастр. 2008 г.), Гродна 2009, s. 297.
143 „Biuletyn KC Czerwonej Pomocy” 1927, nr 4.
144 Т.А. Лугачëва, op. cit., s. 297.
145 Ibidem, s. 297.
99
Autonomiczne organizacje Czerwonej Pomocy...
białoruskich. 21 marca 1927 nastąpiła ofi cjalna delegalizacja Hromady, a proces 56 członków toczył się od lutego 1927 do maja 1928146.
W sprawozdaniu z 1928 r. można przeczytać, że na Białorusi Za-chodniej „są okresy, że z trudem postawiony aparat centralny, który ledwie zdąży jakoś powiązać się z okręgami, nagle rozsypuje się”147.
Istnienie okręgów MOPR Zachodniej Białorusi także było chwilami właściwie fi kcją. Przykładowo na początku listopada 1931 r. okręg piński składał się z sekretarza okręgowego i komitetu miejscowego, liczącego 3 ludzi. Sprawozdanie z maja 1932 r. mówiło:
Zorganizowanie OK. nie zostało zrobione, nie tylko do terminu, wyznaczonego przez organizację, ale i do dnia dzisiejszego. Zrozumiałą jest rzeczą, że nie mieliśmy kontaktu z rejonami. Przyznać należy, że żadnej pracy na miejscu komitet też nie wykonał, mimo iż były ku temu możliwości. Przyczyny tego są następujące. Komitet był za słaby i nie doceniał zadań, które przed nim stały.
Zaszła też zmiana w składzie komitetu. Jeden człowiek został aresztowany.
W lutym powstał drugi skład komitetu, też w liczbie 3 ludzi, ale sekretarz komitetu jest o wiele aktywniejszy niż poprzedni. Udało się nam rozszerzyć komitet do 5 ludzi, stworzyć 2 koła moprowe z 3 osób w każdym i zebrać 27 zł 75 gr. Muszę podkreślić, że jest to bardzo mało, lecz w porównaniu z po-przednim okresem, stanowi to krok naprzód. 4 kwietnia napisaliśmy odezwę pierwszomajową, którą oddano komitetowi do odbicia i rozkolportowania. Po-nieważ 1-majowa odezwa nie została wydana w oznaczonym terminie, stała się ona nieaktualna148.
W dalszym ciągu sprawozdania sekretarz Okręgowego Komitetu MOPR stwierdzał wprost, że praca stanęła w martwym punkcie, brak jest literatury moprowej, instrukcji i okólników z centrali. W tym samym czasie udawało się w Wilnie wydawać gazetkę „Чырвоная Дапамога”
w języku białoruskim. Można sądzić, że do okręgu pińskiego jednak nie docierała149.
146 G. Baziur, Antypaństwowa działalność komunistyczna na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej jako forma geopolitycznej destabilizacji, „Przegląd Geopolityczny” 2016, t. 16, s. 150.
147 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 928, k. 2.
148 Ibidem, d. 968, k. 7.
149 Ibidem, k. 14.
Jesienią 1933 r. Czerwona Pomoc Zachodniej Białorusi i Czerwona Pomoc Zachodniej Ukrainy liczyły ok. 3 tys. członków150. Jak zauważył Piotr Cichoracki, amnestia w 1936 r. spowodowała, że na wolności znalazło się wielu więźniów z wyrokami za działalność komunistycz-ną i znaczna ich część podjęła ją natychmiast na nowo. Skutkowało to zauważalną odbudową struktur organizacyjnych KPZB151, a więc zapewne i MOPR.