Mniejszość węgierska

Najliczniejszą pod względem ilości mniejszością narodową na Słowa-cji są Węgrzy. Według danych z ostatniego spisu z roku 2011 mniejszość

43 Nie ingerujemy, ale pomagamy, Rozmowa z kierownikiem Wydziału Konsularnego  Ambasady Polskiej RP w Bratysławie – konsul Urszulą Szulczyk-Śliwińską, rozmawiała Joanna Matloňová, 14.01.2009, http://www.slovakforum.eu/index2.php?option=com_conten-t&do_pdf=1&id=51 (pobrano 10.04.2010).

44 Szczegółowe wyniki spisu dotyczące narodowości na Słowacji zamieszczono w tab. 3 i 4.

86 III RozdzIał

węgierska liczy sobie niemal 458,5 tysiąca osób, co stanowi blisko 8,5%

obywateli Republiki Słowackiej⁴⁵. Warto też wspomnieć, iż znacznie więcej, bo prawie 509 tysięcy osób, wskazało w tym spisie język węgierski jako swój język ojczysty⁴⁶. Ludność węgierska zamieszkuje głównie w powiatach południowej Słowacji, położonych nad granicą węgierską. Są to powiaty Dunajská Streda, Nové Zámky, Komárno, Galanta, Levice, Rimavská Sobo-ta, Trebišov, Lučenec, Šaľa i Rožňava. Na tym obszarze, według danych ze spisu z 2001 roku, w blisko 435 miejscowościach Węgrzy stanowili ponad 50% mieszkańców, zaś w 164 – ponad 90%⁴⁷.

Na osiedlanie się Węgrów na terenie dzisiejszej Słowacji miało wpływ wiele czynników. Od XVI do XVII wieku tereny południowo-zachodniej Słowacji były celem przesiedleń głównie arystokracji, szlachty i mieszczan uciekających z ziem zajętych przez Imperium Osmańskie. W owym cza-sie Bratysława pełniła funkcję węgierskiej stolicy, jako że Buda znajdo-wała się pod turecką okupacją. Równie istotną rolę w kształtowaniu się narodowego oblicza tzw. Górnych Węgier miała polityka madziaryzacyjna, mająca na celu asymilację niewęgierskich mieszkańców tego obszaru. Wy-nikało to z faktu, iż tereny te należały do najbardziej uprzemysłowionych w Królestwie Węgierskim, stąd też władze konsekwentnie dążyły do jak największego nasycenia tego obszaru mieszkańcami narodowości węgier-skiej. Akcja madziaryzacyjna przybrała na sile szczególnie na początku XX wieku. Jej przejawem było propagowanie języka i kultury węgierskiej po-przez zakładanie szkół i gimnazjów z węgierskim językiem nauczania oraz wspomaganie węgierskich instytucji edukacyjno-kulturalnych⁴⁸.

W latach 1938–1945 południowa Słowacja znalazła się pod okupacją wę-gierską. W tym okresie na tych terenach osiedliło się – według różnych źródeł – od 7 do 30 tysięcy Węgrów. W 1945 roku przywrócono przedwo-jenną granicę słowacko-węgierską. Równocześnie władze czechosłowackie pozbawiły praw obywatelskich osoby pochodzenia węgierskiego oraz skon-fiskowały ich majątki. Prawa obywatelskie przywrócono Węgrom w roku 1948. Po wojnie dokonano również wymiany 70 tysięcy mieszkańców po-łudniowej Słowacji deklarujących narodowość węgierską na 68 tysięcy za-mieszkałych na Węgrzech Słowaków. Ponadto podjęto także akcję resło-wakizacyjną związaną z przekonaniem, iż mieszkańcy południowej Słowacji

45 Co stanowiło spadek o 62 tys. osób w porównaniu z wynikami z 2001 roku. Zob. tab. 3 i 4.

46 Czyli o ponad 64 tys. mniej w porównaniu z wynikami spisu z 2001 roku. Zob. Tab. 

12 Obyvateľstvo SR podľa materinského jazyka – SODB 2011, zob. http://portal.statistics.sk/

files/tab-12.pdf (pobrano 3.12.2012).

47 D. Świątek, Zmiany narodowościowe w miastach południowej Słowacji, [w:] Demogra-ficzne aspekty rozwoju miast, red. J. Słodczyk, Opole 2002, s. 77.

48 Ibidem, s. 82.

87

Mniejszości narodowe na słowacji i ich ochrona prawna

są w istocie zmadziaryzowanymi Słowakami. Skutkiem tych działań było złożenie przez 320 tysięcy osób podania o uznanie przez władze za „nowych Słowaków”. Po zakończeniu akcji resłowakizacyjnej 140 tysięcy osób nie wróciło już do węgierskiej tożsamości⁴⁹.

Przemiany rozpoczęte aksamitną rewolucją z listopada roku 1989 roku, miały wpływ na rozbudzenie świadomości narodowej mniejszości węgier-skiej. Węgrzy zaczęli coraz dobitniej domagać się obrony praw swej mniej-szości ze strony rządu słowackiego. W 1994 roku uzyskali prawo do sto-sowania dwujęzycznych nazw miejscowości zamieszkiwanych co najmniej w 20% przez mniejszość narodową oraz możliwość pisowni imion i na-zwisk w języku ojczystym, a nie w słowackim. Mniejszość węgierska do-magała się również autonomii terytorialnej. Postulat ten nie został jednak zrealizowany przy wprowadzonym 1 stycznia 1996 roku nowym podziale administracyjnym kraju. Nie wydzielono również oddzielnej diecezji rzym-skokatolickiej obejmującej obszary zamieszkałe przez Węgrów⁵⁰.

Za czasów pierwszej Republiki Czechosłowackiej mniejszość węgierska posiadała swych przedstawicieli w parlamencie. W okresie istnienia socjali-stycznej Czechosłowacji działalność partii węgierskich była zakazana, stąd też aż do 1990 roku słowaccy Węgrzy nie posiadali swych przedstawicieli w Słowackiej Radzie Narodowej. Po aksamitnej rewolucji z listopada 1989 roku możliwa stała się legalizacja ugrupowań mniejszości węgierskiej. Naj-ważniejszą rolę odegrały trzy powstałe wówczas partie: konserwatywno--liberalna partia „Wspólnota” („Spolužitie”), Węgierski Ruch Chrześcijań-sko-Demokratyczny (MKDH – Maďarské kresťankodemokratické hnutie) oraz liberalna Węgierska Partia Obywatelska (MOS – Maďarská občian-ska strana). Ponadto przedstawiciele mniejszości węgierskiej byli człon-kami partii ogólnosłowackich. W kolejnych wyborach parlamentarnych w 150-osobowym parlamencie Węgrzy uzyskiwali łącznie od 25 (w 1990 roku) do 17 mandatów (w latach 1992 i 1994).

W maju 1998 roku dokonano zmian w ordynacji wyborczej. Znowe-lizowana ustawa wymagała przekroczenia pięcioprocentowego progu wy-borczego przez każde z ugrupowań tworzących koalicję wyborczą. Ponad-to słowacka ordynacja wyborcza nie przewiduje preferencji dla ugrupo-wań mniejszości narodowych. W związku z tym wspomniane wyżej partie mniejszości węgierskiej („Spolužitie”, MKDH i MOS) utworzyły na wiosnę 1998 roku Partię Koalicji Węgierskiej (Strana Maďarskej Koalície, Ma-gyar  Koalíció  Partja, SMK-MKP). W wyborach z 25–26 września 1998

49 Ibidem, s. 84–88.

50 W. Eder, op. cit. s 7–9. W sondażu z 1995 roku na pytanie „Czy byłoby właściwe wpro-wadzić autonomię terytorialną na południowej Słowacji?” tylko 5% Słowaków było za, a aż 82% przeciw. Z kolei 45% Węgrów było za, a przeciw – 35%. Zob. M. Veslič, op. cit., s. 77.

88 III RozdzIał

roku partia ta zdobyła 9,12% głosów, uzyskując 15 miejsc w Słowackiej Radzie Narodowej. Po powstaniu centroprawicowego rządu Mikuláša Dzu-rindy Partia Koalicji Węgierskiej została jednym z ugrupowań tworzących koalicję rządową. Dzięki swym przedstawicielom w parlamencie i w rzą-dzie słowackim słowaccy Węgrzy uzyskali wpływ na rządzenie krajem⁵¹. Po kolejnych wyborach w roku 2002 SMK-MKP ponownie dostała się do parlamentu, uzyskując 20 mandatów⁵². W latach 2002–2006 ugrupowanie to współtworzyło koalicję rządową kierowaną przez premiera Mikuláša Dzurindę. W kolejnych wyborach z 2006 roku Partia Koalicji Węgierskiej utrzymała 20 mandatów w słowackim parlamencie. Jednak po powstaniu koalicji lewicowo-populistyczno-narodowej SMK-MKP znalazła się w opo-zycji.

W czerwcu 2009 roku doszło do rozłamu w SMK-MKP. Bela Bugar, któ-ry przegrał walkę o władzę nad ugrupowaniem z Palem Csakym, założył nową partię – liberalny ruch Słowaków i Węgrów o podwójnej, słowac-ko-węgierskiej nazwie „Most–Híd”. Ugrupowanie to postawiło sobie za cel budowanie partnerskich relacji słowacko-węgierskich; szczególny nacisk położyło na obronę praw mniejszości, nie tylko węgierskiej, lecz także romskiej. Mimo wsparcia, jakiego SMK-MKP otrzymywała od węgierskie-go Fideszu Viktora Orbana, w wyborach z maja 2010 roku Partia Koalicji Węgierskiej otrzymała tylko 4,33% głosów i nieprzekroczywszy progu wy-borczego, nie weszła do parlamentu. SMK-MKP straciła poparcie na rzecz konkurencyjnego ruchu „Most–Híd”, który z ponad 8% poparcia uzyskał 14 miejsc w parlamencie i wszedł do liberalno-konserwatywnej koalicji rządo-wej premier Ivety Radičovej.

W ostatnich, przyśpieszonych wyborach parlamentarnych z 2012 roku,

„Most–Híd” zdobył niespełna 7% głosów, co przełożyło się na 13 miejsc w par-lamencie, zaś SMK-MKP z poparciem na poziomie 4,28% ponownie nie uzyska-ła żadnego mandatu. W wyniku samodzielnego sformułowania nowego rządu przez zwycięski SMER Roberta Fico „Most–Híd” znalazł się w opozycji. Ilość mandatów zdobytych w kolejnych wyborach przez posłów narodowości wę-gierskiej (1990 i 1992) oraz z ugrupowań mniejszości węwę-gierskiej (1994, 1998, 2002, 2006, 2010 i 2012) zawiera tab. 1. Warto dodać, iż partie mniejszości wę-gierskiej biorą także udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego. W 2004 roku Partia Koalicji Węgierskiej, uzyskawszy 13,24% głosów, wprowadziła do

51 T. Grabiński, op. cit., s. 139–159. Zob. też: L. Meszáros, Sytuacja mniejszości węgier-skiej na Słowacji, [w:] Słowacja w pięć lat po rozpadzie Czecho-Słowacji, red. P. Bajda, Warszawa 1999, s. 71–75.

52 Národná Rada Slovenskej Republiky, Zoznam poslancov, zob. http://www.nrsr.sk/main.

aspx?sid=poslanci/zoznam_abc (pobrano 31.10.2005).

89

Mniejszości narodowe na słowacji i ich ochrona prawna

PE 2 deputowanych. W kolejnych wyborach w roku 2009 SMK-MKP zdobyła poparcie 11,33% głosów, ponownie otrzymując 2 mandaty⁵³.

Tab. 1. Mandaty zdobyte w wyborach do Rady Narodowej RS przez posłów narodowości węgierskiej lub ugrupowania mniejszości węgierskiej

wyborówRok Nazwa ugrupowania Liczba uzyskanych

mandatów Uzyskane mandaty w %

1990 MKDH–Spolužitie, VPN, KSČ, KDH 25¹ 16,67

1992 MKDH–Spolužitie, SDĽ, HZDS 17² 11,33

1994 Maďarská Koalícia 17³ 11,33

1998 SMK–MKP 15 9,12

2002 SMK–MKP 20 11,16

2006 SMK–MKP 20 11,68

2010 „Most–Híd” 14 8,12

2012 „Most–Híd” 13 6,89

1 w tym 13 posłów było członkami koalicji MKDH–Spolužitie, 6 znajdowało się w klubie VPN (Verejnosť proti násiliu – Społeczeństwo Przeciw Przemocy), 5 było członkami KSČ (Komunistická strana Československa – Komunistyczna Partia Czechosłowacji) i 1 człon-kiem KDH (Kresťansko demokraticke hnutie – Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny).

2 w tym 14 posłów było członkami koalicji MKDH–Spolužitie, 2 weszło do parlamentu z listy SDĽ (Strana  demokratickej  ľavice – Partia Lewicy Demokratycznej), a 1 z HZDS (Hnutie za demokratické Slovensko – Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji).

3 w ramach Koalicji Węgierskiej (Maďarská Koalícia) do parlamentu weszło 9 posłów ze Spolužitia, 7 z MKDH (Maďarské kresťankodemokratické hnutie) i 1 z MOS (Maďarská  občianska strana).

Źródła: T. Grabiński, op. cit., s. 143–147; P. Sula, op. cit., s. 280–283; Voľby do Národnej rady  Slovenskej republiky 2010: Počet a podiel platných hlasov odovzdaných pre politické stra-ny, zob. http://app.statistics.sk/nrsr_2010/sr/tab3.jsp?lang=sk (pobrano 5.12.2012); Pridelenie mandátov  politickým  stranám, zob. http://app.statistics.sk/nrsr_2010/sr/tab4.jsp?lang=sk (pobrano 5.12.2012); Voľby  do  Národnej  rady  Slovenskej  republiky  2012: Počet  a podiel  platných hlasov odovzdaných pre politické strany, zob. http://app.statistics.sk/nrsr2012/sr/

tab3.jsp?lang=sk (pobrano 5.12.2012), Pridelenie mandátov politickým stranám, zob. http://

app.statistics.sk/nrsr2012/sr/tab4.jsp?lang=sk (pobrano 5.12.2012).

Mniejszość węgierska na Słowacji dysponuje dość dobrze rozwiniętym własnym szkolnictwem mniejszościowym i prasą. Głównym ośrodkiem uznawanym za kulturalną stolicę mniejszości węgierskiej na Słowacji jest Komarno. Znajduje się w nim Akademia Teologiczna Kościoła Ewangelicko--Reformowanego, w której zajęcia odbywają się w języku węgierskim, naj-większa węgierska szkoła średnia na Słowacji, węgierski teatr oraz dom

53 P. Sula, op. cit., s. 283.

90 III RozdzIał

wydawniczy⁵⁴. Najstarszą organizacją mniejszości węgierskiej jest działający od 1949 roku Węgierski Związek Społeczno-Kulturalny na Słowacji (Maďar-ský společenský a kultúrny zväz na Slovensku). Po 1989 roku zaistniały wa-runki dla założenia wielu nowych organizacji tej mniejszości – muzycznych, teatralnych czy skautowskich⁵⁵.

2.2. Mniejszość romska⁵⁶

Drugą pod względem wielkości mniejszością narodową na Słowacji jest mniejszość romska. Według danych ze spisu z roku 2011 liczy sobie po-nad 105 tysięcy osób, co stanowi prawie 2% ludności⁵⁷. Uważa się jednak, iż liczba ta jest znacznie zaniżona. Wynika to z faktu, iż dopiero od spisu w 1991 roku Romowie mają możliwość deklarowania swej narodowości (w spisie tym narodowość cygańską podały 75 802 osoby). Do spisu z roku 1980 Romowie deklarowali narodowość słowacką, względnie węgierską – utożsamiając się z dominującą na danym obszarze grupą etniczną. Do tego czasu przyjmowano pogląd, iż Romowie nie spełniają warunku uznania ich narodowości, ponieważ nie są członkami narodu, który tworzy państwo.

Powodem ukrywania ich tożsamości była także obawa przed dyskrymi-nacją etniczną oraz niechęć do ujawniania wszelkich informacji o sobie.

Tendencja do deklarowania przez Romów narodowości słowackiej lub wę-gierskiej miała wpływ także na wyniki trzech ostatnich spisów z lat 1991, 2001 i 2011. Tylko część z nich skorzystała z możliwości zadeklarowania narodowości romskiej i języka romskiego⁵⁸. Romowie często bowiem nie rozumieją pojęcia narodowość, utożsamiając je z obywatelstwem. Niekie-dy także wzbraniają się jakiejkolwiek ewidencji, co wynika z doświadczeń z przeszłości. To sprawia, iż trudno o podanie prawdziwej liczby Romów żyjących na Słowacji. Według danych państwowej ewidencji w 1989 roku Słowację zamieszkiwało 250 000 Romów, tworzących 4,8% populacji⁵⁹. Tym-czasem w połowie lat 90. szacowano liczbę Romów na 600 000 osób, zaś

54 D. Świątek, op. cit., s. 78–79.

55 J. Prokop, op. cit., s. 21–22.

56 Zob. Romówia na Slovensku, zob. http://www.vlada.gov.sk/romovia (pobrano 31.10.2005).

57 Por. tab. 3 i 4.

58 W spisie z roku 2001 język romski jako ojczysty podało 99 448 osób, z czego m.in.

59 174 deklarujących narodowość romską, 37 803 – słowacką, 2 018 – węgierską. Por: Býva-júce obyvateľstvo podľa národností, podľa materinského jazyka a pohlavia za Slovenskú  republiku, zob. http://www.statistics.sk/webdata/slov/scitanie/namj.htm (pobrano 31.10.2005).

Jednak w roku 2011 liczba deklarujących język romski jako ojczysty wzrosła do 122 518 osób. Tab. 12. Obyvateľstvo SR...

59 P. Podolak, op. cit., s. 30–47.

91

Mniejszości narodowe na słowacji i ich ochrona prawna

działacze Związku Romów podawali liczbę aż 800 000 osób⁶⁰. Według sza-cunkowych danych z początku XXI wieku liczba Romów na Słowacji sięga 9% populacji, czyli około 0,5 miliona osób⁶¹.

Największe skupiska mniejszości romskiej znajdują się w powiatach wschodniej Słowacji, w krajach koszyckim i preszowskim. Ludność rom-ska stanowi w nich (według danych z roku 2011) odpowiednio 4,6 oraz 5,3% ogółu mieszkańców⁶². Faktycznie jednak na tym obszarze, w niektó-rych wioskach i miastach ludność romska stanowi od 12 do 30% popula-cji⁶³. W krajach (województwach) Słowacji środkowej i zachodniej liczba Romów jest mniejsza i wynosi od 0,1 do 2,4% mieszkańców⁶⁴.

Pierwsi Romowie przybyli na tereny dzisiejszej Słowacji już w XIII wieku. Znaczny wzrost ich liczby nastąpił w wieku XVII i drugiej poło-wie poło-wieku XIX w wyniku kolejnych fal migracyjnych. Za czasów istnienia federacji czechosłowackiej państwo gwarantowało zabezpieczenie socjalne ludności romskiej. Jednakże po powstaniu niepodległych Czech i Słowacji w obu tych państwach władze zaczęły stopniowo wycofywać się z prosocjal-nej polityki. Większość Romów z powodu braku wykształcenia pozostaje bez pracy. Według szacunków bezrobocie wśród Romów przekracza 90%.

W związku z tym wykorzystują oni instytucje pomocy socjalnej. Państwo bowiem wypłaca zasiłki za każde kolejne dziecko. Przykładowo zasiłek za piątkę dzieci był równy dwóm średnim pensjom krajowym. To z kolei sprawia, iż w wielu romskich rodzinach liczba dzieci dochodzi, a czasem i przekracza 10. Chcąc ukrócić proceder życia Romów na koszt państwa, w marcu 2004 roku rząd słowacki wprowadził drastyczne ograniczenia w wysokości zasiłków socjalnych. Zmniejszono je o około 50–60%. Decyzja ta wywołała liczne protesty społeczności romskiej, które w wielu wypad-kach kończyły się zamieszkami i plądrowaniem sklepów⁶⁵.

Sytuacja ekonomiczna na Słowacji i narastające w tym kraju bezrobo-cie sprawiły nasilenie pod koniec lat 90. emigracji słowackich Romów do krajów Europy Zachodniej. Wynikało to również ze wzrostu niechęci społeczeństwa słowackiego wobec Romów. Są oni uważani za „darmozja-dów” i „przestępców”, niezasługujących na wsparcie ze strony państwa⁶⁶. Według badań opinii publicznej ludność romska jest oceniana najbardziej

60 W. Eder, op. cit., s. 10.

61 M. Błach, Cygański problem?, „Nasza Polska” 2004, nr 10, s. 12.

62 Por. tab. 3 i 4.

63 W. Eder, op. cit., s. 10.

64 P. Podolak, op. cit., s. 30–47; por. tab. 3 i 4.

65 M. Błach, op. cit.

66 W. Eder, op. cit., s. 10–12.

92 III RozdzIał

negatywnie. W 1999 roku aż 76% społeczeństwa słowackiego nie chciałoby mieć Roma za sąsiada⁶⁷. W wielu słowackich miastach Romów niepłacą-cych czynszów za mieszkania wysiedlono do gett – wydzielonych, peryfe-ryjnych dzielnic⁶⁸. Obywatele Słowacji bez trudu wymieniali też negatywne cechy Romów – złodziejstwo i działalność kryminalną, wykręcanie się od pracy, niską higienę, pijaństwo i hałaśliwość. Właściwie jedyną wybijającą się pozytywną cechą był talent muzyczny, jednakże aż 1/3 badanych nie potrafiła wskazać żadnej pozytywnej cechy Romów⁶⁹.

Po powstaniu niepodległej Słowacji skłóceni dotąd między sobą Ro-mowie zaczęli dążyć do zjednoczenia swych organizacji. W marcu 1993 roku 17 partii i towarzystw kulturalnych Romów utworzyło Stowarzyszenie Romów w Słowacji, dążąc do odgrywania roli oficjalnego przedstawiciela mniejszości romskiej przed rządem RS. Ponadto, od maja 1993 roku istnie-je również stowarzyszenie „Generacja”, zajmujące się organizacją festiwali folklorystycznych, zawodów sportowych, kursów zawodowych i językowych.

Choć przypuszcza się, iż w istocie populacja Romów dorównuje liczebno-ścią mniejszości węgierskiej, to ugrupowania polityczne mniejszości rom-skiej nie zdobyły dotychczas na tyle wystarczającego poparcia, aby wpro-wadzić swych przedstawicieli do parlamentu. Wynika to przede wszystkim z faktu istnienia blisko 20 romskich partii politycznych, braku współpracy między nimi oraz braku zaufania ze strony ludności cygańskiej. Ponadto politycy romscy mają niewielkie szanse wejścia do parlamentu z ramienia partii nieromskich, ponieważ partie te, licząc się z nastrojami społeczny-mi, dość niechętnie podejmują współpracę z Romami⁷⁰. Z tych powodów Romowie nie posiadają jak dotąd swoich przedstawicieli w parlamencie Republiki Słowackiej⁷¹.

67 Graf 62 „Prekážalo by Vám, keby do do Vášho susedstva nasťahovali...?”, [w:] M. Ve-slič, Zmena politického režimu na Slovensku v perspektíve verejnej mienky, Bratislava 2001, s. 84.

68 M. Błach, op. cit.

69 Tabuľka 53. Pozitívne a negatívne vlastnosti Rómov, źródło: ÚVVM pri ŠÚ SR, april 1995, cyt. za: Postoje k národnosným a etnickým otázkam, [w:] M. Veslič, Zmena politic-kého režimu na Slovensku v perspektíve verejnej mienky, Bratislava 2001, s. 78.

70 W. Eder, op. cit., s. 10–12; E. Pałka, op. cit., s. 226–227.

71 Startujące w ostatnich wyborach parlamentarnych partie mniejszości romskiej osiągnęły minimalne poparcie – w roku 2010 Partia Koalicji Romskiej (Strana rómskej koalície – SRK) zdobyła zaledwie 0,27% głosów, zaś w roku 2012 Partia Związków Romów na Słowacji (Strana  Rómskej únie na Slovensku) – tylko 0,11% głosów. Zob. Voľby do Národnej rady Slovenskej  republiky 2010: Počet a podiel platných hlasov odovzdaných pre politické strany, zob. http://

app.statistics.sk/nrsr_2010/sr/tab3.jsp?lang=sk (pobrano 5.12.2012), Voľby do Národnej rady  Slovenskej republiky 2012: Počet a podiel platných hlasov odovzdaných pre politické strany, zob. http://app.statistics.sk/nrsr2012/sr/tab3.jsp?lang=sk (pobrano 5.12.2012).

93

Mniejszości narodowe na słowacji i ich ochrona prawna