W wielu miejscowościach, zwłaszcza tam, gdzie znajdowały się duże zakłady karne, działały nieformalne grupy wspomagające więźniów, często związane z ich rodzinami lub lokalnymi organizacjami partyj-nymi. Komitety MOPR powstawały w terenie w latach 1925–1926,
109 Ibidem, s. 322.
110 J. Kwiatkowski, op. cit., s. 377.
111 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 940, passim.
91
Struktury Czerwonej Pomocy w terenie
łączone w sieć organizacyjną przez – przeważnie przyjezdnych – funk-cjonariuszy Czerwonej Pomocy, z reguły po prostu oddelegowanych przez KPP.
Na przykład w Chełmie początki działalności datują się na rok 1924, kiedy to powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Więźniom Po-litycznym. Prowadzona była głównie zbiórka żywności i odzieży dla więźniów. Składnicę policja wykryła w marcu 1933 r. Podczas rewizji w warsztacie ślusarskim Jankla Szustera znaleziono 5 bochenków chleba, 2 torebki cukru, 2 paczki tytoniu, suknię balową, bieliznę, obuwie oraz 2 bloczki do zbiórek pieniężnych. Sekretarzami Czer-wonej Pomocy w Chełmie byli Józef Puszyk w 1934 r. i Jan Jamiński w latach 1935–1937112.
Od 1926 r. koła MOPR zaczęły działać w trzech okręgach Lubelsz-czyzny. W Komitecie Dzielnicowym (KD) Siedlce koło prowadził Majer Rodzącedrzewo113. W 1928 r. działalnością MOPR w Lublinie kierowali:
członek KO Edward Mazurkiewicz, Ita Azbruch, Brandla Halbersberg, Tauba Tanenbaum i Bracławski. Istniały dwa koła MOPR: „Grodzkie”
i „Kalinowszczyzna”114. W tym samym roku w sprawozdaniach z okręgu siedleckiego wykazywano następujące liczby członków kół MOPR:
Międzyrzecz – 68 osób zorganizowanych w 8 kołach, Biała Podlaska – 28 członków w 4 kołach, Radzyń – 36 członków w 4 kołach, Siedl-ce – 40 członków w 5 kołach, ŁosiSiedl-ce – 34 człon ków w 4 kołach, So-kołów – 19 członków w 2 kołach i Janów – 6 członków w 1 kole115. Latem 1929 r. Czerwona Pomoc w okręgu siedleckim miała liczyć 350 członków, a więc stwierdzano – przynajmniej w sprawozdaniach – wzrost organizacji116.
W okręgu łomżyńskim organizacja moprowska powstała na przeło-mie 1925 i 1926 r. W lutym 1927 r. egzekutywa Okręgowego Komitetu
112 P. Kiernikowski, Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939), Chełm 2007, s. 117–118.
113 E. Horoch, Komunistyczna Partia Polski…, s. 163.
114 Ibidem, s. 163.
115 Ibidem, s. 164.
116 Ibidem, s. 164.
KPP podjęła decyzję o utworzeniu Okręgowego Wydziału MOPR.
W Łomży funkcjonowało duże więzienie, działalność lokalnej Czer-wonej Pomocy skupiała się więc wokół utrzymania z nim kontaktu i przeprowadzania zbiórek na rzecz więźniów. Zbiórki organizowano na zabawach, targu, a nawet weselach członków KPP, Komunistycz-nego Związku Młodzieży Polskiej (KZMP) lub MOPR. Pieniądze dostarczano do łomżyńskiego więzienia przekazami pocztowymi, także pocztą wysyłano paczki żywnościowe117.
W Zagłębiu Dąbrowskim pierwsze komórki Czerwonej Pomocy powstały w tym samym okresie. Ich organizatorami byli działacze KPP i Związku Młodzieży Komunistycznej (ZMK). W latach 1926–1928 placówka centralna organizacji moprowskiej na teren Zagłębia i Gór-nego Śląska mieściła się w Katowicach przy ul. Barbary 6118.
W Krakowie struktura MOPR istniała już w 1925 r. Do komitetu MOPR należeli: Szmidt i Baniewicz z KPP, Leon Holzer z ZMK i Sa-lomon Jaszuński reprezentujący dzielnicę akademicką119.
Stworzenie masowej organizacji nie było łatwe, w dodatku „trze-ba było pracować prawie po omacku, nie otrzymując od centrali ani wskazówek, ani dyrektyw, ani żadnej literatury, gdyż związek z nią był bardzo luźny, lub przez pewne okresy nie było go wcale. Polskich delegatów, którzy byli obecni na II-ej Międzynarodowej Konferencji MOPR’u, w kwietniu 1925 r., kierownictwo partyjne uważało za po-trzebne posłać na inną robotę tak, że nie mogli nawet zdać sprawoz-dania z jej przebiegu”120 – jak z goryczą podkreślał ktoś sporządzający okresowe sprawozdanie dla centrali. W każdym razie w 1927 r. istniały organizacje moprowe w Warszawie i okolicach, Łodzi i okolicach,
117 J. Kowalczyk, Komunistyczna Partia Polski w okręgu łomżyńskim 1919–1938, War-szawa 1975, s. 133–136.
118 A. Molenda, Ruch komunistyczny w Zagłębiu Dąbrowskim w latach 1918–1939, Katowice 1983, s. 139.
119 H. Dobrowolski, Początki ruchu komunistycznego w latach 1917–1926, w: Szkice z dziejów ruchu komunistycznego w województwie krakowskim, oprac. J. Buszko i in., Kra-ków 1958, s. 100.
120 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 953, k. 2.
93
Struktury Czerwonej Pomocy w terenie
Zagłębiu Dąbrowskim, Poznaniu, Radomiu, Siedlcach, Piotrkowie, Częstochowie oraz KC na Białorusi i Ukrainie, które posiadały komitety miejscowe w Wilnie, Białymstoku, Grodnie, Lwowie i Stanisławowie.
Podstawą organizacji były koła, dość luźne i składające się głównie z rzemieślników, rękodzielników i drobnej inteligencji. Niewyjaśniona pozostawała kwestia, czy do zakładów pracy MOPR ma wchodzić z pomocą organizacji partyjnych, czy samodzielnie.
Od wiosny 1926 r. obszar działania polskiego MOPR został podzie-lony na cztery obwody: warszawski, łódzki, zagłębiowsko-krakowski i lubelsko-radomski. Prócz tego były dwie autonomiczne organizacje:
ukraińska i białoruska. W każdym z obwodów zostali obsadzeni funkcjonariusze do pracy ideowej i technicznej, tylko w obwodzie warszawskim rolę tę odgrywała bezpośrednio centrala121. Choć utrzy-mywano jakąś łączność z więzieniami w Poznańskiem i na Pomorzu, w tych regionach budowa struktur Czerwonej Pomocy długo jeszcze nie udawała się.
Na początku 1928 r. organizacja Czerwonej Pomocy w Polsce miała teren podzielony już na 7 obwodów (wliczając 2 autonomiczne)122. Pod koniec 1928 r. obwodów było już 8: Warszawa miasto, Warsza-wa obwód, Zagłębie Dąbrowskie, Kraków–Śląsk, Łódź–Piotrków, Radom–Kielce–Lublin, Białoruś Zachodnia, Ukraina Zachodnia. Do 1928 r. w Warszawie funkcjonowała odrębna organizacja młodzieży moprowej, włączona jednak ostatecznie do ogólnych struktur123.
W następnych latach struktury terenowe rozwijały się, a raczej rozdrabniały, tworzono coraz większą liczbę obwodów, a później – okręgów. Na V Zjeździe KPP reprezentujący MOPR towarzysz Szczepaniak mówił: „Pomimo wielkich wysiłków nie udało się nam dotychczas stworzyć organizacji ma Górnym Śląsku i w okręgu po-znańskim, gdzie mamy tylko szereg komitetów dzielnicowych”124.
121 Ibidem, d. 913, k. 66.
122 Ibidem, d. 930, k. 7.
123 Ibidem, k. 82.
124 Ibidem, d. 951, k. 50.
Od 1929 r. w sprawozdawczości pojawiały się już nie obwody, lecz okręgi, czyli struktury niższego stopnia. Ich podział i układ wiązał się najprawdopodobniej z defi cytami kadry. W lipcu 1929 r. wymie-niano 14 okręgów, poza Białorusią Zachodnią i Ukrainą Zachodnią;
rok później – tylko 11, po połączeniu okręgów Lublin i Zamość; po raz pierwszy pojawił się też okręg Poznań–Grudziądz, liczący jednak zaledwie 17 członków125. Najbardziej rozbudowywane były struktury terenowe wokół stolicy. Zorganizowano osobne okręgi Warszawa miasto, Warszawa podmiejska i Warszawa obwodowa. W latach 30.
w organizacji okręgów kilkakrotnie zachodziły jeszcze zmiany, ewi-dentnie mające charakter doraźnych działań, np. łączenia okręgów po dużych aresztowaniach.
Aresztowania kierownictwa Czerwonej Pomocy w poszczególnych okręgach prowadziły do rozbicia struktur. Wznowienie działalności następowało z reguły przez funkcjonariuszy przysłanych przez KC Czerwonej Pomocy z innego terenu. Bardzo często oznaczało to budo-wę struktur od podstaw. Na przykład sprawozdanie o pracy w okręgu Radom–Kielce w 1930 r. głosiło:
Przede wszystkim zaznaczamy, że praca moprowa istnieje u nas dopiero od 2-ch miesięcy, gdyż przystępując do pracy nie napotkaliśmy na żadne jej ślady.
Po pierwsze w żadnym punkcie okręgu nie było organizacji moprowej, a jeśli któraś miejscowość zdobyła się na zbiórki na więźniów politycznych, i nic więcej, to też nie mieliśmy kontroli nad pieniędzmi. Zbierano i wydawano na różne potrzeby. […] Mamy już 7 DK [dzielnicowych komitetów] i w każdej miejscowości komitet lokalny i komórki. Liczą one do 120 członków. Co prawda nie odbudowaliśmy jeszcze na 100%, w każdym razie przełamaliśmy ścianę postrachu. […] Potrafi my też w pewnym stopniu przełamać przegrodę między robotnikami żydowskimi i polskimi na terenie MOPRu126.
Sprawozdanie napisał funkcjonariusz Czarny w jidysz; przetłu-maczone zostało w Warszawie na potrzeby KC Czerwonej Pomocy.
125 Ibidem, k. 53.
126 Ibidem, k. 13.
95
Autonomiczne organizacje Czerwonej Pomocy...