Polityka państwa polskiego wobec Polonii i Polaków z zagranicy

6.1. Polityka państwa polskiego wobec Polonii i Polaków z zagranicy

Do 1918 roku

Losy wychodźców z ziem polskich (zarówno politycznych, jak i zarobko-wych) od początku były obserwowane przez Polaków pozostałych w kraju.

Informacje o warunkach życia polskich wychodźców w krajach osiedlenia wywoływały współczucie i chęć niesienia im zorganizowanej pomocy. Na-silenie się zainteresowania polskiego społeczeństwa, a zwłaszcza jego elit, rodakami żyjącymi za granicą datuje się na koniec XIX wieku. Wówczas zaczęto traktować emigrację jako „czwartą dzielnicę” zaborów. W okresie tym powstało wiele stowarzyszeń społecznych stawiających sobie za cel niesienie pomocy polskim emigrantom zarówno w sferze materialnej, jak i w podtrzymywaniu ich polskiej tożsamości narodowej. Najwięcej tych in-stytucji powstało na terenie zaboru austriackiego⁸⁵.

W dwudziestoleciu międzywojennym

Na progu II Rzeczpospolitej kwestie łączności kraju z Polakami miesz-kającymi za granicą leżały w gestii Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Resort ten poprzez służbę konsularną podejmował opiekę nad zbiorowo-ściami polonijnymi rozsianymi na świecie. Problematyką emigracji i repa-triacji zajmowały się także i inne ministerstwa, co przy braku koordynacji ich działań prowadziło do częstych sporów kompetencyjnych. Utrzymy-wanie kontaktów z polską diasporą należało również do zadań powołane-go w 1920 roku Urzędu Emigracyjnepowołane-go oraz do utworzonej w roku 1925 Państwowej Rady Emigracyjnej. W 1923 roku powołano międzyministe-rialną Komisję Opieki Kulturalnej, której zadaniem było udzielanie pomo-cy i opieki polskim stowarzyszeniom kulturalno-oświatowym istniejąpomo-cym za granicą. Z kolei dla wspierania szkolnictwa i oświaty polonijnej utwo-rzono w 1925 roku Referat Szkolnictwa Zagranicznego przy Ministerstwie

84 Organizacje ponadregionalne, zob. http://www.wspolnota-polska.org.pl/indexf280.htm-l?id= orgponad (pobrano 21.12.2012).

85 P. Kraszewski, Polska i Polacy wobec diaspory do roku 1939, [w:] Polska diaspora..., s. 513.

42 ^{I RozdzIał}

Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Działania na rzecz polskiej diaspory podejmowało także wiele organizacji społecznych dotowanych przez państwo. Wspieraniem polonijnej oświaty i kultury zajmowały się m.in. Towarzystwo Opieki Kulturalnej nad Polakami im. Adama Mickie-wicza, Towarzystwo Wydawnictw Popularnych i Bibliotek dla Wychodźców im. Józefa Okołowicza oraz Stowarzyszenie „Opieka Polska nad Rodakami na Obczyźnie”⁸⁶.

Począwszy od 1925 roku, władze polskie oraz polskie organizacje wy-chodźcze dążyły do zwołania zjazdu Polaków zamieszkałych za granicą. Jed-nakże I Zjazd Polaków z Zagranicy odbył się dopiero 14–21 lipca 1929 roku.

Uczestniczyli w nim przedstawiciele Polonii niemal ze wszystkich krajów jej osiedlenia z wyjątkiem ZSRR. Wbrew zamierzeniom władz państwowych nie udało się doprowadzić do integracji Polonii poprzez utworzenie jednej, ogólnej organizacji polonijnej. Powołano jedynie Radę Organizacyjną Pola-ków z Zagranicy. W jej skład weszli przedstawiciele najważniejszych skupisk wychodźczych oraz władz państwowych i organizacji społecznych w kraju.

Rada miała być zalążkiem przyszłej, jednolitej organizacji Polaków, osia-dłych i zamieszkałych poza granicami własnego państwa. W lipcu 1934 roku Rada zorganizowała II Zjazd Polaków z Zagranicy. Doszło na nim do powsta-nia Światowego Związku Polaków z Zagranicy – „Światpolu”. Organizacja ta stawiała sobie za cel „utrzymywanie łączności Polaków za granicą, a także ich łączności z Macierzą – w imię duchowej jedności Narodu Polskiego”⁸⁷. Dążenie do konsolidacji organizacji polonijnych w świecie nie zakończyło się jednak pełnym sukcesem. Zainteresowanie zjazdem w środowiskach po-lonijnych było zróżnicowane, a przedstawiciele m.in. najliczniejszej Polonii amerykańskiej odmówili przystąpienia do „Światpolu”⁸⁸.

W Polsce Ludowej

Polityka Polski Ludowej wobec Polonii w latach 1944–1989 była wy-nikiem pojałtańskiego podziału Europy oraz zależności Polski od ZSRR.

W okresach nasilania się konfliktów między Wschodem a Zachodem kon-takty Polski ze środowiskami polonijnymi ulegały ochłodzeniu, w czasach zaś odprężenia – nawiązywano je ponownie. Władze komunistyczne dążyły do uzyskania poparcia swej polityki wśród polskich emigrantów. W po-czątkowym okresie było to jednak utrudnione, ponieważ zarówno „stara” – przedwojenna, jak i powojenna emigracja polska znajdowała się pod zna-czącym wpływem polskich władz na wychodźstwie. Stąd też, nie zdobywszy

86 Ibidem, s. 520–523. Zob. też: Polacy w świecie..., t. 1, s. 183–185.

87 Statut Światowego Związku Polaków z Zagranicy, Warszawa 1936, s. 3.

88 P. Kraszewski, Polska i Polacy..., s. 524–525. Zob. też: Polacy w świecie..., t. 1, s. 183–185.

43

Polonia jako Przedmiot badań naukowych

zaufania środowisk polonijnych, władze komunistyczne podjęły politykę ich izolacji. Państwowa propaganda uznawała Polaków niedecydujących się na powrót do kraju za wrogów Polski Ludowej. Stąd też utrudniano prywatne kontakty i korespondencję między Polakami w kraju i za granicą. Ponadto środowiska emigracji politycznej były stale inwigilowane przez aparat bez-pieczeństwa PRL. Równocześnie jednak polskie władze nawiązywały kon-takty z przychylnymi sobie grupami komunistycznymi i lewicowymi, które jednak nie posiadały poparcia środowisk polonijnych⁸⁹.

Po okresie stalinizmu dążeniem polskich władz ponownie stało się na-wiązanie łączności z Polonią oraz pozyskanie jej poparcia dla politycznych i ekonomicznych interesów PRL. Służyć temu miało powołanie pozornie społecznego stowarzyszenia, które faktycznie jednak miało ściśle realizo-wać politykę MSZ. Było nim utworzone w październiku 1955 roku Towa-rzystwo Łączności z Polonią Zagraniczną „Polonia”. Celem organizacji było dotarcie do organizacji polonijnych w świecie i trwałe związanie ich z Pol-ską Ludową przy równoczesnym dążeniu do ograniczenia wpływów ośrod-ków emigracji politycznej. Towarzystwo „Polonia” podejmowało działania na rzecz ułatwiania Polonii kontaktów z krajem, a także upowszechniania wśród Polonii wiedzy o Polsce, o jej historii i współczesności. Towarzystwo to organizowało także wiele imprez kulturalnych, oświatowych, naukowych, gospodarczych i turystycznych, w których brali udział przedstawiciele Po-lonii z wielu krajów. W rozwijaniu i umacnianiu więzi Polaków z krajem podkreślano konieczność zachowania przez środowiska polonijne lojalności wobec kraju zamieszkania⁹⁰.

Współpracę z Polonią podejmowały także stowarzyszenia zawodowe, uczelnie wyższe, organizacje sportowe oraz wiele instytucji kulturalnych.

Jako instytucje nieutożsamiane bezpośrednio z władzą wzbudzały większe zaufanie. Zachęcano również Polaków z emigracji do przyjazdów turystycz-nych do Polski, z czego wielu z nich skorzystało, mimo apeli przywód-ców emigracyjnych. Ich wizyty w kraju usiłowano wykorzystać w celach propagandowych jako dowód poparcia dla Polski Ludowej. Działania te zaczęły stopniowo przynosić sukcesy w latach 70. Władze PRL poprzez wy-mienione wyżej organizacje uzyskiwały kontakty, a niekiedy także podej-mowały współpracę ze środowiskami polonijnymi, zwłaszcza „starej”, tj.

przedwojennej, emigracji. Osiągnięcie porozumienia w kontaktach między Polską a Polonią zaprzepaściło wprowadzenie stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 roku. Spotkało się ono bowiem ze stanowczym potępie-niem środowisk polonijnych i wywołało negatywny stosunek Polonii do

89 J. Lencznarowicz, Polska Ludowa wobec diaspory, [w:] Polska diaspora..., s. 529–536.

90 Ibidem, s 536–537; Polacy w świecie..., t. 3, s. 229–232.

44 ^{I RozdzIał}

władz polskich. W latach 80. przedstawiciele polskiej diaspory usiłowali nawiązywać kontakty z rodakami w kraju z pominięciem władz. Wykorzy-stywano zaś w tym celu Kościół, opozycję polityczną oraz środowiska nie-zależne. Rozwijaniu tych kontaktów sprzyjała emigracja z lat 80. oraz więzy rodzinne łączące Polaków z kraju i z zagranicy. Mimo podejmowanych przez rządzących w PRL wysiłków, zmierzających do odzyskania wpły-wów w zbiorowościach polonijnych, zasadnicze zmiany w relacjach między Polską a Polonią zapoczątkowały dopiero przemiany polityczno-ustrojowe w Polsce w roku 1989⁹¹.

Zarysowane wyżej kierunki polityki Polski Ludowej nie odnoszą się do krajów obozu socjalistycznego. Oficjalna propaganda akcentowała przyjaźń między narodami krajów socjalistycznych. Tym samym nie mogło być mowy o problemach z mniejszością polską w krajach bloku wschodnie-go. Jeśli zaś chodzi o Polaków w ZSRR, to rząd PRL stał na stanowisku, iż w tym kraju nie ma Polaków. Co prawda w latach 1957–59 ekipa Go-mułki przeprowadziła repatriację Polaków z ZSRR, jednakże nie była ona traktowana jako ratowanie Polaków tam zamieszkałych, lecz jako akcja mająca doprowadzić do rozładowania nastrojów antysowieckich w kraju.

W następnych latach władze Polski Ludowej ograniczyły się jedynie do do-kształcania nauczycieli ze szkół polskich na Wileńszczyźnie i we Lwowie⁹².

W III Rzeczpospolitej

Upadek komunizmu w Polsce w roku 1989 zapoczątkował partnerską współpracę władz III RP z Polonią i Polakami z całego świata. W założe-niach polityki państwa polskiego wobec polskiej diaspory przyjęto stanowi-sko, iż Polonia i Polacy za granicą winni być przedmiotem zainteresowania i świadczeń państwa ze względu na to, że stanowią część narodu polskiego lub z niego się wywodzą⁹³. Pomocą w działaniach na rzecz Polonii miało służyć powołanie w lutym 1990 roku, przez środowiska związane z daw-ną opozycją, Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Zastąpiło ono rozwiązane miesiąc później Towarzystwo „Polonia”⁹⁴. Do najważniejszych działań władz III RP na rzecz zbiorowości polonijnych należy troska o zapewnienie na-uczania języka polskiego i w języku polskim, stwarzanie możliwości utrzy-mywania i rozwoju polskiej kultury, wspieranie działalności gospodarczej

91 J. Lencznarowicz, Polska Ludowa..., s. 537–552.

92 Państwo Polskie wobec...

93 J. Junosza-Kisielewski, Polityka  wobec  Polonii  –  stan,  osiągnięcia,  założenia, zob.

http://www.sprawymiedzynarodowe.pl/rocznik/1999/jacek_junosza_kisielewski_polityka_wo-bec_polonii.html#gora (pobrano 31.10.2005).

94 J. Lencznarowicz, Polska Ludowa..., s. 552.

45

Polonia jako Przedmiot badań naukowych

Polonii oraz starania na rzecz poprawy statusu Polonii w krajach zamiesz-kania⁹⁵.

Polityka III RP wobec Polonii i Polaków za granicą bywa niekiedy oce-niana negatywnie. Zwraca się uwagę na niewystarczającą ochronę polskich mniejszości narodowych. Dotyczy to zwłaszcza Polaków za wschodnią gra-nicą. Wynika to najczęściej z przedkładania dobrosąsiedzkich stosunków z nowo powstałymi państwami nad położenie Polaków w tych krajach.

Wobec Polaków na Wschodzie dostrzegany jest także brak wizji ich przy-szłości. Kwestią otwartą jest to, jaką rolę winni odgrywać w państwach b.

ZSRR, a w dalszej perspektywie także i to, czy mają zostać objęci repatria-cją, czy też pozostać w miejscu zamieszkania⁹⁶.

W III RP w kształtowaniu i prowadzeniu aktualnej polityki wobec Polo-nii i Polaków za granicą uczestniczy kilka instytucji państwowych. Zasad-nicze działania na rzecz Polonii i Polaków za granicą leżą w gestii Mini-sterstwa Spraw Zagranicznych. Istniejący w nim Departament Współpracy z Polonią koordynuje politykę polonijną państwa i wyznacza jej cele. MSZ, za pośrednictwem swych placówek dyplomatycznych na całym świecie, czu-wa nad sytuacją mniejszości polskich i Polonii, szczególnie zaś w zakresie przestrzegania przysługujących im praw. Za politykę państwa polskiego wo-bec Polonii odpowiadają także Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (w za-kresie repatriacji), Ministerstwo Edukacji Narodowej (w zaza-kresie oświaty polskiej za granicą), a także Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowe-go, Urząd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych oraz Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Do opieki nad Polakami rozsianymi na całym świecie zobowiązany jest również prezydent RP⁹⁷.

Funkcję opiekuna i patrona polskiej diaspory spełnia Senat RP. Dzia-łalność polonijna Senatu realizowana jest poprzez podejmowanie działań legislacyjnych na rzecz polskiej diaspory, niesienie pomocy finansowej ro-dakom za granicą, a także składanie wizyt władz Senatu w środowiskach polonijnych i zapraszanie ich przedstawicieli do Senatu. Senat RP wspie-ra Polonię poprzez finansowanie działań i akceptację progwspie-ramów Stowa-rzyszenia „Wspólnota Polska”, Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie”

95 Więcej zob. Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą (zaak-ceptowany na posiedzeniu Rady Ministrów w dniu 10.12.2002 r.), zob. http://www.polonia--polska.pl/index.php?id=p_rzadu (pobrano 31.10.2005).

96 Wielka polska rodzina – rozmowa z Marszałkiem Senatu RP prof. Alicją Grześko-wiak, „Wspólnota Polska” 2001, nr 10, zob. http://www.wspolnota-polska.org.pl/index1a0b.

html?id=b98_10_1 (pobrano 14.12.2012). Zob. też: Państwo Polskie wobec...

97 J. Junosza-Kisielewski, op.  cit.; Sprawy  polonijne  a władze  i organy  państwa, zob.

http://www.msz.gov.pl/pl/polityka_

zagraniczna/polonia/sprawy_polonijne_wladze_panstwa-?printMode=true (pobrano 21.12.2012).

46 ^{I RozdzIał}

i innych organizacji niosących pomoc środowiskom polonijnym. Wypeł-nianie powyższych zadań należy do jednej ze stałych komisji senackich – Komisji Emigracji i Polaków za Granicą. Inicjuje ona nowe rozwiązania legislacyjne dotyczące środowisk polonijnych, opiniuje wnioski dotyczące dotacji przyznawanych przez Kancelarię Senatu na rzecz tych środowisk.

Członkowie komisji podejmują również bezpośrednie kontakty z Polonią.

Ponadto od 21 czerwca 2002 roku przy urzędzie Marszałka Senatu RP istnieje Polonijna Rada Konsultacyjna. W jej skład wchodzą przedstawicie-le polskiej diaspory, powoływani przez Marszałka Senatu. Do zadań Rady należy m.in. opiniowanie przygotowywanych w Senacie aktów prawnych dotyczących Polonii. Rada jest także forum wymiany myśli przedstawicieli środowisk polonijnych⁹⁸.

Począwszy od 2002 roku, na mocy decyzji Sejmu RP, rokrocznie 2 maja obchodzony jest Dzień Polonii i Polaków za Granicą. Ustanowienie tego dnia miało być według wnioskodawców „dowodem uznania dla wielowieko-wego dorobku i wkładu Polonii i Polaków za granicą w odzyskanie przez Polskę niepodległości, za wierność i przywiązanie do polskości oraz pomoc Krajowi w najtrudniejszych okresach [oraz] potwierdzeniem więzi z Macie-rzą, jedności i równości wszystkich Polaków, tak mieszkających w Kraju, jak i żyjących poza nim”⁹⁹.

6.2. Rozwiązania prawne dotyczące Polonii i Polaków za granicą