Powstanie MOPR przypisywane jest inicjatywie Polaków. Kwestia pomocy więźniom politycznym w Polsce została podniesiona na wspólnym posiedzeniu Biura Polskiego KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) [RKP(b)] z przedstawicielami Komunistycz-nej Partii Robotniczej Polski (KPRP) przy Kominternie 23 sierpnia 1922 r. Edward Próchniak przedstawił położenie więźniów politycz-nych w kraju i trudności partii w fi nansowaniu pomocy. Z inicjatywy Wacława Boguckiego, przedstawiciela KPRP przy KW Kominternu, polscy komuniści postanowili przeprowadzić w swoim środowisku w Rosji zbiórkę środków na fundusz pomocy więźniom politycznym w Polsce. W związku z tym przygotowano odezwę „Do komuni-stów-Polaków w RSFSR”, którą podpisali: Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Feliks Kon, Próchniak, Stanisław Pestkowski, Bogucki, Władysław Hibner, Józef Unszlicht, Jakub Hanecki i inni (w sumie 42 polskich działaczy komunistycznych). Odezwa została opublikowana
61
Powstanie MOPR
w „Trybunie Komunistycznej” w Moskwie. Powstała także komisja w celu organizacji pomocy więźniom politycznym w Polsce, zajmująca się zbiórką. Przewodniczył jej Marchlewski, sekretarzem był Hibner.
Podobną komisję powołano w Kijowie.
Odpowiedź na odezwę była dość szeroka, napływały ofi arowane pieniądze. Pojawiła się koncepcja, aby rozszerzyć działalność po-mocową, nie ograniczając jej tylko do Polski. 13 września 1922 r.
Marchlewski poruszył zagadnienie pomocy więźniom politycznym na posiedzeniu Stowarzyszenia Starych Bolszewików, proponując objąć pomocą rewolucjonistów w innych krajach Zachodu. Została powołana komisja organizacyjna w składzie: Julian Marchlewski, Pantelejmon Nikołajewicz Lepieszyński, Anatol Dywilkowski. Na posiedzeniu 22 września 1922 r. Stowarzyszenie Starych Bolszewików zdecydo-wało wnioskować o założenie „politycznego Czerwonego Krzyża”, którego podstawą miała być zasada międzynarodowej solidarności proletariatu. Idea została przekazana również Stowarzyszeniu Byłych Zesłańców i Katorżników (zw. też Stowarzyszenie Byłych Katorżników Politycznych i Zesłańców)1.
Komisja, której przewodniczył Marchlewski, wkrótce przedstawiła w CK RKP(b) i Komitecie Wykonawczym Kominternu (IKKI) pro-pozycję założenia międzynarodowej organizacji pomocy bojownikom rewolucji i ofi arom białego terroru. Ten wniosek był rozpatrywany na posiedzeniu Prezydium IKKI 24 listopada 1922 r. w czasie prac IV Kongresu Kominternu. Powołano kolejną komisję, tym razem w celu rozpracowania praktycznych warunków zorganizowania Mię-dzynarodowego Czerwonego Krzyża (MCK) dla uwięzionych rewolu-cjonistów. W skład komisji weszło 11 działaczy, w tym Marchlewski, Kon, Próchniak, Vincas Mickevičius-Kapsukas i inni.
Warto się zastanowić, na ile na podjęcie w tym właśnie momen-cie – w drugiej połowie 1922 r. – inicjatywy organizacyjnej miały
1 А.И. Аврус, МОПР в борьбе против террора и фашизма 1922–1939, Саратов 1976, s. 38–39; В.В. Привалов, Е.А. Мельников, Коминтерн и массовые организации рабочего класса, Ленинград 1978, s. 117–118.
wpływ wydarzenia związane z likwidacją Politycznego Czerwonego Krzyża w Moskwie, organizacji świadczącej pomoc prawną i huma-nitarną więźniom i zesłańcom w Rosji, w którą zaangażowana była Jekatierina Pieszkowa. W czerwcu 1922 miał miejsce nalot i prze-jęcie przez Czeka siedziby Politycznego Czerwonego Krzyża przy ul. Kuznieckij Most 242.
30 listopada 1922 r. na 27. posiedzeniu IV Kongresu Kominternu, któremu przewodniczył Marchlewski, wystąpił Feliks Kon jako przed-stawiciel Stowarzyszenia Starych Bolszewików. Wnioskował o przyjęcie rezolucji o założeniu Międzynarodowego Politycznego Czerwonego Krzyża. Jego wniosek został podtrzymany przez uczestników kongresu.
W rezolucji w sprawie pomocy bojownikom ruchu komunistyczne-go kongres Kominternu zalecał partiom komunistycznym założyć lub podtrzymać, jeśli takie już są, organizacje pomocy materialnej i moralnej pomocy uwięzionym bojownikom. Stwierdzano ponadto, że inicjatywę w tej sprawie powinni szczególnie podjąć komuniści Rosji sowieckiej. W ten sposób IV Kongres Kominternu nie tylko podtrzymał myśl stworzenia międzynarodowej organizacji pomocy, ale postawił ją w formie zadania dla partii komunistycznych. Pomoc miała obejmować nie tylko komunistów, ale i bezpartyjnych3.
Za datę powstania MOPR przyjmuje się więc 30 listopada 1922 r.
Tego samego dnia na łamach moskiewskiej „Prawdy” opublikowany został artykuł Grigorija Kramarowa, На помощ пленникам капитала.
1 grudnia 1922 r. grupa inicjatywna na posiedzeniu przyjęła nazwę organizacji – Międzynarodowa Organizacja Pomocy Rewolucjoni-stom (Международная организация помощи борцам революции;
skrót zarówno w języku rosyjskim, jak i polskim: MOPR). Nazwę tę zaproponował Lepieszyński4.
16 grudnia na pierwszym po IV Kongresie posiedzeniu Prezy-dium Komitetu Wykonawczego Kominternu zostały podjęte działania
2 Później w budynku mieściło się jedno z biur KGB.
3 А.И. Аврус, op. cit., s. 39; В.В. Привалов, Е.А. Мельников, op. cit., s. 118.
4 А.И. Аврус, op. cit., s. 43.
63
Powstanie MOPR
organizacyjne. Sześcioosobowa komisja, w skład której weszli m.in.
Bułgar Wasił Petrow Kołarow, niemiecki komunista Hugo Eberlein, Kramarow oraz Egidio Gennari z Włoch, miała rozpoznać istniejące już organizacje pomocowe, stwierdzić, na jakiej zasadzie funkcjonu-ją itd. 20 grudnia 1922 r. komisja postanowiła rozpocząć zbieranie datków na cele MOPR w Rosji sowieckiej. Komisja, już pod szyl-dem MOPR, zwróciła się do zagranicznych organizacji pomocowych z prośbą o dostarczenie informacji o ich działalności i wniosków co do koordynacji działań5.
Po I wojnie światowej organizacje pomocy więźniom politycznym działały już w kilku krajach europejskich, komitety wsparcia dla ucie-kinierów z Węgier powstały w Austrii w 1919 r., organizowana była pomoc dla więźniów politycznych z ruchu komunistycznego w Bułgarii, w Rumunii. Największa organizacja powstała w 1921 r. w Niemczech.
Posługiwano się tam nazwą Rote Hilfe – Czerwona Pomoc. Organizacją tą kierowała działaczka komunistyczna Clara Zetkin.
W styczniu 1923 r. KW Kominternu zwrócił się do komitetów centralnych wszystkich partii, wzywając do wypełnienia rezolucji IV Kongresu o założeniu MOPR. Podjęto organizację centrali mię-dzynarodowej, z którą – do czasu stworzenia aparatu moprowskiego – łączność miała być utrzymywana kanałami sekretariatu KW Ko-minternu. W zaleceniach podkreślano, że MOPR ma być organizacją pozapartyjną, istniejące i nowo zakładane komitety pomocy więźniom politycznym nie powinny być formalnie związane z partią. Mogli do nich należeć towarzysze bezpartyjni i członkowie innych rewo-lucyjnych partii, natomiast komuniści powinni odgrywać wiodącą rolę6. Tę formalną niezależność MOPR niejednokrotnie podkreślano.
Stwierdzano nawet, że utożsamianie organizacji pomocy więźniom po-litycznym z partią komunistyczną to działania policji, której wygodnie tak przedstawiać ten ruch7.
5 Российский государственный архив социально-политической истории w Mo-skwie (dalej: RGASPI), f. 17, op. 130, d. 1, passim; А.И. Аврус, op. cit., s. 42.
6 А.И. Аврус, op. cit., s. 42.
7 Ibidem, s. 54.
W grudniu 1922 r. zorganizowane zostało Centralne Biuro MOPR, kierowane przez Marchlewskiego. W skład weszli przedstawiciele Niemiec, Polski, Bułgarii, Litwy i Rosji sowieckiej. Rozpoczęła się zakrojona na szeroką skalę zbiórka datków w Rosji. W styczniu 1923 r.
Centralne Biuro MOPR zadecydowało – w celu podkreślenia, iż praca MOPR stanowi w sensie ideowym przedłużenie inicjatywy Marksa i Engelsa okazywania pomocy paryskim komunardom – że 18 mar-ca (rocznimar-ca wybuchu Komuny Paryskiej) będzie obchodzony jako dzień MOPR.
Na wezwanie Centralnego Biura MOPR do łączenia się krajowych organizacji czerwonopomocowych w międzynarodową strukturę jako jedna z pierwszych odpowiedziała niemiecka Rote Hilfe. Już od stycznia 1923 r. datowały się regularne kontakty z centralą8.
3 lutego 1923 r. na wniosek niemieckiego komunisty Willego Budicha Centralne Biuro MOPR podjęło decyzję, aby za granicą organizację nazywać Międzynarodową Czerwoną Pomocą9. 2 marca 1923 r. Centralne Biuro MOPR zostało rozszerzone i przemianowa-ne na Centralny Komitet. Do Komitetu weszli: bułgarski komunista Kołarow z ramienia KW Kominternu, Marchlewski i Lepieszyński ze Stowarzyszenia Starych Bolszewików, Kramarow ze Stowarzyszenia Byłych Katorżników Politycznych i Zesłańców, Budich z Czerwonej Pomocy Niemiec, Mickevičius-Kapsukas z Czerwonej Pomocy Litwy10.
W kwietniu 1923 r. „towarzyszka Gerta” z niemieckiej Czerwonej Pomocy otrzymała mandat pełnomocnika MOPR na kraje zachod-niej Europy. „Towarzyszka Gerta” był to ówczesny partyjny pseu-donim Jeleny Stasowej, która w tym czasie pracowała w Niemczech z polecenia Kominternu, pełniąc też funkcję sekretarza Rote Hilfe.
W celu koordynowania pracy w krajach kapitalistycznych MOPR zorganizował biura: Środkowoeuropejskie w Berlinie (listopad 1923), Bałkańskie w Wiedniu (lipiec 1924), Łacińskie w Paryżu (grudzień
8 Ibidem, s. 46.
9 Ibidem, s. 48.
10 Ibidem, s. 49.
65
Powstanie MOPR
1924), Dalekowschodnie w Szanghaju (1925) i Sekretariat Południo-woamerykański MOPR w Buenos Aires (1925)11.
Pomoc fi nansowa zaczęła płynąć z centrali MOPR za granicę od 10 marca 1923 r. Przekazano wtedy 3 tys. złotych rubli na więźniów politycznych we Włoszech i 500 rubli dla więźniów na Litwie12. Później rozliczenia prowadzono już w dolarach. Wysyłane sumy błyskawicznie rosły. MOPR w maju 1923 r. rozdysponował 1250 dol., w lipcu – 1310, w październiku – 9485, w listopadzie – 17 775, a w grudniu – 39 575 dol. Największe sumy w 1923 r. otrzymały Niemcy i Bułgaria (odpowiednio 30 350 i 23 500 dol.). Trzecim co do wysokości sum przekazanych ogółem w tym roku benefi cjentem moprowskiej pomocy była organizacja polska z 8000 dol. – co miało się przełożyć na pomoc dla ok. 720 więźniów (z ogólnej liczby 1000)13.
Rozwój działalności MOPR spowodował szybką reorganizację.
W grudniu 1923 r. z CK MOPR został wydzielony Sekretariat CK, zajmujący się sprawami bieżącymi, oraz Prezydium CK, którego za-daniem było ogólne kierownictwo pracą organizacji14.
W kwietniu 1924 r. CK MOPR postanowił zwołać międzynaro-dową konferencję organizacji. Odbyła się ona w dniach 14–16 lipca 1924 r., bezpośrednio po V Kongresie Kominternu, który uchwalił międzynarodowy statut MOPR. W obradach konferencji uczestniczyło 109 delegatów reprezentujących 29 sekcji moprowskich15. W prezy-dium konferencji zasiadali: Pestkowski, S.M. Temkin i Kramarow jako przedstawiciele ZSRR, Walewski-Sibiriakow jako przedstawiciel Sto-warzyszenia Byłych Katorżników Politycznych i Zesłańców, z Niemiec – Feldman, z Włoch – Maffi , z Francji – Tren, z Ameryki – Amter, z Anglii – MacManus, z Polski – Marcin Grzegorzewski (Franciszek Grzelszczak), z Bułgarii – Łukanow, z Jugosławii – Boszkowicz, z Chin
11 Ibidem, s. 49.
12 Ibidem, s. 51.
13 Ibidem, s. 51–52, tab. 1.
14 Ibidem, s. 56.
15 Ibidem, s. 67.
– Wan, z Japonii – Hanada-Sanu i z Hiszpanii – Rojas16. Polskę repre-zentowali M. Grzegorzewski, Tomasz Dąbal, Stasiński, S. Leski i Kali-na17. Jak pisał Pestkowski, „w gruncie rzeczy na konferencji tej prócz Niemiec i ZSRR nie było bezpośrednich przedstawicieli organizacji moprowskich, a inne kraje reprezentowali na konferencji delegaci na V kongres Kominternu”18.
Pierwszemu i trzeciemu posiedzeniu konferencji przewodniczył Pestkowski. Grzegorzewski relacjonował sprawy polskie na trzecim posiedzeniu – 15 lipca i przewodniczył czwartemu – 16 lipca. Kon-ferencja wybrała kierownictwo MOPR, przy czym Centralny Komitet został zamieniony w Komitet Wykonawczy (potocznie określany często rosyjskim skrótem Ispołkom). W skład Ispołkomu weszło 28 członków (6 pochodziło z ZSRR), 9 zastępców, 8 kandydatów, prócz tego przedstawiciele IKKI, Profi nternu, RKP(b) i kobiet robotnic. Na przewodniczącego wybrano towarzysza Trena. Z Polski w skład KW weszli Antoniewicz i Dąbal, zaś kandydatem został Bogucki19.
Na konferencji zostały uchwalone: deklaracja – manifest do pro-letariatu międzynarodowego i uwięzionych bojowników rewolucji, rezolucja w związku ze sprawozdaniem CK MOPR, rezolucja w sprawie agitacji i propagandy, inne rezolucje – w sprawach organizacyjnych.
Ponadto przyjęto statut MOPR oraz przeprowadzono wybory do Komisji Rewizyjnej20. Pestkowski pisał:
Konferencja przyjęła uchwałę regulującą walkę w murach więziennych. Głów-ne zasady nowej taktyki były następujące: ogłaszać głodówkę lub inną formę protestu ma prawo tylko cały kolektyw więźniów politycznych pod warunkiem uzyskania zezwolenia tej organizacji partyjnej, na której terytorium znajduje się więzienie; więźniowie polityczni powinni wszędzie w więzieniach zakładać
16 Первая Международная конференция МОПР 14–16 июля 1924 г. Стенографи-ческий отчет, Москва 1924, s. 7.
17 Ibidem, s. 127.
18 S. Pestkowski, Międzynarodowa działalność MOPR-u w okresie względnej stabiliza-cji kapitalizmu, w: idem, Wspomnienia rewolucjonisty, Łódź 1961, s. 148.
19 Первая Международная конференция МОПР…, s. 110.
20 I Międzynarodowa Konferencja MOPR’a, „Więzień Polityczny” 1924, nr 2, s. 8.
67