Wydział Więzienny w strukturach polskiej partii komunistycznej powstał na I Zjeździe KPRP w grudniu 1918 r. Jego pracą kierował Franciszek Grzelszczak (Marcin Grzegorzewski), działacz SDKPiL, uczestnik rewolucji bolszewickiej i sekretarz Czeka, który w 1918 r.
powrócił do Polski56. Wydział ten utrzymywał kontakty z uwięzio-nymi, organizując dla nich pomoc materialną57. Zakres działalności Wydziału Więziennego całkowicie pokrywał się z działalnością MOPR.
Powstanie polskiej sekcji MOPR nie polegało więc na zakładaniu or-ganizacji od zera, a raczej na zmianie formalnej i budowie struktur już pod nowym szyldem.
Trudno określić ścisłą datę rozpoczęcia działalności Czerwonej Pomocy w Polsce jako agendy MOPR. Pierwsze materiały z Polski w zespole archiwalnym MOPR w RGASPI pochodzą z marca 1923 r.58, jednak należy zakładać, że były one nadsyłane jeszcze przez Wydział Więzienny KPRP, a niektóre – sporządzane w Moskwie.
Awrus wymienił komitet MOPR w Polsce wśród tych, które po-wstały w 1923 r.59, obok Francji, Litwy, Łotwy, Bułgarii, Danii, Włoch, Estonii, Hiszpanii, Szwajcarii, Meksyku, Węgier i Egiptu. Jednak for-malny początek polskiej sekcji MOPR wypada datować na rok 1924, i to raczej na jego koniec60.
Plenum KC KPRP, obradujące w grudniu 1923 r. w Moskwie, w uchwale zawarło plan powołania odrębnej organizacji pomocowej
56 Grzelszczak w KPP zaliczał się do „mniejszościowców”. W maju 1925 r. został aresz-towany, a w 1928 r. przekazany do ZSRR w ramach wymiany więźniów. Pracował w Ko-minternie, był wiceprzewodniczącym sekcji polskiej. Zgładzony podczas wielkiej czystki.
57 Statut „Pomocy Czerwonej” w Polsce – organizacji pomocy więźniom politycznym i ich rodzinom, [oprac.] H. Wajn, „Z Pola Walki” 1967, nr 2 (38), s. 169.
58 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 901.
59 А.И. Аврус, op. cit., s. 50.
60 Potwierdzała to nawet sama organizacja w materiale sprawozdawczym z 1931 r.
RGASPI, f. 539, op. 3, d. 953, k. 1. Sprawozdanie z działalności polskiej sekcji MOPR za lata 1927–1930 zaczyna się od stwierdzenia: „Sekcja MOPR w Polsce, jakkolwiek powstała już w r. 1924…”
77
Powstanie Czerwonej Pomocy w Polsce
dla więźniów politycznych. Nadal jednak istniał Wydział Więzienny KPRP i otrzymał od plenum wytyczne, które w pierwszym rzędzie obejmowały zbieranie danych o więźniach politycznych, a dalej – or-ganizowanie zbiórek (na rzecz więźniów) i „utworzenie w tym celu specjalnych organów”61. W lutym 1924 r. KC KPRP zlecił okręgom nadsyłanie informacji o więźniach i więzieniach dla MOPR62. U schyłku 1924 r. z Polski pisano do CK MOPR:
Wasz list z dnia 4.07. odczytaliśmy z wielką uwagą. Wasze rady i wskazówki co do organizowania robotniczych instytucji pomocy więźniom w dużym stopniu zbiegają się z naszymi najbliższymi planami. Zdajemy sobie sprawę z tego, że stoimy pod tym względem daleko gorzej od wielu innych sekcji, oraz że mimo wiadomych Wam trudności w naszej pracy, możemy w dziedzinie masowej organizacji więziennej zrobić o wiele więcej niż dotychczas. W tym celu roz-szerzyliśmy Centr.[alny] Wydział Więź.[ienny] tworząc wydział Polityczno--prawny, zadaniem którego będzie między innymi tworzenie w porozumieniu z organizacjami partyjnymi robotniczych organizacji pomocy więziennej, kiero-wanie akcjami w sprawie więźniów i redagokiero-wanie pisma więziennego. Musimy zwrócić waszą uwagę na to, że powiadamiając was o nędzy mas robotniczych, spowodowanej kryzysem ekonomicznym i o represjach policyjnych za zbieranie składek, nie zrezygnowaliśmy bynajmniej z prowadzenia akcji zbiórkowej, prze-ciwnie, nosiliśmy się już wówczas z zamiarem rozszerzenia jej. Już teraz istnieją w niektórych miejscowościach samodzielne organizacje więzienne, znajdujące się pod naszą ścisłą kontrolą: we Lwowie od dłuższego czasu komisja związków zajmuje się aprowidowaniem więźniów politycznych, obecnie zaś tworzy się tam „Robotniczy Komitet Pomocy więźniom politycznym”, zadaniem którego będzie przede wszystkim zbieranie składek. W Kielcach związek skórzany zbiera składki na więźniów oraz posyła w swym imieniu żywność dla więźniów pol.
[itycznych]. Na Białorusi istnieje nielegalne „Towarzystwo Pomocy Więźniom”
– załączamy ich sprawozdanie. Stworzenie jednolitej członkowskiej legalnej organizacji więziennej jest wykluczone. Tworzyć będziemy legalne organizacje związkowe, lub nielegalne dzielnicowe, zależnie od warunków miejscowych.
Tworzenie legalnych komitetów fabrycznych, aczkolwiek najbardziej pożądane, jest w okresie obecnej redukcji najmniej możliwe. Równałoby się to z wyjątkiem niewielu miejscowości natychmiastowym wydaleniem z pracy członków takiego
61 A. Zatorski, Czerwona Pomoc…, s. 19.
62 E. Horoch, Komunistyczna Partia Polski w województwie lubelskim w latach 1918–
1938, Lublin 1993, s. 162.
Komitetu. Punkt ciężkości naszej pracy będziemy się oczywiście starali przenieść na fabryki. Jedna z fabryk warszawskich dała już dobrą inicjatywę – podejmując się opieki nad jednym z więźniów, pozbawionym pomocy z domu. Inicjatywę tę postaramy się rozszerzyć i spopularyzować formę „szefostwa” fabryk nad poszczególnymi więźniami, lub całymi więzieniami63.
List podpisany został: „Z kom. pozdrowieniem Sekcja Polska Międzynarodowej Organizacji Pomocy bojownikom rewolucji”, choć treść wskazuje raczej na to, że był to raczej Wydział Więzienny KPRP w trakcie przekształcania się.
W piśmie z 15 października 1924 r. występuje podpis: „Centralny Wydział Więzienny – sekcja Mopra”64. Może to ewentualnie sugero-wać, że początkowo w partii komunistycznej wyobrażano sobie po prostu, że Wydział Więzienny stanie się sekcją MOPR, pozostając w strukturze KPRP65.
Dość wyraźnie zmiany szyldu pomocy więźniom politycznym przez partię komunistyczną w Polsce pokazuje czasopismo „Więzień Polityczny”. Numer 1 z września 1924 r. nosił jeszcze podtytuł „Organ Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, poświęcony sprawom więź-niów politycznych i białego terroru”, a numer 2, z 29 grudnia 1924 r., miał podtytuł „Wydawnictwo Międzynarodowej Organizacji Pomocy Bojownikom Rewolucji (MOPR)”. Kilka dni przed jego wydrukowa-niem, 23 grudnia informowano centralę MOPR: „Wkrótce wydajemy następny numer «Więźnia» już jako wydawnictwo MOPR-a”66. Łą-czony numer 3–4 „Więźnia Politycznego” ukazał się w maju–czerwcu 1925 r., a podtytuł brzmiał już „Organ Polskiej Sekcji Międzynarodowej Organizacji Pomocy bojownikom rewolucji”. Wreszcie numer 5–6,
63 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 903, k. 11.
64 Ibidem, k. 45.
65 Aleksander Zatorski proces przekształcania się Wydziału Więziennego KPRP w polską sekcję Czerwonej Pomocy uważał za jeszcze bardziej rozciągnięty w czasie, sięga-jący nawet 1926 r. Jeszcze w sprawozdaniu z działalności KC, złożonym przez Leona Pur-mana ps. Brunon na III Zjeździe KPP, tenże stwierdzał, że Wydział Więzienny jest obecnie sekcją MOPR. Por. AAN, Akta Zatorskich, t. 13, k. 220, 233.
66 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 903, k. 14.
79