Duszpasterstwo i życie religijne Polonii

Jednym z najważniejszych czynników kształtujących tożsamość etniczno--narodową jest religia. Stanowi ona ważne kryterium wyróżnienia danej grupy etnicznej spośród innych grup. Przez wspólne przeżywanie obrzędów religijnych religia spełnia także bardzo silną rolę integracyjną grup naro-dowych i etnicznych⁶¹.

Potrzeba objęcia opieką duszpasterską polskiej diaspory zrodziła się w wyniku nasilającej się fali emigracji z Polski w wieku XIX. Rozwój dusz-pasterstwa emigracyjnego był jednak utrudniony ze względu na to, iż po-dzielona przez zaborców Polska nie posiadała wówczas własnej Konferencji Episkopatu. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1918 biskupi polscy dążyli do przekazania opieki nad polską emigracją prymasowi Polski.

W rezultacie tych zabiegów w 1931 roku, na mocy decyzji Stolicy Apostol-skiej, prymas August Hlond otrzymał tytuł Duchowego Opiekuna Narodu Polskiego. W misji tej wspierała prymasa Hlonda Komisja Biskupów dla Spraw Duszpasterstwa Zagranicznego. Po II wojnie światowej – w związku z trudnym położeniem Kościoła w komunistycznej Polsce – papież Pius XII na urząd Duchowego Opiekuna Polskiej Emigracji mianował, przebywają-cego w Rzymie, abp. Józefa Gawlinę. Po jego śmierci w 1964 roku tytuł ten powrócił do prymasa Polski. Praktycznie jednak opiekę nad Polonią nadal sprawowali biskupi polscy rezydujący w Rzymie, delegowani przez prymasa

60 J. Mazur, Problemy oświaty polonijnej i polskojęzycznej w świecie, „Wspólnota Polska”

2003, nr 1, s. 30–34. Zob. też: A. Chodubski, O tożsamości polonijnej..., s. 15–16.

61 R. Dzwonkowski, Świadomość narodowa młodzieży polskiego pochodzenia z byłego  ZSRR studiującej w Polsce, Lublin 2002, s. 13.

33

Polonia jako Przedmiot badań naukowych

Stefana Wyszyńskiego. W latach 1964–1980 funkcję tę spełniał kardynał Władysław Rubin, zaś od roku 1980 do 2003 – arcybiskup Szczepan Wesoły.

Po przejściu abp. Wesołego na emeryturę, 3 maja 2003 roku jego obowiązki Episkopat Polski powierzył biskupowi Ryszardowi Karpińskiemu. W przeci-wieństwie do swych poprzedników opiekę nad polskim wychodźstwem spra-wował, pozostając w Polsce jako biskup pomocniczy lubelski. W marcu 2008 roku nowym delegatem Episkopatu Polski ds. duszpasterstwa Polaków na emigracji oraz przewodniczącym Komisji ds. Polonii i Polaków za Grani-cą został ordynariusz radomski, bp. Zygmunt Zimowski. W listopadzie 2009 roku zastąpił go na tym stanowisku biskup pomocniczy gnieźnieński Woj-ciech Polak, zaś od października 2011 roku funkcję opiekuna Polonii pełni biskup pomocniczy tarnowski Wiesław Lechowicz⁶².

Dla opieki nad polskim wychodźstwem w 1835 roku powołano w Pary-żu Zgromadzenie Zmartwychwstania Pańskiego. Księża zmartwychwstańcy podjęli pracę wśród polskich emigrantów w Ameryce Północnej, a następ-nie także i w kilku krajach europejskich. Niespełna sto lat późnastęp-niej, w roku 1932, z inicjatywy prymasa Hlonda powstało nowe zgromadzenie zakonne – Towarzystwo Chrystusowe dla Wychodźców Polskich (obecnie Towarzy-stwo Chrystusowe dla Polonii Zagranicznej). Aktualnie księża chrystusowcy posługują w środowiskach polonijnych obu Ameryk, w Australii i Nowej Zelandii oraz w kilku krajach europejskich. Oprócz zmartwychwstańców i chrystusowców, powołanych specjalnie dla emigrantów polskich, opie-kę duszpasterską nad Polakami za granicą podejmują również zakonnicy i zakonnice z innych zgromadzeń zakonnych oraz księża diecezjalni, pro-wadzący działalność misyjną wśród miejscowych społeczeństw (w krajach osiedlenia Polonii)⁶³.

Jedną z podstawowych form duszpasterstwa polonijnego są Polskie Mi-sje Katolickie. Kierują one całym duszpasterstwem polskim na określonym terenie poprzez stojących na ich czele rektorów. Inną formą organizacyj-ną duszpasterstwa polonijnego są parafie personalne. Są to w pełni samo-dzielne kanonicznie parafie, skupiające wiernych polskiego pochodzenia z określonego terytorium. Proboszczem parafii personalnej jest zazwyczaj kapłan narodowości polskiej. Parafie te posiadają prawo do prowadzenia różnych instytucji kulturalnych, edukacyjnych, młodzieżowych i charyta-tywnych, mających zapobiegać asymilacji polskich emigrantów⁶⁴. Niekiedy działalność parafii personalnych bywa krytykowana za to, iż prowadzą do

62 J. Plewko, Polski Kościół katolicki wobec diaspory, [w:] Polska diaspora..., s. 502–507.

Zob. też: http://ide.chrystusowcy.pl – portal Instytutu Duszpasterstwa Emigracyjnego.

63 J. Plewko, Polski Kościół..., s. 502–511.

64 Ibidem, s. 507–508.

34 ^{I RozdzIał}

izolacji środowisk polonijnych z życia kraju osiedlenia. Kościół jednak stoi na stanowisku, iż powoływanie parafii personalnych ma prowadzić do stwa-rzania emigrantom „cząstki Polski na obczyźnie” poprzez spełnianie funkcji zarówno religijnych, jak i narodowych. Z pewnością jednak ich istnienie nie sprzyja integracji polskich katolików z miejscowymi wierzącymi. Wy-razem postępującej asymilacji środowisk polonijnych jest zjawisko stop-niowego przechodzenia Polaków z parafii personalnych do parafii miejsca zamieszkania (terytorialnych). Wówczas to uczestnictwo w życiu parafii per-sonalnych staje się okazjonalne, ograniczające się jedynie do najważniej-szych świąt kościelnych i patriotycznych⁶⁵.

Wyzwaniem dla polskiego duszpasterstwa emigracyjnego w ostatnich la-tach jest masowy napływ emigrantów po 1 maja 2004 roku do krajów tzw.

„starej unii”. Skala tego zjawiska sprawia, iż nie wszyscy polscy emigranci mają możliwość uczęszczania do parafii personalnej, np. ze względu na zbytnią odległość. Jednak polscy księża diecezjalni i zakonni pełnią także posługę duszpasterską poza parafiami personalnymi, pracując w parafiach lokalnych, w których podlegają bezpośrednio miejscowemu proboszczowi.

Pełnią w nich rolę swego rodzaju pośrednika między Polakami a pozosta-łymi parafianami. Takie wielokulturowe parafie dają wierzącym możliwość wzajemnego ubogacania się i w pełniejszy sposób odzwierciedlają uniwer-salistyczną naturę Kościoła katolickiego⁶⁶.

Zasadniczą funkcją duszpasterstwa polonijnego jest jednoczenie i bu-dowanie więzi społecznych w środowiskach polonijnych i ich integracja.

Oprócz kształtowania tożsamości religijnej przyczynia się ono również do podtrzymywania tożsamości kulturowej, etnicznej i narodowej. Kościół ka-tolicki istotnie spełnia te funkcje, stanowiąc jedyną instytucję, która obej-muje swym oddziaływaniem większość środowisk polonijnych, niekiedy bardzo zróżnicowanych czy wręcz podzielonych. Polskie Misje Katolickie oraz polskie parafie personalne oprócz działalności typowo duszpasterskiej podejmują także szereg inicjatyw społeczno-kulturalnych na rzecz podtrzy-mywania polskości w zbiorowościach polonijnych. Przy polskich parafiach istnieją szkoły języka polskiego, polskie czytelnie i biblioteki, zespoły ta-neczne, drużyny harcerskie, instytucje charytatywne⁶⁷.

65 A. Chodubski, Aktualne tendencje..., s. 92.

66 J. Krotofil, Rola religii w procesie przystosowania polskich migrantów do życia w Wiel-kiej Brytanii, [w:] Drogi i rozdroża. Migracje Polaków w Unii EuropejsRola religii w procesie przystosowania polskich migrantów do życia w Wiel-kiej po 1  maja 2004  roku. Analiza psychologiczno-socjologiczna, red. H. Grzymała-Moszczyńska, A. Kwiatkowska, J. Roszak, Kraków 2010, s. 259–265. Więcej na temat duszpasterstwa polonijnego w krajach UE zob. W. Necel, Polskojęzyczne duszpasterstwo w państwach Unii Europejskiej, Poznań 2010.

67 J. Plewko, Polski Kościół..., s. 508–511; I. Kabzińska, Procesy transformacji i integra-cji na przykładzie Polaków mieszkających za wschodnią granicą Polski, [w:] Mniejszości 

35

Polonia jako Przedmiot badań naukowych

Należy jednak pamiętać, iż – podobnie jak w kraju – nie wszyscy człon-kowie zbiorowości polonijnych przynależą do Kościoła rzymskokatolickie-go. W USA i Kanadzie silną pozycję odgrywa Kościół polskokatolicki (na-rodowy). Ponadto część środowisk polonijnych jest bezwyznaniowa – nie utożsamia się z żadnym z Kościołów, czy to na skutek procesów laicyzacji (w krajach zachodnich), czy też na skutek programowej ateizacji (w kra-jach byłego ZSRR)⁶⁸.

4.4. Obyczajowość

Wyrazem podtrzymywania polskiej tożsamości jest także pielęgnowa-nie polskich obyczajów. Można to zauważyć w sposobie obchodzenia świąt kościelnych, zwłaszcza zaś w zwyczajach związanych ze świętami Bożego Narodzenia i Wielkanocnymi czy też z uroczystością Wszystkich Świętych.

Polska obrzędowość towarzyszy również wszelkim uroczystościom rodzin-nym – chrztom, ślubom, imieninom, urodzinom czy w końcu i pogrze-bom. Zachowywanie polskich zwyczajów wiąże się również z obchodze-niem polskich świąt narodowych. Uroczystości organizowane z okazji Dnia Konstytucji 3 maja, Święta Niepodległości 11 listopada i innych ważnych dla polskiego narodu dat z historii stanowią okazję do zamanifestowania przywiązania do polskiej tradycji. Widocznym znakiem podtrzymywania polskiej obyczajowości jest przywiązanie do tradycji kulinarnych. Zjawisko to obejmuje poszczególne rodziny polonijne, ale wykracza i dalej – cze-go znakiem jest istnienie polskich restauracji i barów serwujących typowe polskie dania⁶⁹.

5. Stowarzyszenia działające na rzecz Polonii i organizacje