Tożsamość narodowa – jej znaczenia i czynniki ją kształtujące

Tożsamość narodowa jest jedną z form tożsamości społecznej. Antonina Kłoskowska definiuje ją jako świadomość członków jakiejś grupy „pew-nej odrębności od obcych jak i poczucia związku z grupą swoich i świa-domość ciągłości, historycznego trwania tej grupy i jej zbiorowej filiacji – wywodzenia się od wspólnych przodków”³⁴. Tadeusz Lewowicki uważa,

29 M. Jarymowicz, T. Szustrowa, Poczucie własnej tożsamości – źródła, funkcje regulacyj-ne, [w:] Osobowość społeczna a zachowanie się ludzi, red. J. Reykowski, Warszawa 1980, s. 442.

30 R. Szwed, Tożsamość a obcość kulturowa, Lublin 2003, s. 33.

31 M. Melchior, Społeczna tożsamość jednostki, Warszawa 1990, s. 44.

32 R. Szwed, op. cit., s. 33.

33 A. Bikont, Tożsamość społeczna – teorie, hipotezy znaki zapytania, [w:] Studia nad  postrzeganiem relacji „ja–inni”: tożsamość indywidualna, przynależność, red. M. Jarymo-wicz, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1988, s. 29.

34 A. Kłoskowska, Tożsamość  i identyfikacja  narodowa  w perspektywie  historycznej  i psychologicznej, „Kultura i Społeczeństwo” 1992, nr 1, s. 134.

63

Pojęcia kultury i tożsamości w socjologii

iż „trwałym składnikiem tożsamości narodowej są m.in.: genealogia hi-storyczna, świadomość ciągłości kultury i języka, świadomość wspólnych losów dziejowych, identyfikacja z grupami podtrzymującymi własną trady-cję, trwanie poczucia tradycji struktur społecznych i politycznych oraz te-rytorialnych”³⁵. Według definicji Dzwonkowskiego tożsamość narodowa to

„historycznie wytworzony i zmienny zespół (system) przekonań, wyobrażeń, uczuć, wartości i idei, właściwy wielkiej zbiorowości ludzkiej zwanej naro-dem lub określonej podgrupie stanowiącej jego część”³⁶.

Tożsamość narodowa jest szczególnym rodzajem tożsamości społecznej.

Stanowi ona sposób określania samego siebie poprzez przynależność do innych grup społecznych. Według Tadeusza Palecznego posiadanie tożsa-mości narodowej to „odczuwanie wspólnoty, podobieństwa, identyczności położenia i losu pewnej skończonej liczby osób, stanowiących naród lub będących jego częścią”³⁷. W tym rozumieniu tożsamość narodowa jest sta-nem świadomości jednostki, który wyraża się poprzez postrzeganie i war-tościowanie swej narodowej przynależności. Paleczny stwierdza również, iż jednostka może swą własną przynależność grupową postrzegać w wymia-rze globalnym i cząstkowym. To ż s a m o ś ć n a r o d o w a w w y m i a r z e g l o b a l n y m charakteryzuje w pełni uświadomionych członków zbioro-wości narodowej i polega na znajomości własnego położenia w obrębie narodu i pełnej wiedzy o nim. Wiedza ta jest adekwatna do wiedzy całe-go narodu, która zawiera się w kulturze narodowej. Z kolei t o ż s a m o ś ć c z ą s t k o w a to niepełne poczucie narodowe. Określana jest na podstawie religii, preferencji kulturowych, przynależności klasowej, państwowej lub organizacyjnej³⁸.

Według Grzegorza Babińskiego w sensie logicznym tożsamość to tyle co pełna równość dwóch porównywanych obiektów. Przyjęcie takiej per-spektywy dla wyjaśnienia tożsamości narodowej oznaczałoby, iż każdy czło-nek narodu posiadałby tożsamość narodową wtedy i tylko wtedy, kiedy byłby dokładnie taki sam jak inni członkowie narodu. Jest to zaś logiczną

35 T. Lewowicki, Poczucie tożsamości narodowej młodzieży – stałość i zmienność (uwa-gi końcowe), [w:] Poczucie tożsamości narodowej młodzieży. Studium z pogranicza pol-sko-czeskiego, red. T. Lewowicki, Cieszyn 1994, s. 127.

36 R. Dzwonkowski, op. cit., s. 12, cyt. za: T. Paleczny, Ewolucja ideologii i przemiany  tożsamości narodowej Polonii w Stanach Zjednoczonych w latach 1870–1970, Warszawa – Kraków 1984, s. 54.

37 T. Paleczny, Ewolucja ideologii i przemiany tożsamości narodowej Polonii w Stanach  Zjednoczonych w latach 1870–1970, „Zeszyty Naukowe UJ” 1994, (Prace Polonijne, nr 13), s. 8–9.

38 H. Rusek, Kulturowe wzory życia polskich rodzin na Zaolziu a asymilacja, Katowice 1997, s. 16.

64 II RozdzIał

sprzecznością – jednostka nie może bowiem być taka sama jak grupa.

Tożsamość ma zatem stopniowalny charakter, a tożsame mogą być jedynie niektóre cechy. Zarówno każda jednostka, jak i grupa może być opisywana ze względu na wiele różnych cech³⁹.

Tożsamość narodowa ma dwa wymiary – jednostkowy i zbiorowy. Wy-miar jednostkowy wyraża się w odczuwalnej przez jednostkę więzi z rodem i określonymi typami identyfikacji z nim. Tożsamość zbiorowa na-tomiast to pewien wzorzec, który umożliwia jednostce orientację wśród innych osób danego środowiska oraz znalezienie odpowiedzi na pytanie:

„kim jestem”. Tożsamość zbiorowa przejawia się również w poczuciu przy-należności i przywiązania do stylu życia, który związany jest z historycznym doświadczeniem danej grupy ludzi⁴⁰.

Zdaniem Kłoskowskiej poczucie tożsamości nie jest równomiernie prze-jawiane we wszystkich kategoriach dużych wspólnot narodowych złożonych pod względem regionalnym, stanowym, klasowym, edukacyjnym i ideolo-gicznym. Kłoskowska podejmuje także kwestie pojęć stosowanych dla sa-mookreślenia narodowego jednostki. W socjologii, antropologii kulturowej i psychologii społecznej operuje się w tym celu pojęciami tożsamości lub identyfikacji. Pojęcia te – zdaniem Kłoskowskiej często nadużywane – wy-parły stosowane wcześniej pojęcia takie jak charakter narodowy i świa-domość narodowa. Według Kłoskowskiej pojęcie tożsamości narodowej nie jest tożsame z pojęciem identyfikacji narodowej. Tożsamość narodowa odnosi się do całych zbiorowości narodowych. Nie można więc używać po-jęcia „tożsamość narodowa” w odniesieniu do postaw jednostek. Jednostka bowiem jest umieszczona bądź też sama siebie lokuje w obrębie różnych związków z różnorodnymi grupami. W żadnym z tych związków nie wy-czerpuje się całkowicie i dopiero te różnorodne elementy składają się na tożsamość jednostki. Dla jednostki właściwsze jest używanie pojęcia iden-tyfikacji narodowej. Identyfikacja narodowa może ulegać zmianom w do-świadczeniu tej samej jednostki w zależności od jej aktualnej sytuacji, prze-żyć czy historycznych wydarzeń. Identyfikacja narodowa jest elementem tożsamości jednostki. Tożsamość jednostki nie wyczerpuje się wyłącznie w identyfikacji narodowej. Tożsamość jest sferą odwoływania się do bardzo różnych dziedzin kultury, pojęcie tożsamości jest zatem szersze od pojęcia identyfikacji narodowej. Zarówno tożsamość, jak i identyfikacja narodowa nie są jednakowo silne we wszystkich momentach życia narodów i jedno-stek. Mają one charakter sytuacyjny, czyli aktualizują się i natężają w szcze-gólnych momentach życia jednostek i zbiorowości, np. na emigracji bądź

39 G. Babiński, Socjologiczne aspekty..., s. 18.

40 R. Dzwonkowski, op. cit., s. 12.

65

Pojęcia kultury i tożsamości w socjologii

też na obszarze pogranicza⁴¹. Według Antoniny Kłoskowskiej szczególny wpływ na kształtowanie się świadomości własnego określenia narodowego może mieć fakt zamieszkiwania na pograniczu kulturowym. W takiej sytu-acji świadomość jednostki może ulec wyostrzeniu lub osłabieniu. Wyostrze-nie świadomości przejawia się w postawach obronnych wobec narodowości i kultury obcej. W przypadku osłabienia świadomości tożsamości – czę-stego na terenie pogranicza – świadomość ta charakteryzuje się brakiem wyraźnego określenia narodowego na skutek mieszania się kulturowych wpływów⁴².

Kwestia podstawy tożsamości narodowej ujmowana jest z dwóch, od-miennych stanowisk – antropologicznego i socjologicznego. W podejściu antropologicznym za podstawę tożsamości narodowej uznaje się kulturę jako czynnik spajający grupę. Kultura kształtuje swoisty sposób życia zbio-rowości i posiada swój specyficzny i własny styl. W podejściu antropolo-gicznym przedmiotem zainteresowania są ugruntowane wzory kultury cha-rakteryzujące jakąś zbiorowość; podkreśla się więzi istniejące między wła-ściwościami kultury a tożsamością grupy doświadczaną przez jej członków.

W ujęciu antropologicznym tożsamość narodowa jest generowana i pod-trzymywana przez wszystkich członków grupy narodowej. Według perspek-tywy socjologicznej związki między kulturą grupy a jej tożsamością narodo-wą mają charakter przypadkowy. Tożsamość narodowa jest konstruowana przez elity – intelektualistów reprezentujących różne tendencje nacjonali-styczne. Dla socjologii interesujący jest proces konstruowania tożsamości i zdobywania dla niej zwolenników, wspomagających jej upowszechnienie w grupie⁴³.

Tożsamość narodowa ma dopomóc jednostce i grupie w odpowiedzi na pytanie, „kim jestem”, czyli wytworzyć określoną strukturę emocjonalno--poznawczą. Grzegorz Babiński wyróżnia trzy znaczenia pojęcia tożsamości narodowej⁴⁴. Pierwsze z nich to t o ż s a m o ś ć o b i e k t y w n a , czyli nie-zależna od członków grupy. Jest ona konstruowana w oparciu o kryteria zewnętrzne wobec zbiorowości. Tożsamość obiektywna jest niezależna od świadomości członków grupy. W wyróżnieniu tej tożsamości bierze się pod uwagę wspólne cechy grupy i jej kultury celem stwierdzenia odręb-ności tejże grupy od wszystkich innych grup. Takie rozumienie tożsamości

41 A. Kłoskowska, Pogranicze kulturowe w perspektywie badań biograficznych, [w:] Inni wśród swoich, red. W. Władyka, Warszawa 1994, s. 103–104.

42 A. Kłoskowska, Tożsamość i identyfikacja..., s. 139.

43 Z. Bokszański, Obrazy innych etnicznych a tożsamość narodowa, „Kultura i Społe-czeństwo” 1995, nr 4, s. 11–13.

44 G. Babiński, Socjologiczne aspekty..., s. 13–25. Zob. też: G. Babiński, Pogranicze polsko--ukraińskie, Warszawa 1997, s. 85–88.

66 II RozdzIał

narodowej może jednak prowadzić do prób politycznych manipulacji – na przykład do dzielenia zbiorowości uważających się za całość czy też włącza-nia (lub wyłączawłącza-nia) jednostek z istniejącego obiektywnie narodu. Z tego względu Babiński wyklucza przydatność logicznego ujmowania pojęcia toż-samości narodowej⁴⁵.

W drugim znaczeniu t o ż s a m o ś ć n a r o d o w a jest traktowana j a k o w i e d z a – o własnym narodzie i o sobie. Tożsamość jest w tym przypad-ku stwierdzeniem istnienia podobieństwa między jednostką a zbiorowością narodową. Jednostka uważa się za tożsamą z grupą poprzez posiadanie cha-rakterystycznych dla niej cech. Jej sposób rozumowania wyraża zdanie:

„jestem tożsamy (jestem członkiem) danej grupy (narodu), ponieważ posia-dam cechy charakterystyczne czy istotne dla tej grupy”. A zatem tożsamość to wiedza o własnym narodzie i o sobie. Wiedza ta zazwyczaj jest zabar-wiona pozytywnie, choć niekiedy może być wartościowana negatywnie jako swego rodzaju balast⁴⁶.

W trzecim znaczeniu tożsamość oznacza i d e n t y f i k a c j ę i utożsamia-nie się jednostki z grupą narodową, a także jej pozytywne wartościowautożsamia-nie.

Tożsamość jest tu rozumiana jako wiedza zabarwiona jednoznacznie pozy-tywnie. W tym ujęciu liczy się bardziej p o s t a w a niż wiedza. To, co decy-duje o wykształceniu się tożsamości, uwarunkowane jest przede wszystkim emocjonalnie. Zdaniem Babińskiego tożsamość jako wiedza oraz tożsamość jako identyfikacja są ze sobą skorelowane⁴⁷.

Poczucie tożsamości jest czynnikiem wzmacniającym grupę, sprzyjają-cym jej wewnętrznej organizacji. Barbara Skarga stwierdza, iż tożsamość jest niezbędna dla egzystencji każdej zbiorowości, gdyż bez poczucia wła-snej tożsamości żadna zbiorowość nie mogłaby przetrwać. Tożsamość jest stopniowalna – w zależności od różnych czynników może być silniejsza lub słabsza. Skarga, powołując się na Leszka Kołakowskiego, wymienia te czynniki, które wzmacniają i utrwalają poczucie tożsamości narodowej.

Pierwszym z nich jest p a m i ę ć h i s t o r y c z n a , odnosząca się do prze-chowywanych w pamięci symboli, legend, a także narodowych obyczajów, świąt i budowli. Nieodzownym czynnikiem składającym się na tożsamość jest także a n t y c y p a c j a , czyli zorientowanie członków narodu na przy-szłość i projektowanie jej. Zarówno pamięć historyczna, jak i antycypacja są niezbędnymi elementami dla budowania narodowej tożsamości. Zda-niem Skargi nieodzownymi czynnikami konstytuującymi tożsamość są rów-nież: s p o ł e c z n a a k c e p t a c j a własnej odrębności oraz u z n a n i e tej

45 G. Babiński, Socjologiczne aspekty..., s. 17–18.

46 Ibidem, s. 18.

47 Ibidem.

67

Pojęcia kultury i tożsamości w socjologii

o d r ę b n o ś c i przez innych. Brak tych czynników mógłby doprowadzić do poważnego zachwiania poczucia tożsamości. Kolejnym czynnikiem wzmac-niającym tożsamość jest t e r y t o r i u m , czyli miejsce zamieszkiwane przez społeczność narodową. Jak pokazuje przykład narodów żyjących w rozpro-szeniu (np. Żydów), nie jest to niezbędny czynnik budujący tożsamość na-rodową. Niekoniecznym, ale przydatnym czynnikiem tożsamości jest rów-nież u m i e j s c o w i e n i e w c z a s i e p o c z ą t k u p o w s t a n i a danej zbiorowości narodowej. Służą temu przechowywane w grupie narodowej legendy i zapisy historyczne. Wzmacniające poczucie tożsamości jest także p o s i a d a n i e w ł a s n e j o r g a n i z a c j i p a ń s t w o w e j . Jednakże i ten czynnik, choć bardzo istotny (każdy naród świadomy siebie potrzebuje bo-wiem suwerenności państwowej), nie jest jednak konieczny. Przykładem jest tu naród polski, który przechował poczucie tożsamości przez okres zaborów⁴⁸.

Czynniki tożsamości etnicznej

Do najważniejszych czynników tożsamości etnicznej przyjmuje się: sa-moidentyfikację jednostki jako członka grupy, uczucia związane z własnym pochodzeniem, zaangażowanie w życie społeczne i kulturowe grupy oraz postawy wobec członkostwa w grupie⁴⁹.

S a m o i d e n t y f i k a c j a stanowi punkt wyjścia w badaniach nad tożsa-mością etniczną. Dla jej zbadania analizuje się zgodność samoidentyfikacji badanych z narodowością rodziców, a także znajomość swojej narodowości oraz przypadki podwójnej identyfikacji lub samoidentyfikację osób pocho-dzących z małżeństw mieszanych⁵⁰.

P o c z u c i e p r z y n a l e ż n o ś c i d o g r u p y e t n i c z n e j wyraża się po-przez zainteresowanie własną kulturą, a także poczucie wyjątkowości oraz poczucie związku własnego losu i przyszłości z określoną grupą etniczną⁵¹. Najczęściej uwzględnianym czynnikiem tożsamości etnicznej jest z a -a n g -a ż o w -a n i e w ż y c i e s p o ł e c z n e i p r -a k t y k i k u l t u r -a l n e g r u p y . W zależności od specyfiki danej grupy etnicznej przyjmuje się różnorodne aspekty zaangażowania etnicznego. Za jeden z podstawowych wskaźników zaangażowania etnicznego przyjmuje się język. W badaniach tożsamości uwzględnia się znajomość języka etnicznego, umiejętność po-sługiwania się nim, a także stopień jego opanowania lub chęci nauczenia

48 B. Skarga, Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, „Kultura i Społeczeń-stwo” 1998, nr 3, s. 3–4.

49 R. Dzwonkowski, op. cit., s. 17–18.

50 Ibidem, s. 18.

51 Ibidem.

68 II RozdzIał

się go przez dzieci. Innym wskaźnikiem jest przynależność do etnicz-nych instytucji życia społecznego oraz do określonej wspólnoty religijnej.

W badaniach tożsamości etnicznej zwraca się również uwagę na miejsce zamieszkania, przynależność etniczną i ranking ważności przyjaciół oraz preferencje partyjne. Istotne są również inne formy aktywności etnicznej, m.in.: tańce, muzyka, śpiew, strój; czytelnictwo czasopism, gazet, książek i literatury narodowej; oglądanie (słuchanie) w języku ojczystym radia i telewizji; przyrządzanie i spożywanie potraw narodowych; odwiedzanie kraju pochodzenia i zainteresowanie jego sytuacją; znajomość kultury i historii narodu; praktyka zawierania małżeństw mieszanych bądź mono-etnicznych; podtrzymywanie tradycyjnych ról w rodzinie, wartości rodzin-nych oraz nadawanie imion⁵².

Jednostka może przyjmować różnorodne p o s t a w y w o b e c c z ł o n -k o s t w a w g r u p i e . Można tu wyróżnić postawę etnocentryczną oraz postawę relatywizmu kulturowego. Jednostkę przyjmującą postawę etnocen-tryczną cechuje przekonanie o szczególnej wartości własnej kultury, czy wręcz jej wyższości nad innymi. Postawa ta wyraża się w koncentracji na własnej grupie i jej interesach, a także na odnoszeniu wszelkich zjawisk zachodzących w świecie wyłącznie do własnych, grupowych interesów, dą-żeń i aspiracji. Przeciwną postawą jest relatywizm kulturowy. Polega on na uznaniu wielości i różnorodności kultur oraz na świadomości historycz-nych uwarunkowań odrębności kulturowych⁵³.

Postawy przyjmowane przez jednostkę wobec członkostwa w grupie można również podzielić na pozytywne i negatywne. Zazwyczaj ludzie wytwarzają pozytywny obraz własnej osoby, a więc taki, w którym cechy pozytywne przeważają nad negatywnymi. Tożsamość pozytywna jest więc rozumiana jako „przekonanie, iż posiadamy zalety i uzdolnienia; że przy-najmniej w pewnej mierze możemy wpływać na otoczenie i że porówna-nia z innymi nie są dla nas niekorzystne”⁵⁴. W przypadku gdy jednostka dokonuje negatywnej samooceny oraz odczuwa brak więzi z otoczeniem i brak kompetencji, mówimy o tożsamości negatywnej. Tożsamość ta wyra-ża się w „uczuciu bezsilności, przykrości istnienia, przekonaniu, że jest się gorszym od innych, że nasza aktywność jest niewiele warta, że brak nam zalet i uzdolnień”⁵⁵. Procesy kształtowania się tożsamości pozytywnej bądź negatywnej podlegają określonym prawidłowościom. Na negatywną ocenę jednostki wpływać może to, iż przynależy do grupy ocenianej negatywnie,

52 Ibidem, s. 18–19.

53 P. Sztompka, op. cit., s. 244–245.

54 H. Malewska-Peyre, Ja wśród swoich..., s. 45.

55 Ibidem.

69

Pojęcia kultury i tożsamości w socjologii

a także to, iż nie spełnia ona oczekiwań innych. Ponadto negatywne prze-kazy skierowane do określonych osób zwiększają prawdopodobieństwo wy-wołania u nich poczucia niskiej wartości⁵⁶.

W odniesieniu do tożsamości narodowej zakłada się, iż występowanie postaw negatywnych, przy braku postaw pozytywnych wobec własnej gru-py, można traktować jako wyparcie się własnej tożsamości kulturowej⁵⁷. Grzegorz Babiński zwraca uwagę, iż tożsamość narodowa może budzić w jednostce nie tylko poczucie dumy i satysfakcji. Jednostka może bowiem odczuwać przynależność do grupy etnicznej jako pewien rodzaj przymusu, jako swego rodzaju konieczność, od której nie może uciec. Dla opisu tej sytuacji Babiński używa pojęcia „samoniechęci”. Tożsamość narodowa jest wówczas traktowana jako coś negatywnego, upokarzającego. Sytuacja taka ma miejsce np. wówczas, gdy członkowie mniejszości pragną się integro-wać z większością, ale są przez nią odrzucani. A zatem – jak konkluduje Babiński – tożsamość narodowa jest nie tylko wynikiem jednoznacznie pozytywnej oceny grupy własnej, lecz również rezultatem przynależności do danej zbiorowości⁵⁸.

Barbara Skarga podejmuje zagadnienie patologii, jakie może rodzić toż-samość narodowa. Patologie przejawiają się wówczas, gdy tożtoż-samość nie jest silna, lecz rozchwiana. Z poczuciem narodowej tożsamości związane jest poczucie narodowej godności. Wyraża się ona w pozytywnym warto-ściowaniu swej przeszłości, tradycji, języka, a także posiadanego państwa.

To poczucie godności może się jednak przerodzić w zarozumiałość, prze-sadne poczucie własnej wielkości, przekonanie o wyższości własnej kultury w porównaniu z innymi narodami. Sytuacja ta ma miejsce, kiedy naród skoncentrowany jest wyłącznie na kultywowaniu własnych wartości i trady-cji, pozostaje zaś zamknięty na wszelkie wartości płynące z zewnątrz. Może to doprowadzić do pogardy wobec innych obyczajów, innych wartości i tra-dycji, a w konsekwencji do zamknięcia się narodu w jego egoistycznym, coraz bardziej bezcelowym trwaniu. Taka postawa może się stać podłożem dla ksenofobii wobec wszelkiej inności⁵⁹.