nad tożsamością Polaków na Słowacji
1. Zastosowane metody i techniki badawcze
2.2. Badania drugiego pokolenia słowackiej Polonii
Idea zrealizowania badań wśród młodzieży polonijnej zrodziła się w trakcie przeprowadzania wywiadów z przedstawicielami dorosłej Polo-nii w 2002 roku. Większość z przebadanych dorosłych Polaków urodziła się w Polsce, posiadała oboje rodziców narodowości polskiej i przybyła na Słowację w wieku dorosłym35. A zatem przeważająca część dorosłych re-spondentów stanowi pierwsze pokolenie polskiej emigracji na Słowacji.
Rozszerzenie badań o dzieci i młodzież polonijną miało na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie o to, jak kształtuje się tożsamość narodowa w dru-gim (i kolejnych) pokoleniu słowackiej Polonii. W przebadanej grupie ankietowanych znalazły się ostatecznie 62 osoby. Zdecydowana większość
dokładnie wyborów pochodzi posiadany przez nią fragment spisu. Listy cudzoziemców ze stałym miejscem zamieszkania na Słowacji (Zoznam cudzincov s trvalym pobytom na úze-mí Slovenskej republiky) sporządzane są przez władze samorządowe na potrzeby kolejnych wyborów.
32 Zob. tab. 6 w niniejszej publikacji.
33 Zoznam Poliakov na Severnom Slovensku – Štátni príslušníci POL – povolený pobyt na území SR – zoznam – zaslanie, (lista w posiadaniu autora). Listę tę otrzymałem w ko-respondencji od pana konsula Tadeusza Frąckowiaka 19.03.2003 roku. Zawiera ona imiona i nazwiska oraz adresy 31 zamieszkałych na Liptowie Polaków.
34 Zoznam cudzincov s trvalým pobytom na území Slovenskej republiky. Zob. przyp. 31 w niniejszym rozdziale. Podobny, z tym że bardziej aktualny spis uzyskał dla mnie pan Jan Kadłub z Trstenej na Orawie, w tamtejszym Urzędzie Miasta. Przypuszczam, że jako obywa-tel polski miałbym spore trudności w zdobyciu takiej listy.
35 Zob. tab. 15 i 16 w niniejszej publikacji.
198 V Rozdział
z nich, bo aż 51 osób, urodziło się na Słowacji36, a aż 56 osób to dzieci z małżeństw mieszanych narodowościowo37. Już z tych danych wynika, iż drugie pokolenie słowackiej Polonii znacznie różni się od pierwszego po-kolenia polskiej emigracji na Słowacji.
W badaniach dzieci i młodzieży polonijnej zastosowano kwestionariusz ankiety. Zredagowano go w dwóch, nieco odmiennych, wersjach. Pierw-sza (wersja A), zawierająca 23 pytania38, została skierowana do młodzie-ży polonijnej zamieszkałej na Słowacji. Druga zaś (wersja B) składa się z 20 pytań39 skierowanych do młodzieży polonijnej ze Słowacji studiującej w Polsce40. Ostatecznie z 62 przeprowadzonych ankiet 56 zostało wypełnio-nych przez młodzież polonijną zamieszkałą na Słowacji (ankieta – wersja A), a tylko 6 przez młodzież ze Słowacji studiującą w Polsce (ankieta – wersja B).
W badaniach młodzieży polonijnej nie zastosowano jednej ankiety dwu-języcznej, w której po pytaniu w wersji polskiej nastąpiłaby jego wersja sło-wacka. Ankiety zarówno w wersji A, jak i wersji B zostały przygotowane (na osobnych kwestionariuszach) w języku polskim i w języku słowackim.
Redakcja kwestionariusza ankiety w tych dwóch językach miała dopomóc w ocenie faktycznej znajomości języka polskiego przez ankietowanych.
U podstaw zastosowania ankiet w obu językach stały także przyczyny prak-tyczne – nie wszyscy ankietowani potrafili bowiem pisać w języku polskim.
Analiza dokonanych przez młodzież wyborów jednej z wersji językowych (polskiej lub słowackiej) posłużyła uzupełnieniu i weryfikacji danych uzy-skanych w odpowiedziach na pytania kwestionariusza dotyczące zagadnień językowych41.
Pytania zamieszczone w kwestionariuszu ankiety dotyczyły następują-cych zagadnień:
36 Zob. tab. 30 w niniejszej publikacji.
37 Zob. tab. 29 w niniejszej publikacji.
38 Zob. Aneks I w niniejszej publikacji – Ankieta z młodzieżą polonijną na Słowacji.
Wersja A (dla młodzieży zamieszkałej na Słowacji). W aneksie zestawiono – dla przejrzy-stości – obie wersje kwestionariusza, polską i słowacką.
39 Zob. Aneks I w niniejszej publikacji, Ankieta z młodzieżą polonijną na Słowacji, Wer-sja B (dla młodzieży ze Słowacji studiującej w Polsce).
40 Różnice w ilości pytań w obu wersjach ankiety związane są z tym, iż kilka pytań skie-rowanych do młodzieży polonijnej zamieszkałej na Słowacji było już nieaktualnych lub niewłaściwych dla młodzieży polonijnej przebywającej na studiach w Polsce.
41 Ocenie znajomości języka polskiego ankietowanych służyć miały dwa pytania: W jakim stopniu znasz język polski?, (pytanie 3 A i B) oraz: „Jakim językiem rozmawiasz (posługu-jesz się) w domu?”, (pytanie 12 A i B).
199
Założenia metodologicZne badań własnych nad tożsamością Polaków...
1) okresu zamieszkiwania na Słowacji [1 A i B]42; 2) narodowości rodziców [2 A i B];
3) stopnia znajomości języka polskiego [3 A i B] oraz języka używanego w domu [12 A i B];
4) polskich [4 A i B] i słowackich [13 A i B] tradycji kultywowanych w domu;
5) częstotliwości spotkań z rówieśnikami polskiego pochodzenia [5 A i B];
6) stosunku słowackich rówieśników do polskiego pochodzenia ankietowa-nych [6 A i B];
7) deklarowanego czytelnictwa polskich [15 A i B] i słowackich [7 A, 8 B]
czasopism oraz polskich [16 A i B] i słowackich [8 A, 9 B] książek;
8) dostępności polskich stacji radiowych i telewizyjnych [19 A];
9) uczestnictwa w zajęciach szkółki języka polskiego [9 A, 10 B];
10) motywów stojących u podstaw decyzji podjęcia studiów w Polsce [11 B];
11) deklarowanego poczucia tożsamości narodowej [14 A i B];
12) częstotliwości [17A] i celów wyjazdów do Polski [18 A];
13) chęci zamieszania na stałe w Polsce [23 A, 20 B];
14) postrzegania Słowaków [22 A i 19 B] i Polaków [20 A i 17 B, 21 A i 18 B];
Ponadto, w pytaniach metryczkowych, proszono ankietowanych o poda-nie płci, wieku, liczby rodzeństwa, miejsca zamieszkania oraz narodowości i obywatelstwa.
Przystępując do badań, sformułowano następujące założenia badawcze:
1) Tożsamość narodowa młodzieży polonijnej ma charakter tożsamości dwukierunkowej43 inaczej dwukulturowej (słowacko-polskiej), zmierza jednak w kierunku tożsamości słowackiej;
2) Język słowacki jest znacznie częściej używany przez ankietowanych niż język polski; język polski jest dla większości respondentów młodzieżo-wych językiem drugorzędnym;
3) Młode pokolenie słowackiej Polonii identyfikuje się w pierwszym rzę-dzie ze Słowacją jako ojczyzną.
Analiza odpowiedzi uzyskanych na przytoczone wyżej pytania pozwoliła również na zweryfikowanie następujących hipotez:
1) Przynależność do drugiego pokolenia słowackiej Polonii (urodzenie się na Słowacji, pochodzenie z małżeństwa mieszanego narodowo) będzie sprzyjać kształtowaniu się tożsamości dwukulturowej respondentów mło-dzieżowych.
42 Zob. Aneks I w niniejszej publikacji, Ankieta z młodzieżą..., Wersja A oraz Aneks II, Ankieta z młodzieżą..., Wersja B.
43 Tożsamość dwukierunkowa cechuje osoby, które traktują polskość jako kwestię prywat-ną. Na zewnątrz identyfikują się one z wartościami kraju osiedlenia, będąc dobrze w nim zaadaptowane. Zob. A. Chodubski, O tożsamości polonijnej..., s. 9–11.
200 V Rozdział
2) Przynależność do drugiego pokolenia słowackiej Polonii sprzyja kształ-towaniu się silniejszej identyfikacji respondentów młodzieżowych ze sło-wackością (Słowacją jako ojczyzną, słowacką kulturą i językiem).
W przygotowywaniu kwestionariusza ankiety niezwykle cenne okazały się uwagi, jakie otrzymałem, na drodze korespondencji, od pani Danuty Wieczorek – nauczycielki w szkółce piątkowej w Bratysławie – pełniącej również funkcję pełnomocnika Klubu Polskiego ds. oświatowych. Poprzez wymianę listów uzyskałem od niej szereg informacji nt. realiów życia młodzieży polonijnej na Słowacji. Pani Danuta Wieczorek przesłała także swe poprawki do przygotowanego przeze mnie kwestionariusza ankiety.
Ponadto, dzięki uzyskanym od niej adresom e-mailowym, udało mi się nawiązać kontakty z młodzieżą polonijną. Część adresów e-mailowych mło-dzieży polonijnej otrzymałem także od pani Ireny Zacharovej, prezes KP w Martinie. Dzięki temu stało się możliwe wysłanie ankiet do młodzieży polonijnej poprzez pocztę elektroniczną. Ponadto, dzięki uprzejmości ów-czesnej redaktor naczelnej „Monitora Polonijnego”, pani Joanny Nowak--Matloňovej, ukazało się w tym miesięczniku ogłoszenie skierowane do młodzieży polonijnej. Zawierało ono prośbę o skontaktowanie się ze mną w związku z planowaną realizacją badań ankietowych44. Niestety jednak na zamieszczone w „Monitorze” ogłoszenie nie odpowiedział żaden przedstawi-ciel młodzieży polonijnej.
Badania ankietowe wśród młodzieży polonijnej zrealizowano w 2003 roku. Większość z otrzymanych ankiet uzyskano w bezpośrednim kontak-cie z respondentem (52 ankiety). W pierwszym etapie badań ankietowych udało się dotrzeć do 31 respondentów. Miało to miejsce podczas drugiej części badań przeprowadzonych wśród słowackiej dorosłej Polonii od 23 czerwca do 5 lipca 2003 roku. Wówczas to studenci realizujący wywiady swobodne prosili dzieci swych respondentów o wypełnienie stosownego kwestionariusza ankiety (wersji A lub B). Zazwyczaj studenci, zajęci prze-prowadzaniem wywiadu, nie towarzyszyli ankietowanym podczas wypeł-niania ankiety. Uzyskane na tym etapie badań ankiety pochodzą od mło-dzieży polonijnej zamieszkałej w Koszycach oraz na Spiszu, Orawie i na Liptowie. Drugi etap badań odbył się 3 miesiące później, 3–5 października 2003 roku, podczas VI Zlotu Młodzieży Polonijnej w Martinie. Uczestniczyli
44 Ogłoszenie zostało zamieszczone w „Monitorze Polonijnym” z marca 2003 roku: „Nazy-wam się Michał Miszewski. Jestem doktorantem socjologii na Uniwersytecie Wrocławskim.
Przystępuję obecnie do pisania pracy doktorskiej na temat Polaków na Słowacji. W tym celu zamierzam przeprowadzić ankiety poprzez pocztę elektroniczną wśród młodzieży po-lonijnej. Bardzo proszę o kontakt ze mną młodzież pochodzenia polskiego ze Słowacji – o wysłanie swego adresu e-mail na mój adres”.