Berberowie – autonomia kulturalna

Berberowie to rdzenni mieszkańcy państw Maghrebu, którzy zamieszki-wali te kraje jeszcze przed przybyciem i osiedleniem się Arabów. Plemiona arabskie napłynęły do Afryki północnej ze wschodu kilkoma falami. Pierwsza z nich niosła islam w VII wieku. Kolejne, poważne fale, miały miejsce w wie-kach X–XII. W rezultacie, w wieku XVII język arabski zaczął dominować w Tunezji i Algierii, a tamtejsze plemiona mówiące po berbersku schroni-ły się w górach – jak najdalej od władz osmańskich. W Maroku większość ludności mówiła nadal po berbersku, a jej sytuacja zaczęła się zmieniać na niekorzyść w wieku XIX wraz z aktywną kolonizacją kraju przez Europejczy-ków. W Algierii sytuacja Berberów zaczęła się pogarszać w latach 30. i 40. XX w. wraz z narodzinami w tym kraju idei narodowej, która nawiązywała do arabskości i do języka arabskiego. Problem Berberów stał się na dodatek przedmiotem manipulacji ze strony francuskich władz kolonialnych, które

256 S.S. Hasan, Christians versus Muslims in Modern Egypt: The Century-Long Struggle for Coptic

Equality, Oxford University Press, Oxford–New York 2003, s. 32–53; M. Guirguis, N. van

Do-orn-Harder, The Emergence of the Modern Coptic Papacy. The Egyptian Church abd Its Leadership

from the Ottoman Period to the Present, The American University in Cairo Press, Cairo–New York

starały się skłócić Arabów z Berberami i podkreślały, że Berberowie z Kabylii są ludem w rzeczywistości europejskim i jako taki powinien „powrócić” na łono cywilizacji europejskiej. W latach 30. XX w. propagandowe filmy fran-cuskie przedstawiały Berberów jako potomków Celtów, a podręczniki szkol-ne we Francji mówiły o rdzenszkol-nej ludności Afryki Północszkol-nej jako o „naszych przodkach Galach”257. Władze francuskie w Maroku podtrzymywały także tradycyjne układy plemienne Berberów z ich systemem prawa zwyczajowego jako przeciwwagi wobec ruchu narodowców marokańskich oraz umacniania się muzułmańskiego prawa religijnego. W ramach tej polityki popierano te wpływowe klany berberskie, których członkowie podejmowali współpracę z władzami kolonialnymi. Przykładem może być rodzina wielkich właścicieli ziemskich Al-Glaoui z Marrakeszu, która jeszcze w latach 20. XX w. pomo-gła Francuzom w organizowaniu spośród swojego klanu Chleuh oddziałów zbrojnych wykorzystywanych do tłumienia antyfrancuskich rewolt w Maro-ku258.

Ta szczególna „opieka” Francuzów nad Berberami z Kabylii spowodowała, że arabscy nacjonaliści traktowali Berberów jako zdrajców i kolaborantów. W trakcie walki o niepodległość Algierii Berberowie z Kabylii byli margina-lizowani, a po opuszczeniu kraju przez Francuzów – poddani ostracyzmo-wi przez nowe władze259. Po uzyskaniu przez kraje Maghrebu niepodległości Berberowie tworzyli zróżnicowany wewnętrznie ruch i domagali się przede wszystkim uznania ich jako odrębnego narodu Amazigh. Z żądaniem tym wiązały się przekonania, że naród Amazigh zamieszkuje kraj Tamazgha, roz-ciągający się od oazy Siwa w Egipcie na wschodzie po Wyspy Kanaryjskie na Zachodzie i po pustynię Sahara na południu. Perspektywa utworzenia w tym kraju państwa godziła w integralność terytorialną istniejących państw Ma-ghrebu i jako taka była zwalczana przez władze tych państw. Była też trudną

257 Por. D.H. Slavin, French Colonial Film before and after Itto: From Berber Myth to Race War, „French Historical Studies” 1998, t. 21, nr 1, s. 129–130.

258 Por. W.A. Hoisington, Jr., Cities in Revolt: The Berber Dahir (1930) and France’s Urban

Strategy in Morocco, „Journal of Contemporary History” 1978, t. 13, nr 3, s. 433–434; H.D.

Slavin, dz. cyt., s. 129.

259 Na początku XXI wieku w Algierii mieszkało ok. 6 mln Berberów, w tym ok. 4 mln Kabylów, co stanowiło ok. 20% trzydziestomilionowej populacji państwa. W Maroku Berberowie stanowi-li ok. 40–45% populacji, która podobnie jak w Algierii stanowi-liczyła ok. 30 mistanowi-lionów. Jednocześnie ok. 2,5 mln Berberów mieszkało w Europie Zachodniej, z czego ok. połowa we Francji, a pozostała część – w Holandii, Belgii, Włoszech i Hiszpanii – zob. B. Maddy-Weitzman, Ethno-politics and

Globalisation in North Africa: The Berber Culture Movement, „The Journal of North African

do realizacji ze względu na wewnętrzne zróżnicowanie środowiska Berberów. W praktyce Berberom chodziło o uznanie ich języka znanego pod nazwą

tamazight w charakterze oficjalnego języka w państwach Afryki Północnej

oraz o zmianę nastawienia władz tych państw wobec Berberów w sferze edu-kacji, ochrony socjalnej i gospodarki. Berberowie czuli się pokrzywdzeni, zepchnięci na margines i zagrożeni arabizacją. W latach 70. na scenie poli-tycznej krajów Maghrebu pojawił się nowym czynnik: radykalny islamizm. To pogorszyło sytuację Berberów, gdyż islamiści kierowali pod ich adresem zarzut o to, że są zwróceni ku ideom liberalnym i wartościom demokracji zachodniej. Z drugiej strony, władze państw Maghrebu traktowały Berberów jako przeciwwagę dla wpływów islamistów. Król Hassan II umacniał też więzi z Berberami, zawierając małżeństwa z córkami przywódców plemion berbe-ryjskich. Ostatecznie w 1994 r. nastąpił radykalny zwrot w police władz wo-bec Berberów. Król Hassan II podkreślił znaczenie języka i kultury Amazigh dla podtrzymania tożsamości kulturowej Berberów jako ważnego elementu tożsamości Maroka. W 2011 r. język Berberów został ogłoszony językiem urzędowym w Maroku obok języka arabskiego260.

Krok króla Maroka przyniósł normalizację w stosunkach między Araba-mi i BerberaAraba-mi. Dowodem tego może być dokument nazwany „Manifestem Berberów” z 2000 r., którego autorem był Mohammed Chafik, dyrektor pierwszej w Maroku instytucji zajmującej problemami Berberów o nazwie Królewski Instytut Kultury Amazigh. Instytucja ta utworzona została za zgo-dą władz marokańskich, a jej nazwa „Królewski” miała świadczyć o lojalności Berberów do króla i monarchii. Manifest, który podpisały setki intelektuali-stów marokańskich pochodzenia berberskiego wskazał na ciągłość tradycji kulturowej w basenie Morza Śródziemnego i wezwał do współpracy między członkami grup etnicznych i wspólnot religijnych zamieszkujących Śród-ziemnomorze261.

Berberowie w Maroku uzyskali tak pożądaną autonomię kulturalną. Czy jednak nie należy się w przyszłości spodziewać radykalizacji ich żądań? Jest to

260 Por. M. Errihani, The Amazigh renaissance: Tamazight in the time of Mohammed VI, [w:]

Contemporary Morocco. State, Politics and Society under Mohammed VI, red. B. Maddy-Weitzman,

D. Zisenwine, Routledge, Abingdon–New York 2013, s. 57–69.

261 Zob. B. Maddy-Weitzman, Contested Identities: Berbers, „Berberism”, and the State in North

Africa, „Journal of North African Studies” 2001, t. 6, nr 3, s. 23–47; Berber Manifesto, 2000,

http://www.mondeberbere.com/societe/manifest.htm [dostęp: 21.09.2011]; B. Maddy-We-itzman, The Amazigh factor: state-movement relations under Mohammed VI, [w:] Contemporary

bardzo prawdopodobne, zwłaszcza że w pozostałych krajach Maghrebu ich sytuacja jako mniejszości jest znacznie gorsza niż w Maroku262.