W założeniach Czerwona Pomoc miała być organizacją masową, znacznie liczniejszą niż partia komunistyczna. W polskiej rzeczywisto-ści nigdy do tego nie doszło. Aleksander Zatorski oceniał ogólnie, że Czerwona Pomoc w Polsce zdołała skupić od 6 do 10 tys. członków152.
Według sprawozdania polskiej Czerwonej Pomocy w listopadzie 1925 r. organizacja liczyła ok. 3480 członków w Warszawie i okolicach, a ponadto 284 w Zagłębiu Dąbrowskim, 110 w Kutnie, 50 w Krakowie.
Na Ukrainie Zachodniej odnotowano 251 członków Czerwonej Pomo-cy. Nie wyliczono w sprawozdaniu okręgów, z których nie wpłynęły składki, „chociaż członkowie w tych okręgach istnieją” – jak napisał sprawozdawca. Na 613 określano liczbę członków młodocianych, zaś inteligentów – na 220. Największą liczbę członków – aż 928 – podawano z warszawskiej dzielnicy Muranów153. Stan organizacji czerwonopomocowej w Polsce w tym czasie można więc szacować na ok. 4 tys. członków.
Od początku istnienia organizacji znacznie więcej osób skłon-nych było płacić drobne sumy na Czerwoną Pomoc, niż uczestniczyć w kółkach i komitetach moprowych. 15 stycznia 1926 r. sekretarz
150 Т.А. Лугачëва, op. cit., s. 297.
151 P. Cichoracki, U progu ostatniego etapu działalności. Sprawozdanie dla KC KPZB z jesieni 1936 roku, „Komunizm. System – Ludzie – Dokumentacja” 2013, t. 2, s. 242.
152 AAN, Akta Zatorskich, t. 12, k. 85.
153 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 905, k. 125.
101
Liczebność organizacji w Polsce
KC Czerwonej Pomocy wyjaśniał: „Są u nas kadry członków, for-malnie nie należących do jaczejek, ale płacących miesięczne składki.
Jest ich więcej niż zorganizowanych, uczęszczających na zebrania i prowadzących aktywną robotę”154. W Warszawie było wtedy ponad 4 tys. płacących (których zresztą sprawozdawca nazywał członkami, co rodzi wątpliwości przy interpretacji późniejszych informacji), a zorganizowanych w kółkach – zaledwie 200155.
Dynamika rozrostu organizacji w sprawozdaniach z 1926 r. była znaczna. W kwietniu w sprawozdaniu Czerwona Pomoc w Polsce wykazywała 6132 członków, z czego najwięcej, bo 3 tys. w Warsza-wie156. W listopadzie 1926 MOPR w Polsce miał liczyć 9794 członków, a w grudniu – aż 12 332 (liczonych wraz z Zachodnią Białorusią i Zachodnią Ukrainą)157.
Aleksander Zatorski przytoczył informację o stanie organizacyjnym Czerwonej Pomocy w Polsce z okresu przygotowań do IV Zjazdu KPP (który rozpoczął się 22 maja 1927 r.). W sprawozdaniu Czerwonej Pomocy pisano:
na czele stoi KC składający się z 6 osób, przedstawicieli sekretariatu kierujący całą organizacją i mający pod sobą 6 obwodów (warszawski, łódzki, śląsko--dąbrowski, krakowski, radomsko-kielecki, lubelski oraz oddzielne organizacje ZU i ZB). Na czele obwodów (z wyjątkiem radomsko-kieleckiego i lubelskiego, kierowanych przez centralę z powodu braku lokalnych organizacji) znajdują się komitety obwodowe i egzekutywy stale prowadzące akcję. Liczba członków pła-cących składki wzrosła z 6372 w styczniu 1926 r. do 15 712 w styczniu 1927 r.158
Przeszło dwukrotny wzrost liczby członków polskiego MOPR w ciągu roku wydaje się dość zaskakujący, zwłaszcza że w później-szych materiałach nie ma po tych kilkunastu tysiącach śladu. Był to jednak okres kampanii amnestyjnej, która dość szeroko poruszyła
154 Ibidem, d. 913, k. 6.
155 Ibidem.
156 Ibidem, d. 914, k. 3.
157 Ibidem, k. 110, 120.
158 Cyt. za: A. Zatorski, Czerwona Pomoc…, s. 46.
społeczeństwo. Należy tu też zwrócić uwagę na fragment zdania:
„liczba członków płacących składki”. 15 stycznia 1926 r. w liście do moskiewskiego KW MOPR ktoś z kierownictwa Czerwonej Pomocy w Polsce wyjaśniał, że dynamikę członkostwa w sprawozdaniach uchwycić bardzo trudno, gdyż są ludzie formalnie nienależący do
„jaczejek”, ale płacący miesięczne składki. Jest ich znacznie więcej niż zorganizowanych, uczęszczających na zebrania i prowadzących aktywną działalność.
W lutym 1927 r. obwód warszawski Czerwonej Pomocy liczył 4540 członków, łódzki – 1137, zagłębiowsko-śląski – 2097, radom-sko-lubelsko-siedlecki – 412, Zachodnia Ukraina – 3500 członków.
Natomiast po masowych aresztowaniach w styczniu 1927 r. brak było danych z Zachodniej Białorusi, miesiąc wcześniej organizacja liczyła tam również 3500 członków. W sumie sprawozdanie wykazywało 11 686 członków Czerwonej Pomocy w Polsce159.
Stan organizacji moprowej w Polsce na dzień 1 lipca 1929 r. szcze-gółowo został przedstawiony w zestawieniu 1.
W sprawozdaniu towarzysza Szczepaniaka, przedstawianym na V Zjeździe KPP, dane z okręgów z 1929 r. są nieco inne, zarówno co do liczb z 1929 r., jak i co do struktury okręgów. Nie zmieniają one jednak w zasadniczy sposób ogólnego obrazu ilościowego organizacji.
W tym samym sprawozdaniu towarzysz Szczepaniak przyznawał, że na Ukrainie Zachodniej organizacja liczy zaledwie 170 członków.
W 1930 r. miesięcznik „Walka z Bolszewizmem” przytoczył dane liczbowe o organizacjach bolszewickich w Europie, „zestawione na podstawie sowieckich źródeł”. O ile podana przez czasopismo liczba członków KPP – 7 tys. – jest prawdopodobna, o tyle informacja, że Międzynarodowa Czerwona Pomoc ma w Polsce 110 tys. człon-ków, wydaje się błędem drukarskim, choć również liczba 11 tys. czy 10 tys. także wydaje się przesadzona160. Zawyżona liczba pochodziła
159 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 922, k. 73.
160 „Walka z Bolszewizmem” 1930, nr 26, s. 22. Zwróciła na to uwagę już ówczesna prasa przedrukowująca informacje, np. Ilu jest komunistów w Polsce, „Nowy Kurier” 1930, nr 8, s. 2; Ilu jest komunistów w Polsce, „Kresy Zachodnie” 1930, nr 10, s. 4.
103
Liczebność organizacji w Polsce
Zestawienie 1. Stan Czerwonej Pomocy w Polsce na dzień 1 lipca 1929 r.
Lp. Nazwa
6 Ciechanowski 3 5 14 75
7 Łódzki 5 10 45 231
12 Krakowski 5 6 25 125
13 Piotrkowski 5 2 6 28
14 Białoruś Z. 5 6 89 207
15 Ukraina Z. 3 7 25 80 xxxxx/ xxxxx/
orga-nizacja rozbita z powodu aresztowań
16 Górny Śląsk – – – –
Razem 67 83 382 1814
Zestawienie ze sprawozdania o pracy Czerwonej Pomocy w Polsce, RGASPI, f. 539, op. 3, d. 953, k. 4.
W sumie członków aktywnych było 1744.
z sowieckiego „Kalendarza komunisty” na rok 1930, gdzie mowa jednak o wpływach MOPR, a nie wprost o liczbie członków161.
Sprawozdanie komfrakcji KC Czerwonej Pomocy w Polsce za luty–marzec 1932 r. zawierało informacje o znacznym wzroście liczby członków organizacji (w wyniku kampanii werbunkowej przy okazji Dnia MOPR miało przybyć 2 tys. nowych członków162). Bardziej szczegółowo wyliczano:
W Zagłębiu – w związku ze strejkiem – plan werbunkowy został przewyższony dwukrotnie. Liczba moprowców wzrasta o 150% ze 113 na 269 […]. Śląsk po-większył liczbę czł. do 80. Lublin, Kraków, Kutno–Włocławek, Płock – zreali-zowały plan w całości lub z nadwyżką. Kraków ze 150 na 227. Lublin 120–240.
161 Siły liczebne komunistów, „Walka z Bolszewizmem” 1930, nr 31, s. 179.
162 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 967, k. 1.
Zestawienie 2. Dane o liczbie kół i członków organizacji MOPR w latach 1929–1930
Okręgi
1929 1930
Liczba kół
Liczba członków
Liczba kół
Liczba członków
Warszawa miasto 46 284 47 380
Warszawa podmiejska 59 359 86 729
Warszawa obwodowa 86 459 70 410
Łódź okręg 45 285 34 183
Lublin–Zamość 12 59 3? 19?
Zagłębie 8 38 23 78
Górny Śląsk ? ? 3 KD 14
Kraków 26 125 23 225
Piotrków–
Częstochowa 6 28 23 138
Radom–Kielce ? ? 21 116
Poznań–Grudziądz ? ? 4 KD 17
Razem 337 2209
Zestawienie ze sprawozdania przedstawiciela komfrakcji MOPR na V Zjeździe KPP, RGASPI, f. 539, op. 3, d. 951, k. 53.
105
Liczebność organizacji w Polsce
Płock 70–140. Jednocześnie na skutek braku lub reorganizacji kierownictwa przechodzą stagnację […]. Warszawa – 800, Warszawa Podmiejska – 700 (przy-bliżona liczba). W Łodzi w związku z panikierstwem liczba członków nawet się zmniejsza. Brak danych z B.Z. i U.Z., z Siedlec–Łukowa, Łomży–Ciechanowa, Kielc–Radomia, Częstochowy–Piotrkowa (w m. Piotrkowie organizacja moprowa mimo braku kierownictwa nieznacznie wzrosła do 30 członków) – w ogól-ności przypuszczać należy, że ogólna liczba członków poważnie przekroczyła poprzednie 4000163.
W kwietniu 1932 r. w sprawozdaniu przesłanym do Moskwy znów zastrzegano, że niektóre podane liczby członków są „stare”, co w praktyce oznaczało brak aktualnych danych z okręgów, a być może już rozpad lub rozbicie tam organizacji przez policję. W sumie polska Czerwo-na Pomoc (wraz z organizacjami Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy) miała liczyć 5480 członków, z czego 1220 przypadało na Zachodnią Ukrainę a 600 – na Zachodnią Białoruś. W Warszawie było 700 członków Czerwonej Pomocy, w Warszawie podmiejskiej – 600, w Zagłębiu – 220, na Śląsku – 90, w Łodzi – 450, w Krakowie – 280, w okręgu Kielce–Radom–Lublin – 260, przy czym zastrzegano, że liczba odnosi się tylko do lubelskiego; okręg Kutno–Włocławek–Poznań miał liczyć 160 członków – bez Poznania, Płock–Ciechanów–Łomża – 450, Piotrków i Częstochowa – 100, a Siedlce–Łuków – 350164. Okrągłe liczby sugerują, że podawano je w przybliżeniu. Sprawozdawca sa-mokrytycznie dodawał, że „możliwości organizacyjne nie są należycie wyzyskiwane i nie podążają za wzrostem radykalizacji mas”165.
W sprawozdaniu o pracy polskiej sekcji MOPR za okres od marca 1932 do maja 1933 została przedstawiona dynamika wzrostu organizacji, sięgająca 300%. Według tego sprawozdania w maju 1931 r. miało być 2362 członków, w listopadzie–grudniu 1931 r. – 4421, na początku 1932 r. – 4500, w maju 1932 r. – 5400, w listopadzie 1932 r. – 8200, a w styczniu 1933 r. – ok. 9 tys.166
163 Ibidem, k. 1.
164 Ibidem, k. 19.
165 Ibidem.
166 Ibidem, d. 973, k. 11.
W 1934 r. mowa była o ok. 7 tys. członków Czerwonej Pomocy w Polsce167. KPP liczyła w tym czasie nieco ponad 10 tys. członków (bez KPZU i KPZB)168. Słaby wzrost liczebny polskiej sekcji MOPR powodował krytykę z moskiewskiej centrali. Wiosną 1934 r. w liście z KW MOPR pisano:
sekcja wasza pozostała jakby na uboczu rosnącej politycznej aktywności mas, KW MOPRu uważa za zupełnie niedopuszczalny taki stan, kiedy Wasza sekcja w całej Polsce liczy tylko około 7000 członków. Liczba członków gdzieniegdzie nawet się zmniejsza. […] Co więcej, na skutek trudności fi nansowych w ubie-głym roku (jak sami pisaliście) cała organizacja omal się nie rozpadła. […]
Nie nauczyliście się właściwej pracy organizacyjnej. Sekcja nie umie wychować i wysuwać nowych kadrów z dołów. […] Komitet Wykonawczy Międzynarodowej Czerwonej Pomocy uważa, że Wasze podstawowe zadanie – to przekształcenie sekcji zamkniętej, nielicznej organizacyjnie, słabej z odchyleniem agitacyjno--propagandystycznym w masową organizację pozapartyjną, obejmującą i pro-wadzącą za sobą podstawowe masy pracujące169.
Dokument zawierał także liczne pouczenia co do tego, że organi-zację należy wzmocnić i rozszerzyć.
W tym samym roku na IV Wszechzwiązkowym Zjeździe MOPR w ZSRR przewodnicząca Jelena Stasowa w bardzo obszernym refe-racie o działalności zagranicznych sekcji MOPR stwierdziła m.in., że
„Polska sekcja w niewiarygodnych warunkach białego terroru wzrosła z 6500 do 9500 ludzi”170.
Późniejsze dane o liczebności organizacji były bardzo niedokładne, dotyczyły bowiem tylko niektórych okręgów. Juliusz Burgin we wspo-mnieniach o budowie wokół MOPR frontu ludowego pisał wprawdzie (odnosząc się prawdopodobnie do lat 1935–1936), że „organizacja MOPR-u liczyła już dziesiątki tysięcy członków”171, należy to jednak uznać za literackie wyolbrzymienie.
167 Ibidem, d. 979, k. 60.
168 H. Cimek, Mniejszości narodowe w ruchu rewolucyjnym II Rzeczypospolitej, Rze-szów 2011, s. 141, tab. 22.
169 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 979, k. 60.
170 Е.Д. Стасова, МОПР за рубежом…, s. 5.
171 J. Burgin, op. cit., s. 179.
107
Liczebność organizacji w Polsce
W sprawozdaniu za 1936 rok, uzasadniając korektę (i tak nie-pełnych) danych od 25–70% w dół, co w rezultacie wskazywało, że organizacja liczyła wówczas 2,5–3 tys. członków (bez Zachodniej Ukrainy), Sekretariat KC Czerwonej Pomocy w Polsce wyjaśniał:
Bardzo duże odchylenia od stanu poprzedniego spowodowane są (poza nie-wątpliwym bluff owaniem) zagubieniem szeregu terenów, kontaktów i ludzi na skutek zerwania ciągłości w pracy. Ogólny rozgardiasz to tylko przejściowa przyczyna zastoju. Świeży dopływ zwłaszcza drobnomieszczaństwa i chłopstwa hamuje nielegalność Cz.P. i komunistyczna marka. Dlatego też staramy się do minimum sprowadzić ryzyko przynależności do Cz.P. (zupełne zlikwidowanie masówek i demonstracji, ograniczenie kolportażu part. literatury)172.
To ostatnie zdanie zostało przez kogoś – zapewne czytającego sprawozdanie – mocno podkreślone ołówkiem.
Sprawozdawana liczba członków kół i komitetów Czerwonej Po-mocy to prawdopodobnie często martwe dane. Formalne członkostwo oznaczało nie tylko regularne płacenie składek, ale uczestniczenie w zebraniach kół, realizację jakichś zadań organizacyjnych, udział w de-monstracjach, a co za tym idzie oczywiście – zwiększone ryzyko. Nie ulega wątpliwości, że w wielu sprawozdaniach, od najniższego szczebla, danymi o liczbie członków manipulowano, choć pewną weryfi kację powinna stanowić suma zbieranych składek. Jednak brak – zrozumiały – regularnej księgowości i nieoddzielanie w sumach zebranych pieniędzy składek od datków sympatyków uniemożliwia szczegółowe przeprowa-dzenie takiej analizy. Znamienny jest tekst zamieszczony w „Biuletynie KC Czerwonej Pomocy (MOPR) Białorusi Zachodniej” z 1934 r.:
Bardzo często spotykamy się z takim zjawiskiem. Na pytanie ile u was członków
„Czerwonej Pomocy”, otrzymuje się odpowiedź: „do «Czerwonej Pomocy» należy cała wieś – wszyscy”. A kiedy zaczynamy się dowiadywać, ile jest komórek, okazuje się, że w ogóle ich nie ma. Jak trzeba tłumaczyć takie zjawisko? Okazuje się, że nasz aktyw „Czerwonej Pomocy” nie odróżnia między członkiem organizacji a jej sympatykiem. Aktyw często nie rozumie konieczności organizacyjnego ujęcia tych wpływów politycznych. Oczywiście przyjaciół i sympatyków „Czerwonej
172 RGASPI, f. 539, op. 3, d. 999, k. 3.
Pomocy” mamy na każdej wsi, ale jednocześnie często w takiej wsi nie ma w ogóle organizacji „Czerwonej Pomocy” To też główne zadanie polega na stworzeniu z tych sympatyków stałych kół „Czerwonej Pomocy”, jak również trzeba, ażeby te koła prowadziły systematyczną i planową pracę173.
Zestawienie 3. Liczba członków Czerwonej Pomocy w Polsce na podstawie spra-wozdań do KW MOPR
Rok/miesiąc Liczba
członków Uwagi
1925, listopad 4000 Liczba przybliżona
1926, styczeń 6372 Liczba członków płacących składki 1926, listopad 9794
1926, grudzień 12332 1927, styczeń 15712
1927, luty 11686 Bez Zachodniej Białorusi, którą szacowano na 3500 1929, 1 lipca 1814 Lub 1744, po weryfi kacji podsumowania danych 1930 2209 Bez Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy
1931, maj 2362
1931, listopad–
grudzień
4421
1932, początek 4500
1932, luty–marzec < 4000 Przypuszczalna liczba, brak danych z okręgów 1932, kwiecień 5480 W tym 1220 z Zachodniej Ukrainy, 600 –
Zachod-niej Białorusi
1932, maj 5400
1932, listopad 8200
1933, styczeń 9000 Około
1934 7000 Liczba przybliżona
1936 2387 +
ok. 8200 z Zachodniej
Ukrainy
Bez Zachodniej Białorusi, Warszawy podmiejskiej, Łodzi podmiejskiej, kieleckiego, radomskiego, kra-kowskiego, Śląska Cieszyńskiego, poznańskiego i pomorskiego
Opracowanie własne na podstawie: RGASPI, f. 539, op. 3, passim.
173 „Biuletyn KC Czerwonej Pomocy (MOPR) Białorusi Zachodniej”, nr 1 (mps po-wiel.) s. 8; RGASPI, f. 539, op. 3, d. 983, k. 31.
109