Rozwiązania prawne dotyczące Polonii i Polaków za granicą Prace nad ustawami, które miałyby wyjść naprzeciw oczekiwaniom

pol-skiej diaspory podjął Senat RP IV kadencji (1997–2001). Wniósł on do Sejmu projekty trzech ustaw: o Karcie Polaka, o obywatelstwie oraz o re-patriacji. Spośród tych trzech ustaw jedynie ustawa o repatriacji została przyjęta przez Sejm IV kadencji. Ustawa o Karcie Polaka stała się przed-miotem sporu politycznego. Za jej uchwaleniem opowiadały się środowiska prawicowe, wywodzące się z narodowo-niepodległej frakcji szeroko pojmo-wanego obozu postsolidarnościowego. Z kolei ugrupowania lewicowe (SLD) i liberalne (Unia Wolności) stosowały wobec ustawy obstrukcję. W konse-kwencji, po dojściu do władzy kolacji SLD–UP–PSL w 2001 roku, prace nad Kartą Polaka i ustawą o obywatelstwie zostały wstrzymane. Przyjęcie

98 W. Witter, Senat dla Polonii w roku 2002, „Wspólnota Polska” 2002, nr 3–4, s. 80–84;

Udział Senatu III RP w życiu Polaków za granicą, zob. http://www.senat.gov.pl/o-senacie/

senat-wspolczesny/udzial-senatu-iii-rp-w-zyciu-polakow-za-granica (pobrano 21.12.2012).

99 Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 5 lipca 2001 r. w sprawie wniesienia do  Sejmu projektu ustawy o ustanowieniu 2 maja Dniem Polonii i Polaków za Granicą, zob.

http://ww2.senat.pl/k4/Dok/Uch/85/663uch.htm (pobrano 20.12.2012); W. Witter, Senat – Po-lonia. Kalendarium najważniejszych działań Senatu wobec diaspory w III RP, „Wspólno-ta Polska” 2003, nr 4, s. 46–47.

47

Polonia jako Przedmiot badań naukowych

ustawy o Karcie Polaka stało się możliwe dopiero po kolejnych wyborach, w Sejmie VI kadencji, pod koniec rządów koalicji PiS, LPR i Samoobrony.

7 września 2007 roku ustawa została uchwalona przez Sejm, następnie 22 września 2007 roku została podpisana przez Prezydenta RP Lecha Kaczyń-skiego, zaś 7 marca 2008 roku weszła w życie¹⁰⁰.

Ustawa o repatriacji

Jednym ze sposobów nabycia polskiego obywatelstwa jest repatriacja, czyli powrót do ojczyzny osób polskiego pochodzenia. Ustawa o repatria-cji została uchwalona dopiero przez Senat IV kadenrepatria-cji, 9 listopada 2000 roku, a weszła w życie 1 stycznia 2001 roku. Określa ona zasady nabywania obywatelstwa polskiego w drodze repatriacji oraz prawa repatrianta, a tak-że zasady i tryb udzielania pomocy repatriantom i członkom ich rodzin.

Ustawa wprowadza kategorię „pochodzenia polskiego”. Przepisy ustawy za osobę pochodzenia polskiego uznają tego, „kto deklaruje narodowość pol-ską, kogo co najmniej jedno z rodziców lub dziadków albo dwoje pra-dziadków było narodowości polskiej lub posiadało obywatelstwo polskie, ponadto tego, kto wykaże swój związek z polskością, w szczególności przez pielęgnowanie polskiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów”¹⁰¹.

Ustawa ogranicza wydawanie wiz repatriacyjnych jedynie dla tych osób polskiego pochodzenia, które zamieszkują na obszarze azjatyckiej części byłego ZSRR. O wizę repatriacyjną mogą ubiegać się zatem obywate-le Armenii, Azerbejdżanu, Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Uzbekistanu oraz azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej.

Oznacza to, że z repatriacji wyłączono osoby polskiego pochodzenia za-mieszkałe na Ukrainie, Białorusi, w Mołdawii, a także w europejskiej czę-ści Rosji i w państwach bałtyckich¹⁰². Przyczyny zawężenia ustawy o re-patriacji do azjatyckiej części b. ZSRR wyjaśnia Andrzej Chodkiewicz ze Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Jego zdaniem „należy prowadzić re-patriację ograniczoną do obszaru Azji Środkowej, gdzie Polacy nie mają szans rozwoju w kręgu cywilizacji islamskiej. Natomiast Polacy na terenie Białorusi, Litwy, Łotwy czy Ukrainy powinni otrzymywać taką pomoc, która zachęcałaby ich do budowania swego życia na miejscu [...] Szeroka akcja repatriacyjna – swoista «polityka otwartych drzwi» – oznacza zgodę na de-polonizację obszarów I Rzeczypospolitej, na których ludność polska obecna była od 700 lat. Cofanie się polskości i kręgu kultury polskiej (istniejącego

100 Atak na „Wspólnotę Polską”, „Wspólnota Polska” 2001, nr 3, zob. http://www.polonia-pol-ska.pl/index.php?id=b01_3_8 (pobrano 31.10.2005); Z.J. Winnicki, „Karta Polaka”..., s. 53–54.

101 Ustawa z 9 listopada 2000 roku o repatriacji, Dz.U., nr 106, poz. 1118, zob. isap.sejm.

gov.pl/Download?id= WDU20001061118&type=1 (pobrano 21.12.2012).

102 Ibidem.

48 ^{I RozdzIał}

w świadomości tamtejszych społeczeństw) trwa już od 200 lat i istnieje oba-wa, że żywiołowa akcja repatriacyjna przyśpieszy ten proces”¹⁰³.

Odpowiedzialność za sprowadzanie repatriantów ustawa zrzuciła na samo-rządy. Jest to jeden z głównych powodów tego, iż nie wywołała ona, wbrew obawom niektórych środowisk, masowej fali powrotów do Polski. Według senator Jolanty Danielak „proces repatriacji Polaków z Kazachstanu jest za-hamowany nie tylko przez brak środków, ale i niewielkie możliwości zapew-nienia im w kraju tego, co tym osobom proponowaliśmy: pracy, mieszkania, zabezpieczenia materialnego, nawet przyjaznej atmosfery”¹⁰⁴. Pracownicy am-basady RP w Ałma-Acie, jeszcze przed uchwaleniem ustawy o repatriacji, liczbę potencjalnych repatriantów z Kazachstanu oszacowali na 12–15 tysięcy osób¹⁰⁵. Jednakże do końca 2003 roku wnioski repatriacyjne w polskich pla-cówkach dyplomatycznych we wszystkich państwach Azji Środkowej złożyło łącznie 1500 osób¹⁰⁶, zaś do końca 2005 roku niespełna 2700 osób¹⁰⁷. Do 2012 roku powróciło do Polski zaledwie ok. 5–7 tysięcy osób¹⁰⁸.

Na osłabienie tendencji repatriacyjnych wywiera wpływ powszechna wśród kazachstańskiej Polonii nieznajomość języka i kultury polskiej, brak dokumentów potwierdzających posiadanie polskich korzeni, a także trakto-wanie na innych prawach członków rodzin przyszłych repatriantów niebędą-cych osobami polskiego pochodzenia¹⁰⁹. Według Macieja Langa, pierwszego sekretarza ambasady RP w Ałma-Acie, Polacy w Kazachstanie „identyfikują się ze Związkiem Sowieckim i w obecnej chwili ulegają szerzącemu się wiel-koruskiemu panslawizmowi. Charakteryzują się z jednej strony niechęcią do państwa kazachskiego, z drugiej podtrzymywaniem związku z kulturą

103 Państwo Polskie wobec... Jak dotąd nie powiodły się próby rozszerzenia obowiązującej ustawy na osoby polskiego pochodzenia z obszaru całego b. ZSRR.

104 Polonia ufa Senatowi. Z senator Jolantą Danielak, wicemarszałkiem Senatu RP, roz-mawia Wanda Witter, „Wspólnota Polska” 2004, nr 5, s. 47.

105 O powrotach Polaków z Kazachstanu. Z Bronisławem Kozłowskim, sekretarzem Am-basady RP w Ałma-Acie, „Głos Ludu”, Czeski Cieszyn, 23.12.2003, s. 4, zob. http://www.pol.

org.pl/ news3.php?detail=n1073814961.news (pobrano 31.10.2005).

106 L. Wątróbski, Polska-Polonia, wzajemne oczekiwania..., „Dziennik Kijowski” (dwutygo-dnik) 2003, nr 24, s. 1, 6, zob. http://www.pol.org.pl/news3.php?detail=n1075588958.news, s. 1.

6. (pobrano 30.10.2005).

107 B.J. Kozłowski, Repatriacja z krajów b. ZSRR w świetle ustawy, „Wspólnota Polska”

2006, nr 3, s. 28.

108 Rozbieżność w szacunkach spowodowana jest tym, iż w pewnym okresie do repatrian-tów z azjatyckiej części b. ZSRR doliczano także osoby sprowadzane z Kresów. Zob. A. Ry-bak, Ojczyzna nie czeka, „Gość Niedzielny” 2012, nr 51–52, s. 50.

109 O powrotach Polaków...

49

Polonia jako Przedmiot badań naukowych

rosyjską”¹¹⁰. Lang zauważa, że tylko 1/5 Polaków z Kazachstanu wyjeżdża do Polski, a większość z nich udaje się do Rosji i Niemiec¹¹¹.

Mimo przyjęcia w 2000 roku ustawy o repatriacji polskie władze są kry-tykowane za zbyt powolny sposób jej realizacji. Można spotkać się z opi-niami, iż proces ten niemal utknął w miejscu, a ustawa jest symbolem zawiedzionych nadziei. Jedną z przyczyn mizernych efektów obowiązującej ustawy repatriacyjnej jest zasada dobrowolności wystosowywania zaproszeń przez samorządy dla rodaków ze Wschodu. O nieskuteczności tej regulacji świadczy fakt, iż statystycznie na jedno zaproszenie przypada aż dziesięcio-ro chętnych. Tym, co zniechęca Polaków w Kazachstanie do ubiegania się o wizę repatriacyjną, jest także długi okres wyczekiwania na zaproszenie, które stanowi podstawę do wydania wizy. Ponadto wiele osób zaintereso-wanych repatriacją rezygnowało ze swych planów, dowiedziawszy się, iż repatriacja nie będzie się wiązała z wypłatą rekompensat za pozostawiany majątek. Czynnikiem zniechęcającym do wyjazdu do kraju przodków są także losy niektórych repatriantów – część z nich po przybyciu do Polski doświadczyła degradacji społecznej i zawodowej¹¹².

We wrześniu 2010 roku trafił do Sejmu obywatelski projekt noweliza-cji ustawy repatriacyjnej, podpisany przez 215 tysięcy osób. Według tegoż projektu finansowy ciężar repatriacji miałby zostać przeniesiony z samo-rządów na MSWiA. To ten resort miałby odpowiadać za zapewnienie re-patriantom mieszkania na okres nie krótszy niż dwa lata od momentu otrzymania przyrzeczenia wizy repatriacyjnej. Ustawa przewidywała też wy-płacanie świadczenia dla repatrianta w wysokości 1175 zł miesięcznie na pokrycie kosztów utrzymania w ciągu trzech pierwszych lat po przybyciu do Polski. Ustawa została jednak odrzucona przez Sejm, co tłumaczono głównie wysokimi kosztami jej wprowadzenia¹¹³.

Ustawa o cudzoziemcach

Nowa ustawa o cudzoziemcach została uchwalona 13 czerwca 2003 roku.

Określa zasady i warunki wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu cudzoziemców z jej terytorium. W świetle tej ustawy – zgodnie z wcześniej obowiązującymi

110 Państwo Polskie wobec...

111 Ibidem. Z kolei z badań dr. Bronisława Jana Kozłowskiego wynika, iż tylko w latach 1999–2000 zaledwie 1/3 Polaków, którzy wyjechali z Kazachstanu, zamieszkała w Polsce;

większość z nich wyjechała do Rosji. Zob. B.J. Kozłowski, Repatriacja z krajów..., s. 29.

112 P. Hut, Kilka uwag nad problematyką repatriacyjną, „Wspólnota Polska” 2006, nr 3, s. 31; B.J. Kozłowski, Repatriacja z krajów..., s. 28–30.

113 Ustawa repatriacyjna już w Sejmie!, zob. http://www.kresy.pl/wydarzenia,polacy?zobacz/

ustawa-repatriacyjna-juz-w-sejmie- (pobrano 21.12.2012).

50 ^{I RozdzIał}

przepisami – „cudzoziemcem jest każdy, kto nie posiada obywatelstwa pol-skiego”¹¹⁴. Novum tej ustawy jest zmiana zakresu osób wyłączonych z jej działania. Przepisów ustawy o cudzoziemcach nie stosuje się bowiem do cudzoziemców polskiego pochodzenia i członków najbliższej rodziny repa-trianta, w zakresie uregulowanym w ustawie o repatriacji z 9 listopada 2000 roku¹¹⁵.

Karta Polaka

Prace nad projektem ustawy o Karcie Polaka od początku spotkały się z dużym zainteresowaniem i poparciem środowisk polonijnych, zwłaszcza zaś Polaków na Wschodzie. Jednakże, jak wspomniano, ustawa o Karcie Polaka nie została przyjęta przez Sejm RP III kadencji (1997–2001), nie znalazła również poparcia w Sejmie IV kadencji (2001–2005). Przedstawi-ciele mającej większość koalicji SLD–UP uznali, iż przyjęcie Karty Polaka mogłoby doprowadzić do stworzenia sytuacji konfliktowych, podobnych do tych, jakie miały miejsce po uchwaleniu Karty Węgra. To właśnie „złe do-świadczenia z Kartą Węgra stały się jednym z powodów zahamowania prac nad Kartą Polaka”¹¹⁶. Odrzucenie ustawy o Karcie Polaka tłumaczono rów-nież względami finansowymi: „pozostaje też pytanie, czy stać nas na Kartę Polaka, bo musimy być przecież uczciwi wobec naszych rodaków i nie obiecywać czegoś, co będzie niewykonalne, nie pozwoli spełnić oczekiwań.

Rozbudzanie nadziei i niespełnienie oczekiwań – to jest dopiero dramat”¹¹⁷. Sprzyjający klimat polityczny dla przyjęcia ustawy nastąpił dopiero w 2007 roku, tuż przed samorozwiązaniem Sejmu V kadencji. Warto dodać, iż tym razem ustawa nie wywołała tak ostrego sprzeciwu politycznego – została przegłosowana niemal jednomyślnie (428 posłów było za, a tylko 3 było przeciw). Motywując uchwalenie Karty Polaka, ustawodawca wska-zywał, iż ma ona spełnić oczekiwania tych, którzy „obywatelami polskimi nigdy wcześniej nie byli, lecz ze względu na swoje poczucie tożsamości narodowej pragną uzyskać potwierdzenie przynależności do Narodu Pol-skiego”¹¹⁸. Jej celem było wzmocnienie więzi łączących Polaków na Wscho-dzie z Macierzą oraz wspieranie ich starań o zachowanie języka polskiego oraz narodowej tradycji. Według ustawy Karta Polaka może być przyznana

114 Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, Dz.U., nr 128, poz. 1175, art. 2, zob.

http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20031281175 (pobrano 21.12.2012).

115 Ibidem.

116 Polonia ufa Senatowi..., s. 46.

117 Ibidem.

118 Ustawa  z 7  września  2007  roku  o Karcie  Polaka,  (preambuła), Dz.U., nr 180, poz.

1280, zob. isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU20071801280&type=1 (pobrano 21.12.2012).

51

Polonia jako Przedmiot badań naukowych

osobie deklarującej przynależność do narodu polskiego, która spełnia łącz-nie następujące warunki:

1) wykaże swój związek z polskością przez przynajmniej podstawową zna-jomość języka polskiego, który uważa za język ojczysty, oraz znazna-jomość i kultywowanie polskich tradycji i zwyczajów;

2) w obecności konsula Rzeczypospolitej Polskiej, zwanego dalej „konsu-lem”, lub upoważnionego pracownika organizacji, o której mowa w art.

15 ust. 1, złoży pisemną deklarację przynależności do narodu polskiego;

3) wykaże, że co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pra-dziadków było narodowości polskiej lub posiadało obywatelstwo polskie albo przedstawi zaświadczenie organizacji polskiej lub polonijnej działają-cej na terenie jednego z państw, o których mowa w ust. 2 [1 z 15 państw powstałych po rozpadzie ZSRR], potwierdzające aktywne zaangażowanie w działalność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej przez okres co najmniej ostatnich trzech lat¹¹⁹.

Karta Polaka może być przyznana wyłącznie osobie nieposiadającej oby-watelstwa polskiego, będącej obywatelem jednego z 15 państw powstałych po rozpadzie ZSRR. Uchwalenie ustawy o Karcie Polaka miało w zamy-śle umożliwić Polakom przybywającym do kraju traktowanie ich od chwili przekroczenia granicy nie jako cudzoziemców, lecz jako Polaków. Posiadacz Karty może ubiegać się o zwolnienie z opłaty za wydanie wizy pobytowej długoterminowej uprawniającej do wielokrotnego wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub refundację tej opłaty (art. 5, ust 1). Dla Pola-ków zza wschodniej granicy przepis ten ma ogromne znaczenie, zważywszy na to, iż 2,5 miesiąca przed wejściem w życie ustawy Polska weszła do strefy Schengen. Ponadto dokument ów zwalnia z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę, daje możliwość podejmowania działalności gospodar-czej, studiowania i korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej na takich samych prawach jak obywatele polscy (art. 5, ust 1). Organem administra-cji publicznej rozpatrującym odwołania od decyzji o odmowie przyznania i decyzji o unieważnieniu Karty Polaka została Rada do spraw Polaków na Wschodzie. Warto także wspomnieć, iż projektodawcy ustawy powoływali się na „Kartę Zagranicznego Słowaka”, przyjętą przez parlament słowacki w 1997 roku¹²⁰.

Wbrew wcześniejszym szacunkom tylko część z potencjalnych benefi-cjentów Karty¹²¹ zdecydowała się na podjęcie starań celem jej uzyskania.

119 Ibidem, art. 2. ust. 1.

120 Zákon o zahraničnych Slovákoch a o zmene a doplnení niektorých zákonov, „Zbier-ka zákonov Slovenskej Republiky” 1997, č. 70.

121 Wg rządowych szacunków mogło ich być łącznie 2 611 600 osób. Zob. Z.J. Winnicki,

„Karta Polaka”..., s. 56.

52 ^{I RozdzIał}

Liczba złożonych i rozpatrzonych wniosków okazała się znikoma w stosun-ku do prognoz. Wielu zainteresowanych uzyskaniem Karty nie jest w sta-nie udokumentować polskiej narodowości rodziców i dziadków. Zdarza się także, iż ubiegający się o ten dokument czują się poniżani przez nieprzy-gotowanego do swej pracy konsula, który stara się podważyć ich polskość.

Problemem jest także, zwłaszcza dla ludzi starszych zamieszkałych na głę-bokiej prowincji, dotarcie do najbliższego Konsulatu RP¹²².

Karta Polaka została pomyślana jako alternatywa dla tych wszystkich osób pochodzenia polskiego, które pragnąc kontaktu z Polską, nie mogą lub nie chcą skorzystać z prawa do polskiego obywatelstwa¹²³. Jednak w ostatecznej wersji ustawy objęła ona wyłącznie Polaków – obywateli państw b. ZSRR. Stąd też jednym ze zgłaszanych zastrzeżeń wobec obowią-zującej ustawy jest to, iż nie ma ona powszechnego charakteru. Co prawda dla Polaków z Zachodu, nieposiadających obywatelstwa polskiego, możli-wość otrzymania Karty miałaby znaczenie głównie moralne i symbolicz-ne. Jednak dla Polaków z innych części Europy (np. z Bałkanów) i świata Karta w znacznym stopniu ułatwiłaby przyjazd do Polski i pobyt w niej¹²⁴.

Ustawa o obywatelstwie

Nowa ustawa o obywatelstwie polskim została uchwalona przez Sejm 2 kwietnia 2009 roku, zaś weszła w życie 15 sierpnia 2012 roku. Odchodzi ona od zasady, iż obywatel polski nie może być równocześnie obywatelem innego państwa (art. 3). Ponadto ustawa wprowadza możliwość przywra-cania obywatelstwa polskiego cudzoziemcom, którzy utracili obywatelstwo polskie przed 1 stycznia 1999 roku (m.in. z powodu nabycia obcego oby-watelstwa, wstąpienia do służby wojskowej w obcym państwie bez zgody rządu polskiego oraz ze względu na utratę lub pozbawienie obywatelstwa polskiego). Instytucja przywrócenia obywatelstwa polskiego była od wielu lat postulowana zwłaszcza przez środowiska polonijne¹²⁵.

122 Ibidem, s. 71.

123 Wielka polska rodzina... (niemożność przyjęcia polskiego obywatelstwa może wynikać np. z zakazu posiadania podwójnego obywatelstwa w krajach zamieszkania Polaków).

124 Refleksje  pozjazdowe.  Doradca  Prezydenta  RP  ds.  Polonii  Andrzej  Stelmachowski  o Karcie Polaka, „Wspólnota Polska” 2007, nr 5, s. 40–41.

125 Ustawa z 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim, Dz.U. z 2012, nr 0, poz. 161, zob.

isap.sejm.gov.pl/Download?id=WDU20120000161&type=1 (pobrano 21.12.2012). Przepisy doty-czące przywrócenia obywatelstwa polskiego (rozdział V) weszły w życie 15.05.2012 roku.

II.