Teorie zmiany kulturowej. Akulturacja i jej formy

Kultura zbiorowości polonijnych

Współczesne społeczeństwa stają się coraz bardziej zróżnicowane, co wy-raża się między innymi ich wzrastającą różnorodnością kulturową i etnicz-ną. Grzegorz Babiński zauważa, iż dawniej pluralizm etniczny rozpatrywano wyłącznie w odniesieniu do całych społeczeństw, przyjmując, że jednostki posiadają jedynie jednostkowe, własne tożsamości. Jednakże współcześnie dostrzega się również pluralizmy na poziomie indywidualnym. Członkowie grup mniejszościowych są poddani równoczesnemu oddziaływaniu dwóch (lub wielu) kultur: kultury własnej oraz kultury (lub kultur) społeczeństwa, w którym zamieszkują. W kulturowym podejściu badania tożsamości et-nicznej zwraca się uwagę na konsekwencje wywoływane przez bezpośred-nie kontakty między co najmbezpośred-niej dwoma grupami etnicznymi. Bada się również sposób i zakres uczestnictwa jednostki równocześnie w dwóch (lub więcej) kulturach, który wpływa na przemiany jej tożsamości etnicznej⁸. Pod wpływem tych przemian tożsamość jednostki może zmierzać w dwóch przeciwnych kierunkach. Identyfikacja jednostki z nową kulturą może być pełna i bezwarunkowa. Jednakże nowe wpływy kulturowe mogą również

6 Ibidem, s. 100.

7 P. Sztompka, op. cit., s. 234.

8 G. Babiński, Socjologiczne aspekty tożsamości narodowej, [w:] Z. Jasiński, Tożsamość  narodowa młodzieży na pograniczach, Opole 1997, s. 22.

56 II RozdzIał

wywołać w jednostce dysonans kulturowy⁹ i doprowadzić do „pęknięcia” jej tożsamości. Na dysonans kulturowy są narażeni m.in. emigranci. Z jed-nej strony znajdują się pod wpływem kultury ojczystej, w której wzrastali, z drugiej zaś ulegają już silnej presji kultury kraju osiedlenia¹⁰.

Jednym z mechanizmów zmiany i rozwoju kultury jest proces dyfuzji.

Dyfuzja kulturowa polega na rozprzestrzenianiu się elementów kultury na drodze wzajemnych zapożyczeń w wyniku kontaktów różnych grup spo-łecznych. Początkowo uważano, że proces przekształceń kulturowych ma charakter jednokierunkowy. W klasycznej koncepcji dyfuzjonizmu przyjęto twierdzenie, iż kultury niższe, pierwotne, przejmują elementy kultury wyż-szej, bardziej rozwiniętej. W wyniku tego procesu kultura niższa jest ska-zana na ulokowanie w peryferyjnych obszarach świata. Jednakże później zarzucono twierdzenie o jednokierunkowym przebiegu procesu dyfuzji.

Zaczęto ją traktować jako proces dwukierunkowy, co nie oznacza, iż owo przenikanie kulturowe ma charakter symetryczny. W procesie dyfuzji za-angażowane są co najmniej dwie kultury, określane jako „kultura dawców”

i „kultura biorców”. Niesymetryczność dyfuzji polega na tym, iż zazwyczaj – ze względu na nierówność poziomu poszczególnych kultur – jedna kultura pełni funkcję biorców w większym stopniu niż druga. Wynikiem kontaktu kulturowego jest konieczność wzajemnego przystosowania się obu kultur¹¹.

Kultura wywiera znaczny wpływ na przebieg procesów asymilacyjnych.

Zmiana kulturowa będąca wynikiem procesu asymilacji postrzegana jest z dwóch odmiennych stanowisk – teorii kontaktu kulturowego i teorii akulturacji. Pierwsza z teorii – t e o r i a k o n t a k t u k u l t u r o w e g o – zo-stała sformułowana przez Bronisława Malinowskiego. Teoria ta zakłada, iż kontakt z innymi grupami, posiadającymi inną kulturę, doprowadza do znaczących przemian w obrębie całego systemu kulturowego. Przekształ-cenia tego typu dotyczą obu kultur i nie mają jednostronnego charakteru jak w teorii dyfuzji kulturowej. W wyniku impaktu kulturowego powstaje zupełnie nowa jakość, nowy system kultury, którego nie można zreduko-wać do poziomu kultur sprzed kontaktu kulturowego. Zgodnie z tą teorią asymilacja postrzegana jest jako proces jednokierunkowy, który polega na przeobrażeniach mniejszości w wyniku oddziaływania większości¹².

9 Sztompka określa dysonans kulturowy jako „sprzeczność treści kulturowych lub całych kompleksów czy konfiguracji kulturowych między odmiennymi kulturami, zob. P. Sztompka, op. cit., s. 254.

10 Ibidem, s. 236.

11 A. Paluch, Kulturowe aspekty procesów asymilacyjnych, [w:] Założenia teorii asymi-lacji, red. H. Kubiak, A. Pilch, Kraków 1980, s. 67. Zob. też: E. Nowicka, Dyfuzja kulturowa, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 1, Warszawa 1998, s. 152–155.

12 A. Paluch, Kulturowe aspekty..., s. 69–70.

57

Pojęcia kultury i tożsamości w socjologii

Te o r i a a k u l t u r a c j i powstała jako rozwinięcie klasycznej koncepcji dyfuzjonistycznej. Akulturacja rozumiana jest jako szczególny przypadek dyfuzji kulturowej. Stanowi ona rodzaj kompleksowej dyfuzji. W przypadku akulturacji kontakt kulturowy jest wielostronny, bliski i szczególnie trwały, ponieważ jest on wynikiem stałego zamieszkiwania na jednym terytorium różnych grup etnicznych. Zmiana kultury dokonująca się w wyniku akul-turacji ma charakter stosunkowo szybki, często odbywa się w ciągu życia jednego pokolenia¹³.

A k u l t u r a c j a określana jest jako proces interakcji pomiędzy dwoma grupami społecznymi należącymi do różnych kultur, w wyniku którego dochodzi do pewnej ich modyfikacji. Skutkiem akulturacji jest nowa ja-kość, synkretyzm. W wyniku akulturacji jednostka przyjmuje pewne treści kulturowe, które są odmienne od treści kulturowych nabytych wcześniej.

W procesie akulturacji intensywniejszy jest przepływ treści kulturowych od grupy dominującej w kierunku grupy zdominowanej. A zatem domi-nacja jednej zbiorowości nad drugą sprzyjać będzie procesowi akulturacji.

Jednakże akulturacja przejawia się także i w tym, iż to kultura dominująca przejmuje pewne istotne cechy kultury zdominowanej¹⁴.

Akulturacja może mieć charakter dobrowolny, sterowany lub wymu-szany. Wyróżnia się dwa modele akulturacji – liniowy i dwuwymiarowy.

Tożsamość etniczna w modelu liniowym jest rozumiana jako miejsce na kontinuum od bardzo silnych związków z własną grupą etniczną do bardzo mocnych związków z inną grupą. W tym modelu zakłada się, iż silne po-wiązanie z jedną grupą etniczną wymaga osłabienia z grupą inną. A zatem w tym ujęciu proces akulturacji przyczynia się do osłabienia tożsamości etnicznej. Tożsamość etniczna w modelu dwuwymiarowym przejawia się w tym, iż członkowie mniejszości etnicznych mogą mieć silną albo słabą identyfikację z jedną albo drugą kulturą. A zatem w tym przypadku bierze się pod uwagę zarówno siłę więzi z kulturą etniczną, jak i z kulturą do-minującą. Istnieją co najmniej cztery rodzaje akulturacji i odpowiadające im typy tożsamości: t o ż s a m o ś ć d w u k u l t u r o w a , m a r g i n a l i z a c j a ,  s e p a r a c j a i a s y m i l a c j a¹⁵.

To ż s a m o ś ć d w u k u l t u r o w a charakteryzuje się występowaniem silnej identyfikacji i integracji z kulturą swoją i obcą, z jednoczesnym ak-ceptowaniem obu kultur. Osoby dwukulturowe identyfikują się zarówno z kulturą dominującą, jak i z kulturą własnej grupy etnicznej, uczestnicząc

13 Ibidem, s. 70–71. Zob. też: E. Nowicka, Akulturacja, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 1, Warszawa 1998, s. 17–19.

14 E. Nowicka, Akulturacja..., s. 18–19.

15 R. Dzwonkowski, op. cit., s. 14–16.

58 II RozdzIał

w obu kulturach. Dwukulturowość nie ma jednolitego charakteru, siła identyfikacji osób dwukulturowych z każdą z kultur zazwyczaj jest niesyme-tryczna; rzadko kiedy obie kultury mają dla jednostki jednakową wartość.

Przeważnie osoby dwukulturowe przyjmują jakąś opcję za bazową, czyli tę, która odgrywa dominującą rolę w ich tożsamości etnicznej. Roman Dzwonkowski, opierając się na dostępnych wynikach badań, stwierdza, że

„u członków mniejszości etnicznych urodzonych w kraju zamieszkania, dwukulturowość występuje częściej niż inne formy identyfikacji kulturowej.

[...] Osoby dwukulturowe częściej podkreślają posiadane kompetencje w za-kresie każdej z kultur (np. znajomość dwóch języków), postrzegają większe nasilenie konfliktów między kulturami, a partycypacja w dwóch kulturach jest dla nich bardziej problematyczna. Bycie osobą dwukulturową w każ-dym wypadku jest jednak odbierane jako wartość pozytywna”¹⁶.

De Anda wyróżniła sześć czynników, które określają, jakie jednostki i jakie grupy mogą być najbardziej podatne na proces socjalizacji dwukul-turowej. Są to:

1) podobieństwo dwóch kultur;

2) dostępność kulturowych odpowiedników, pośredników i modeli zachowań;

3) rozmiar pozytywnych lub negatywnych informacji zwrotnych, dostarcza-nych przez każdą z kultur w reakcji na zachowania zgodne lub niezgod-ne z normatywnymi;

4) style i schematy rozwiązywania problemów i stopień ich pokrywania się z typowymi dla kultury dominującej;

5) kompetencja w zakresie każdego z języków;

6) poziom podobieństwa fizycznego do prototypów w danym społeczeń-stwie¹⁷.

Drugim z typów tożsamości jest m a r g i n a l i z a c j a . Jest ona całkowi-tym brakiem identyfikacji z jakąkolwiek z obu grup. Marginalizacja jest więc sytuacją, w której jednostka znajduje się jednocześnie pomiędzy kul-turami i poza nimi. Kolejnym typem akulturacji jest s e p a r a c j a . W przy-padku s e p a r a c j i identyfikacja dotyczy tylko własnej grupy etnicznej.

W tym wypadku jednostka utrzymuje swą macierzystą kulturę bez jakich-kolwiek domieszek. Zarówno w przypadku marginalizacji, jak i separacji obie kultury są postrzegane przez jednostkę jako całkowicie odmienne i niekompatybilne. Czwarty typ tożsamości to a s y m i l a c j a . Polega ona na wyłącznej identyfikacji z grupą dominującą. Jednostka porzuca własną

16 Ibidem, s. 23.

17 Ibidem, s. 23–24. Cyt. za: D. De Anda, Bicultural socialisation: Factors affecting the  minority  experience, „Social Work” 1984, nr 29(2), s. 101–107. Część z tych czynników wystąpiła wśród badanych przedstawicieli słowackiej młodzieży polonijnej, sprzyjając tym samym ukształtowaniu się tożsamości dwukulturowej (zob. Rozdz. VII).

59

Pojęcia kultury i tożsamości w socjologii

kulturę etniczną na rzecz kultury dominującej w danym społeczeństwie.

W rezultacie przestaje się czuć częścią rodzimej grupy etnicznej (grupy etnicznego pochodzenia), a jej kultura nie stanowi już dla niej żadnej war-tości¹⁸.

Zmiany kulturowe są widoczne szczególnie w przypadku zbiorowości emigracyjnych. Proces akulturacji przebiega różnorodnie i wywołuje inne problemy, w zależności od tego, czy dotyczy osób z pierwszej generacji migrantów, czy też ich potomków, urodzonych już w kraju stałego zamiesz-kania. Kultura zbiorowości polonijnych jest zróżnicowana. Zdaniem Jacka Leońskiego Polacy i osoby polskiego pochodzenia mogą przynależeć do trzech różnych kultur: kultury kraju przebywania, kultury polskiej bądź do kultury polonijnej. Zarówno jednostki, jak i grupy społeczne w niejed-nakowym stopniu uczestniczą w każdej z tych kultur. Ktoś może bowiem na przykład uczestniczyć przede wszystkim w kulturze kraju zamieszkania (np. Słowacji), inny będzie się identyfikować głównie z kulturą polską, jesz-cze inny zaś – z kulturą polonijną (np. kultura Polonii słowackiej). Identyfi-kacja Polaków z jednym z wymienionych tu typów kultur ma wpływ na re-lację „my” – „oni”, m.in. w odniesieniu do relacji Polska – Polonia. Leoński podaje przykład postrzegania Polaków zza wschodniej granicy przez Pola-ków zamieszkałych w kraju. Rodacy ze Wschodu są traktowani jako gorsi przez sam fakt zamieszkania w jednym z krajów byłego ZSRR. Z kolei członek organizacji polonijnej z Białorusi czy Ukrainy może się uważać za większego patriotę od swego rodaka zamieszkałego w Polsce¹⁹. W związku z tym istotne jest określenie tego, co dla jednostki bądź dla grupy stanowi centrum kulturowe²⁰, co zaś jest peryferyjne. Można stawiać pytanie, czy Polska względnie kultura polonijna czy też kultura kraju przebywania jest centrum kulturowym, czy też peryferią. Analiza badań przeprowadzonych z reprezentantami Polaków na Słowacji stanowić będzie próbę ukazania procesów kształtowania się kultury tej zbiorowości polonijnej.

18 R. Dzwonkowski, op. cit., s. 21–22.

19 O badaniach nad współczesną Diasporą Polską rozmawiamy z prof. dr. Jackiem Le-ońskim, dyrektorem Instytutu Socjologii Uniwersytetu Szczecińskiego, zob. http://www.pol.

org.pl/news3.php?detail=n1074293105.news (witryna Fundacji „Pomoc Polakom na Wscho-dzie”) (pobrano 31.10.2005).

20 Centrum kulturowe czy inaczej rdzeń systemu kulturowego występuje w każdym syste-mie kulturowym i obejmuje „centralne dla danego systemu wartości, i utrwalające te warto-ści wytwory kulturowe oraz związane z nimi stany psychospołeczne (nastawienia emocjonal-ne, poglądy, postawy, przekonania) członków danej zbiorowości”. Zob. J. Turowski, op. cit., s. 71.

60 II RozdzIał

3. Socjologiczne teorie tożsamości. Tożsamość osobista