Zasadniczym celem, jaki stawiają sobie państwa przyjmujące emigran-tów, jest doprowadzenie do ich integracji ze społeczeństwem oraz ich asy-milacja w bliższej bądź dalszej przyszłości. Procesom tym podlegają wszyst-kie grupy etniczne, w tym oczywiście także zbiorowości polonijne. Polityka państw osiedlenia wobec emigrantów może przybierać różnorodny kształt.
Zależy on od szeregu czynników: pozycji danego kraju na arenie mię-dzynarodowej, stanu wzajemnych stosunków między krajem imigracyjnym a emigracyjnym, a także zróżnicowania etnicznego kraju przyjmującego emigrantów oraz stopnia integracji poszczególnych grup etnicznych ze spo-łeczeństwem. W stosunku do emigrantów państwo może realizować polity-kę pluralizmu kulturowego, czyli umożliwiać swobodny rozwój kulturowy różnych grup etnicznych. Państwo może również wychodzić z założenia, iż wszystkie grupy etniczne wchodzące w skład społeczeństwa z czasem stopią się z grupami dominującymi w całość. Wówczas mówi się o stosowaniu polityki tygla kulturowego. Polityka państwa w odniesieniu do emigran-tów może także polegać na wymuszaniu konformizmu w celu przestawienia ich jaźni, pojęć i obyczajów do wzorów obowiązujących w kraju osiedlenia.
Polskiej z 5 lipca 2001 r. w sprawie wniesienia do Sejmu projektu ustawy o ustanowieniu 2 maja Dniem Polonii i Polaków za Granicą, zob. http://ww2.senat.pl/k4/Dok/Uch/85/663uch.
htm (pobrano 20.12.2012), a także w Uchwale Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 22 kwietnia 1999 r. w sprawie wniesienia do Sejmu projektu ustawy o Karcie Polaka i trybie stwierdza- nia przynależności do Narodu Polskiego osób narodowości polskiej lub polskiego pocho-dzenia, zob. http://pai.paiz.gov.pl/ polonia/parlament/Karta_Polaka.doc (pobrano 31.10.2005).
28 Z.J. Winnicki, „Karta Polaka” jako wyraz szczególnego statusu osób obcego obywa-telstwa regulowanego prawem krajowym, [w:] Badania wschodnie, Polityka wewnętrzna i międzynarodowa, red. W. Baluk, Z. Winnicki (Wschodnioznawstwo, t. 3), Wrocław 2009, s. 51.
29 Polonia, emigracja i Polacy w świecie, [w:] Oryginalna Azetka. Encyklopedia PWN, Warszawa 2012, s. 793.
30 A. Chodubski, Aktualne tendencje..., s. 85–89; zob. też: M. Pieslak, Polonia w liczbach, zob. http://gdn.republika.pl/pol_list.htm (pobrano 18.12.2012).
24 I RozdzIał
Niekiedy dokonuje się to poprzez zastosowanie przemocy. Najogólniej jed-nak można stwierdzić, iż polityka państwa wobec emigrantów oscyluje mię-dzy polityką restrykcyjną a liberalną31.
Asymilacja jest definiowana jako proces wzajemnego przenikania się i zlewania. W jej wyniku jednostki i grupy internalizują pamięć, uczucia, postawy innych jednostek i grup. Proces ten dokonuje się pod wpływem wspólnych doświadczeń oraz wspólnego uczestnictwa w życiu społeczno--ekonomicznym32. Według Jana Szczepańskiego asymilacja przejawia się wszędzie tam, gdzie „jednostki lub grupy znajdują się w nowej sytuacji, w której dotychczas stosowane wzory działania, wzajemnych oddziaływań, kryteria ocen i modele kulturowe nie dają możliwości zaspokajania po-trzeb i uczestnictwa w życiu zbiorowym”33. Szczepański uważa asymila-cję za proces, w wyniku którego następuje całkowite przystosowanie się:
„osobnik przystosowujący się odrzuca wszystkie swoje dotychczasowe war-tości i wzory, przyjmując nowe w całym zakresie i identyfikuje się z nimi zupełnie”34.
Jedną z form asymilacji jest asymilacja narodowa, rozumiana jako pro-ces przystosowania się, będący skutkiem obcowania mniejszości z większo-ścią. A s y m i l a c j a n a r o d o w a ma miejsce wówczas, „gdy uformowany naród wciąga w swą orbitę, asymiluje w swych ramach obcy element et-niczny”35. Jerzy Wiatr wyróżnia dwa rodzaje asymilacji narodowej ze wzglę-du na to, jaki materiał etniczny ulega zasymilowaniu. Pierwszy z typów asymilacji narodowej polega na asymilacji ludzi należących do innych na-rodów, czego skutkiem jest zmiana ich narodowości. Drugi typ asymilacji wyraża się w asymilacji nienarodowego materiału etnicznego, czego rezul-tatem jest nabycie narodowości36.
Według Hieronima Kubiaka asymilacja jest procesem jednoczenia emi-grantów ze społeczeństwem kraju osiedlenia. Proces ten polega na roz-luźnieniu więzi kulturalno-narodowej emigrantów z krajem pochodzenia i prowadzeniu przez państwo imigracyjne działań na rzecz utrwalenia więzi emigrantów z krajem osiedlenia. W sformułowanej przez siebie definicji Kubiak określa asymilację jako „syndrom procesów zachodzących w kraju imigracyjnym, w wyniku którego jednostki i grupy pochodzące z odmien-nych narodów oraz państw zostają przetworzone i wchłonięte przez ten
31 Z. Tomkowski, Więź Polonii z krajem..., s. 192–193.
32 R. Dyoniziak, op. cit., s. 144.
33 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 474.
34 Ibidem.
35 J. Wiatr, Naród i państwo, Warszawa 1973, s. 297.
36 Ibidem.
25
Polonia jako Przedmiot badań naukowych
kraj”37. Kubiak wskazuje na cztery właściwości procesu asymilacji. Zmiany dokonujące się na skutek procesu asymilacji „zachodzą powoli, poza kon-trolą świadomości, wówczas gdy świadomość emigranta jest jeszcze dosta-tecznie plastyczna oraz gdy istnieją warunki strukturalne umożliwiające asymilującym się uczestnictwo w grupach pierwotnych społeczności asy-milującej”38. Wymienione tu czynniki powodują, iż asymilacja jest w peł-ni dopełpeł-niona dopiero w drugim pokolepeł-niu imigrantów. Asymilacja jest zatem w ujęciu Kubiaka „końcowym stadium naturalnego, nieuchronnego i zarazem nieodwracalnego procesu wzajemnego przenikania się różnych społeczności ludzkich”39.
W odniesieniu do zbiorowości polonijnych asymilacja będzie oznaczać proces przystosowawczy, u początku którego można mówić o polskiej świa-domości narodowej i polskiej lojalności państwowej, zaś u jego kresu – o świadomości i lojalności wobec kraju osiedlenia40. Inną definicję asymi-lacji formułują Władysław Kucharski i Zbigniew Tomkowski. Traktują to zjawisko jako „trwałe zespolenie emigranta z miejscem osiedlenia z jed-noczesnym zatraceniem poczucia związku z grupą etniczną i opuszczoną ojczyzną”41.
Asymilacja traktowana jako proces obejmuje zarówno akulturację, jak i integrację społeczną. Akulturacja ujmowana jest jako przemiana wzorów kultury, która dokonuje się w wyniku uczestnictwa w różnych formach ży-cia społeczno-kulturalnego kraju osiedlenia. Na akulturację składają się:
mieszanie się kultur grup asymilowanych i asymilujących, tworzenie się nowych wartości w wyniku zderzenia się elementów pochodzących z od-miennych kultur oraz dezintegracja kultur – głównie zbiorowości asymilo-wanych. Integracja społeczna zaś oznacza zmianę stosunków społecznych między zbiorowościami podlegającymi procesowi asymilacji. W jej wyni-ku miejsce separacji i dyskryminacji zostaje zastąpione bądź przynajmniej ograniczone przez partnerstwo42.
Istnieją różne typologie asymilacji. Hieronim Kubiak odróżnia asymila-cję państwową od asymilacji narodowej. A s y m i l a c j a p a ń s t w o w a jest według niego niezbędnym składnikiem asymilacji narodowej. Wyraża się w powstawaniu więzi współobywatelstwa oraz nowej lojalności państwowej.
Asymilacja narodowa jest zaś procesem znacznie dłuższym i trudniejszym.
37 H. Kubiak, Proces przystosowania..., s. 62.
38 H. Kubiak, Asymilacja, [w:] Encyklopedia socjologii. Suplement, Warszawa 2005, s. 31.
39 Ibidem.
40 H. Kubiak, Proces przystosowania..., s. 61–62.
41 W. Kucharski, Z. Tomkowski, Wokół podstawowych..., s. 22.
42 H. Kubiak, Proces przystosowania..., s. 62.
26 I RozdzIał
Zarówno asymilacja państwowa, jak i narodowa mogą przebiegać w sposób żywiołowy i kierowany oraz dobrowolny i przymusowy. Asymilacja żywio-łowa ma charakter bezrefleksyjny, jej natężenie i charakter rzadko kiedy są uświadamiane przez osoby poddane asymilacji. Asymilacja kierowana natomiast jest wynikiem działań, podejmowanych przez instytucje pań-stwowe, religijne i kulturalne, zmierzających do wytworzenia centralnego układu wartości i kultury, który zbiorowość emigracyjna skłonna byłaby przyjąć i uznać za swój. Poprzez asymilację dobrowolną Kubiak rozumie
„indywidualne lub grupowe starania o upodobanie się do dominujących wzorców i wartości, wyrażające się w takich zachowaniach, aby jednostki i grupy zewnętrzne postrzegały i oceniały osoby i zbiorowości asymilujące się jako swoich”43. Asymilacja przymusowa natomiast to „podejmowanie wzorów i wartości pod presją instytucji państwowych lub organizacji spo-łecznych, wbrew własnej woli, aby uniknąć dyskryminacji”44.
Inną typologię przedstawia Zbigniew Tomkowski. Wymienia cztery typy asymilacji, biorąc pod uwagę zależność od charakteru czynnika asymilu-jącego. W tym ujęciu asymilacja może więc mieć charakter polityczny, ekonomiczny, kulturowy lub społeczny. A s y m i l a c j a p o l i t y c z n a wiąże się z utratą formalnych więzi z krajem pochodzenia i przyjęciem obywatel-stwa kraju osiedlenia. A s y m i l a c j a e k o n o m i c z n a polega na przyjęciu przez imigranta nowych dla niego warunków pracy i statusu wynikające-go z charakteru zatrudnienia. A s y m i l a c j a k u l t u r o w a przejawia się w zmianie dotychczasowych wzorów kulturowych oraz w przejmowaniu norm i wzorów kulturowych społeczeństwa kraju osiedlenia. I wreszcie a s y m i l a c j a s p o ł e c z n a oznacza integrację z nowym społeczeństwem, w którym następuje pełne zespolenie z nową kulturą45.
Z kolei według M. Gordona można mówić o siedmiu płaszczyznach asymilacji. Są to: asymilacja kulturalna, strukturalna, amalgamacyjna, iden-tyfikacyjna, osobowościowa, behawioralna i obywatelska.
A s y m i l a c j a k u l t u r a l n a (utożsamiana z akulturacją) oznacza przej-mowanie przez osoby asymilujące się wzorów kultury, które zajmują cen-tralne miejsce w społeczeństwie kraju osiedlenia.
A s y m i l a c j a s t r u k t u r a l n a polega na wchłanianiu członków zbio-rowości emigracyjnych przez makrostrukturę społeczną, szczególnie zaś przez grupy pierwotne spoza własnej grupy etnicznej (kręgi sąsiedzkie i koleżeńskie, kluby).
43 Ibidem, s. 64.
44 Ibidem.
45 Z. Tomkowski, Więź Polonii z krajem..., s. 194.
27
Polonia jako Przedmiot badań naukowych
A s y m i l a c j a a m a l g a m a c y j n a wyraża się poprzez zawieranie mał-żeństw mieszanych pod względem etnicznym.
A s y m i l a c j a i d e n t y f i k a c y j n a ma miejsce wówczas, gdy w oso-bach asymilujących się powstaje poczucie więzi i przynależności do społe-czeństwa asymilującego.
A s y m i l a c j a o s o b o w o ś c i o w a następuje wtedy, gdy zanikają wza-jemne uprzedzenia między asymilowanymi a społeczeństwem asymilującym.
A s y m i l a c j a b e h a w i o r a l n a charakteryzuje się zanikiem działań dyskryminacyjnych.
A s y m i l a c j a o b y w a t e l s k a zaś polega na zaniku konfliktu między wyznawanymi wartościami a stosunkiem do władzy, a jej przejawem jest nowa lojalność polityczna.
Według Kubiaka przedstawione tu płaszczyzny asymilacji układają się w sekwencję siedmiu stadiów procesu asymilacyjnego. Osiągnięcie czterech pierwszych stadiów gwarantuje, iż pozostałe stanowią już tylko ich natural-ne dopełnienie. Zdaniem Kubika wyróżniona przez Gordona asymilacja kulturalna i obywatelska odpowiadają asymilacji państwowej, pozostałych pięć (czyli strukturalna, amalgamacyjna, identyfikacyjna, osobowościowa, behawioralna) – stanowi natomiast o asymilacji narodowej46.
Proces asymilacji przebiegają zgodnie z określonymi prawami. Ogól-ne prawo asymilacji sformułowaOgól-ne przez Leona Wasilewskiego stwierdza, iż „wszystkie okoliczności wzmacniające obcowanie między większością a mniejszością sprzyjają asymilacji, okoliczności utrudniające wzajemne stosunki stają na przeszkodzie asymilacji”47. Prawo to można rozwinąć w szereg praw bardziej szczegółowych. Sformułował je Otto Bauer w 1912 roku48. Według pierwszego prawa przebieg asymilacji uzależniony jest od stosunku ilościowego. Im mniejsza zbiorowość asymilowana i im mniejszy jej udział w strukturze ludnościowej kraju, tym szybciej będą postępować procesy asymilacji49. Drugie prawo Bauera stwierdza, iż asymilacja postę-puje tym łatwiej, im mniejszy jest udział mniejszości w ogóle ludności.
Trzecie prawo Bauera dostrzega związek asymilacji z tłem ekologicznym.
Stwierdza ono bowiem, iż asymilację przyspieszać będzie rozproszenie
osad-46 H. Kubiak, Proces przystosowania..., s. 64. Zob. też: H. Kubiak, Asymilacja..., s. 31–32.
47 L. Wasilewski, Sprawy narodowościowe w teorii i życiu, Warszawa – Kraków 1929, s. 35, cyt. za: R. Dyoniziak, op. cit., s. 146.
48 Prawami Bauera zainteresował się L. Wasilewski, op. cit., s. 15–40. Prawa Bauerowskie analizował Jerzy Wiatr, zob. J. Wiatr, op. cit., s. 304–307.
49 Z zastrzeżeniami co do prawdziwości tego prawa wystąpił Jerzy Wiatr. Opierając się na doświadczeniu historycznym, spostrzegł, iż asymilacja była niekiedy bardzo trudna w przy-padku bardzo nielicznych zbiorowości, zaś stosunkowo łatwa w przyprzy-padku grup znacznie większych. Zob. J. Wiatr, op. cit., s. 304–307.
28 I RozdzIał
nictwa zbiorowości emigracyjnych, zaś ich zwarcie będzie ten proces spo-walniać (a zatem osadnictwo zwarte, w postaci „wysp językowych”, będzie ten proces spowalniać). Kolejne, czwarte prawo stwierdza, iż asymilacja jest odwrotnie proporcjonalna do różnic społeczno-kulturowych. A zatem im bardziej pod względem rasowym, kulturowym, językowym bądź religijnym mniejszość podobna jest do większości, tym szybciej zachodzić będą pro-cesy asymilacyjne. Piąte prawo Bauera, określane jako prawo struktural-ne, zauważa, iż członkowie asymilujących się zbiorowości upodabniają się nie do nowego społeczeństwa, lecz raczej do konkretnych jednostek jego struktury klasowo-warstwowej. Prawo szóste dostrzega pozytywną zależność między walkami gospodarczymi, społecznymi, politycznymi i wyznaniowy-mi a tempem asywyznaniowy-milacji i zależność negatywną powyznaniowy-między walkawyznaniowy-mi narodo-wymi a szybkością asymilacji. Przyspieszeniu asymilacji służy pierwszy typ konfliktów (walki gospodarcze, społeczne i polityczne), a ich opóźnieniu służy typ drugi (walki narodowe). Prawo siódme zwraca uwagę na wpływ poziomu zamożności na asymilację. Im wyższy standard materialny i kultu-ralny społeczeństwa, tym szybsze postępy asymilacji. I wreszcie ósme pra-wo uzależnia szybkość asymilacji od ciągłości emigracji. Zbioropra-wości stale odnawiane przez nowych emigrantów asymilują się wolniej od tych, które tego dopływu są pozbawione. Tym samym im więcej związków mniejszości z jej matecznikiem kulturowym, tym wolniejszy postęp asymilacji50.
Według Hieronima Kubiaka największe znaczenie dla badania procesów asymilacji zbiorowości polonijnych mają cztery prawa asymilacji. Są to przytoczone już wyżej dwa z praw Bauera (prawo, według którego szybkość asymilacji zależy od różnic społeczno-kulturalnych i prawo strukturalne) oraz dwa prawa asymilacji sformułowane przez Jerzego Wiatra. Pierwsze z nich stwierdza istnienie zależności tempa asymilacji od dynamiki spo-łeczno-kulturalnej i ekonomicznej kraju asymilującego. Asymilacja będzie łatwiejsza w społeczeństwach dynamicznych, które stwarzają obywatelom więcej szans życiowych. Drugie prawo Wiatra zauważa zależność między stopniem ekskluzywności ideologii grupowych a przebiegiem asymilacji.
Im większą ekskluzywność grupy głosi jej ideologia, tym wolniej będzie przebiegała asymilacja tej grupy. Kubiak zauważa, iż każde z przedstawio-nych wyżej praw nie działa bezwyjątkowo. Umożliwiają one jednak prze-widywanie procesów asymilacyjnych w określonej grupie emigracyjnej51.
Mówiąc o asymilacji grup emigracyjnych, można wskazać na pewne prawidłowości, które dotyczą jej etapów. Pierwszy etap asymilacji charak-teryzuje się stopniowym przekształceniem się emigrantów z określonego
50 H. Kubiak, Proces przystosowania..., s. 65–67. Zob. też: H. Kubiak, Asymilacja..., s. 30.
51 H. Kubiak, Proces przystosowania..., s. 65–67. Zob. też: J. Wiatr, op. cit., s. 307–308.
29
Polonia jako Przedmiot badań naukowych
regionu czy z określonego narodu w zwartą grupę społeczną, czyli po-wstaniem więzi społecznej. Emigranci, znalazłszy się w nowym, obcym dla siebie otoczeniu etnicznym, uświadamiają sobie swoją odrębność oraz posiadanie wspólnych interesów. Na tym etapie ważną rolę odgrywają ję-zyk i religia. Jęję-zyk stwarza bowiem szanse na odnalezienie się emigran-tów wywodzących się z tych samych kręgów kulturowych, religia zaś, po-przez instytucje, prowadzi do powstawania pierwszych organizacji wśród emigrantów. W drugim etapie procesu asymilacji zbiorowość emigracyjna staje się podstawowym układem odniesienia dla swych członków, jest nie-jako substytutem społeczeństwa globalnego. W tej fazie ważne jest poczucie solidarności etnicznej. Instytucje emigracyjne pełnią rolę obronną – bro-niąc swych członków przed atakami z zewnątrz, czy to ze strony innych grup etnicznych, czy też ze strony miejscowych władz, opinii publicznej i mediów. Trzecia faza asymilacji polega na stopniowej redukcji funkcji pełnionych przez zbiorowość emigracyjną. Przestaje ona stanowić pierw-szoplanową rolę w codziennym życiu. Następuje w niej stopniowe osłabie-nie więzi społecznej i tendencji do izolowania się od ogółu społeczeństwa.
W wyniku działań asymilacyjnych, podejmowanych przez różne instytucje państwa osiedlenia, następuje integracja zbiorowości emigracyjnej ze spo-łeczeństwem kraju osiedlenia. Grupa emigracyjna zostaje więc wchłonięta przez społeczeństwo, pozostaje jednak jako zbiorowość ze względu na wy-stępujące w niej analogiczne wzory zachowań52.
Przedstawione tu trzy fazy procesu asymilacji dotyczą innej generacji emigrantów. Pierwsza generacja emigrantów tworzyła grupy etniczne. Ich trwanie i rozwój było dziełem generacji pierwszej i drugiej. Trzecia gene-racja rozpoczynała zaś proces ograniczania funkcji tych grup53.
4. Więź Polonii z krajem i formy podtrzymywania polskości