Uśmierzenie plemion

Władze kolonialne ingerowały również w stosunki między miejskimi ośrod-kami a ludnością wiejską, zmieniając w ten sposób lokalne systemy politycz-ne. Tak było w Maghrebie, gdzie władze francuskie i włoskie osłabiły pozy-cje plemion, co miało duże znaczenie dla umocnienia się ośrodków miejskich związanych ze strukturami państwowymi. System polityczny Afryki Północnej został opisany jeszcze przez Ibn Chalduna w jego słynnej pracy

Al-Mukaddi-ma. Charakteryzował się istnieniem dwóch biegunów władzy i wpływu. Jeden

stanowiły ośrodki osadnictwa miejskiego, a drugi – półkoczownicza ludność wiejska. W miastach formowały się dynastie, które wszakże czerpały swoją siłę ze współpracy z wojowniczymi plemionami. Sułtanowie marokańscy podtrzy-mywali dobre stosunki z plemionami, nadając ich szejkom honorowe tytuły i przekazując im różnego rodzaju prezenty. Władza centralna obejmowała je-dynie część terytorium kraju i część ta znana była jako bilad al-machzan (kraj rządu sułtana). Część znajdująca się poza wpływami władz sułtańskich znana była jako bilad as-siba (dosł. kraj porzucony)66. Przed przybyciem Europejczy-ków istniała równowaga polityczna między ośrodkami miejskimi i plemiona-mi. Władze przystąpiły do szeroko zakrojonej kampanii przeciwko plemionom, uważanym przez nie za główną przeszkodę w skutecznym administrowaniu podbitymi krajami, i zakłóciły tę równowagę.

W Algierii, po zdobyciu przez Francuzów w 1830 r. Algieru, wojna prze-niosła się w głąb kraju, gdzie lokalni przywódcy plemienni stawili obcym

65 J.-L. Miège, dz. cyt., s. 375–452; E. Burke, Prelude to Protectorate in Morocco, University of Chicago Press, Chicago 1976, s. 56–58; R. Mabro, S. Radwan, dz. cyt., s. 82–84; Z.Y. Hershlag, dz. cyt., s. 171–172, rozdz. 7; M. Singer, The Economic Advance of Turkey, 1923–1960, Ayyildiz Matbaasi, Ankara 1977, s. 30–39; Ch. Issawi, The Decline of Middle Eastern Trade, dz. cyt., s. 162, 237 (Table A.10).

66 Zob.: J. Wyrtzen, Colonial State-Building and the Negotiations of Arab and Berber Identity in

Protectorate Morocco, „International Journal of Middle Eastern Studies” 2011, t. 43; D.M. Hart, Tribe and Society in Rural Morocco, Frank Cass, Abingdon–New York 2000, s. 9.

zdecydowany opór67. Najsilniejszy opór stawił emir Abd al-Kadir (1807– –1883), przywódca mistycznego bractwa kadirijja. Francuzi pokonali jego wojowników w 1835 r. i zmusili emira do podpisania pokoju w Tafnie w 1837 roku68. Abd al-Kadir schronił się następnie w Maroku, co doprowadziło do starcia francusko-marokańskiego pod Isly w 1844 roku69. Pokonany sułtan Maroka musiał zaprzestać wspierania Abd al-Kadira, który oddał się w ręce Francuzów w 1847 roku. Również Ahmad Bej, osmański rządca Konstanty-ny, zmuszony został uznać zwierzchnictwo Francji70. Francuskie wojska pod dowództwem marszałka Thomasa-Roberta Bugeauda złamały opór innych przywódców lokalnych w Algierii71.

W Maroku, które od 1912 r. było protektoratem Francji, pełnia władza spo-czywała w rękach francuskiego gubernatora. Formalnie krajem rządził sułtan, który miał do pomocy rząd z wielkim wezyrem oraz ministrami, ale wszystkie dekrety królewskie oraz decyzje ministerialne musiały być najpierw zatwier-dzone przez francuskiego gubernatora. Sądownictwo nawiązywało do umów

67 Na temat podboju 1830 r. zob.: A.A. Heggoy, R.R. Crout, Historical Dictionary of Algeria, Sca-recrow Press, Metuchen, N.J., 1981, s. 7; Ch.-A. Julien, La Conquête et les débuts de la colonization

(1827–1871), Presses universitaires de France, Paris 1964, s. 1–63; Tenże, Turkish Rule in Algeria and Tunisia, 1516–1830, [w:] History of North Africa: Tunisia, Algeria, Morocco, red. Ch.-A. Julien,

Routledge & Keegan Paul, London 1970, s. 273–335; J.-C. Vatin, L’Algérie politique. Histoire et

société, Presses de la Fondation nationale des sciences politiques, Paris 1983, s. 927–1058.

68 Tekst układu z Abd al-Kadirem w: J.C. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World

Politics. A Documentary Record, t. 1: European Expansion, 1535–1914, Yale University Press, New

Haven–London 1975, s. 259–260.

69 Por. Ch.-R. Ageron, L’Historie de l’Algérie contemporaine, t. 2 : De l’insurrection de 1871 au

dé-clenchement de la guerre de Libération (1954), Presses universitaires de France, Paris 1979, s. 429,

177–178.

70 Posiadłości francuskie w Afryce Północnej zaczęto określać terminem „Algérie” od 1839 r. Losy emira Abd al-Kadira były bardzo złożone. Po oddaniu się w ręce Francuzów emir był więziony we Francji i został uwolniony w 1852 r. przez Napoleona III. Następnie mieszkał w Bursie w Turcji oraz w Damaszku, gdzie zmarł w 1883 r. W 1860 r. ocalił życie 12 tys. chrześcijan w tym mieście w cza-sie zamieszek na tle religijnym. Tym czynem zyskał sobie szeroką popularność we Francji. W 1869 r. wziął udział w otwarciu Kanału Sueskiego. Niektóre źródła mówiły o tym, że wspierał politykę Napoleona III w Maghrebie, w tym także i Algierii w zakresie pobudzania rozwoju cywilizacyjnego w tym regionie. Abd al-Kadir spisał wspomnienia pt. Rappel á l’intelligent (1858), w których wyraził nadzieję na porozumienie się muzułmanów z Europejczykami. Zob.: J. Clancy-Smith, Rebel and

Saints: Muslim Notables, Populist Protest, Colonial Encounters (Algeria and Tunisia, 1800–1904,

Uni-versity of California Press, Berkeley 1994, s. 254–255; A.H. Kasznik, Abd el-Kader, 1808–1883.

Geneza nowożytnej Algierii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1977.

71 Literatura o Abd al-Kaderze jest bardzo bogata. Jedno z pierwszych opracowań to: A. Bellema-re, Abd-el-Kader: Sa Vie politique et militaiBellema-re, Hachette, Paris 1863. Zob. także: R. Danzinger,

Abd al-Qadir and the Algerians: Resistance to the French and Internal Consolidation, Holmes and

Meier, New York 1977, s. 241–255; Ph.C. Naylor, France and Algeria. A History of Decolonization

o tzw. kapitulacjach, na podstawie których cudzoziemcy byli wyłączeni spod jurysdykcji sądów sułtana72. Po 1912 r. pierwszoplanową postacią na scenie politycznej Maroka był generał Hubert Lyautey, francuski rezydent generalny. Francuski gubernator wierzył, że każdy oficer w służbie kolonialnej jest niczym starożytny Rzymianin i ma do spełnienia specjalną misję wobec ludów Afry-ki Północnej. Miała ona polegać na przyuczaniu tubylców do nowych metod gospodarowania według europejskich wzorców technologicznych oraz na za-szczepianiu im wysokich wzorców moralnych, ukształtowanych przez cywiliza-cję europejską. Lyautey uważał, że wspólnoty tubylców i kolonistów powinny rozwijać się samodzielnie i niezależnie jedna od drugiej. Miało to zachować toż-samość kulturową Marokańczyków i zapewnić dominację Francuzów. Poglądy te znalazły wyraz także w urbanistycznych planach rozbudowy miast marokań-skich. W Rabacie, Fezie i innych miastach powstawały wokół starej zabudowy „nowe miasta” kolonialne z nowoczesną infrastrukturą73.

Zakończenie I wojny światowej pozwoliło gubernatorowi Lyauteyowi przystąpić do działań na rzecz skonsolidowania władzy Francji w protekto-racie. W marcu 1919 r. kolonowie francuscy utworzyli radę zarządzającą, która miała oddziały w poszczególnych prowincjach. W 1923 r. podobną radę pozwolono utworzyć Marokańczykom, którzy znani byli z sympatii pro-francuskich74. Jednocześnie wzmocniono kontrolę nad terenami plemienny-mi i przeprowadzono selekcję przywódców pleplemienny-miennych (kaidów), usuwając najbardziej nieposłusznych75. Łączono to z polityką skłócania kaidów i prze-ciągania jednych na swoją stronę w walce z drugimi. Jako przykład może słu-żyć historia rodu El Glaoui z południa Maroka. W 1919 r. Lyautey wyznaczył członka tego rodu o imieniu Si Thami na gubernatora Marrakeszu. Si Thami poprowadził swoich wojowników u boku Francji przeciwko kaidowi plemion na południu Maroka i zgromadził ogromny majątek jako gubernator Marra-keszu – był bowiem posłuszny władzom francuskim76.

72 Zob. na ten temat: A. Dziubiński, Historia Maroka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.

73 Zob.: H. Lyautey, Du rôle colonial de l’armée, „Revue des Deux Mondes” 1900, nr 157 (15 janvier), s. 308–329; G. Wright, The Politics of Design in French Colonial Urbanism, University of Chicago Press, Chicago 1991, s. 142–143; W.A. Hoisington Jr., Lyautey and the French Conquest

of Morocco, Macmillan, Basingstoke 1995.

74 Zob. S.A. Scham, Lyautey in Morocco: Protectorate Administration, 1912–1925, University of California Press, Berkeley 1970, s. 75.

75 Pisze o tym: R. Bidwell, Morocco under Colonial Rule: French Administration of Tribal Rule1915–

1956, Frank Cass, London 1973, s. 81, 95–96.

Kampania podporządkowania niepokornych plemion rozpoczęła się w 1920 r. i trwała trzy lata. Ostatnim bastionem powstańców był region Zaiane w Środkowym Atlasie, gdzie dominowały plemiona Beni Quarain. Walki w tym regionie były bardzo ciężkie. Przeciwko 7 tys. wojownikom wal-czyło ok. 21 tys. żołnierzy gubernatora, wśród których przeważali mieszkań-cy innych części Maroka. Po rozbiciu plemion z Zaiane gubernator Lyautey otrzymał stopień marszałka77.

W hiszpańskiej części Maroka od lutego 1919 r. trwały walki między oddzia-łami hiszpańskim a plemionami z Gór Rif. Najpierw oddziały generała Jordana Berenguera rozbiły ludzi kaida El Raisuniego i 15 października 1920 r. zajęły święte miasto Chaouén, które do tej pory było samorządne i niezależne od władz hiszpańskich, ale latem plemiona z Rifu rozbiły armię hiszpańską. Stało się tak za sprawą talentu organizacyjnego jednego z przywódców plemiennych Abd al-Ka-rima al-Khattabiego. 25 lipca 1925 r. doszło do wielkiej bitwy pod Annaoualem. Jak się później okazało była to największa porażka armii kolonialnej w Afryce w XX wieku. W lutym 1924 r. Abd al-Karim al-Khattabi ogłosił się emirem Rifu. Jego władza trwała do 26 maja 1926 r., bowiem 8 maja 1926 r. połączone siły hiszpańsko-francuskie, liczące ok. 123 tys. żołnierzy, pokonały plemiona Rifu78.

Gubernator Lyautey, traktując lokalne podziały etniczne jako instrument polityki, zaczął też budzić ruch emancypacyjny wśród Berberów. Od 1923 r. powstawały szkoły dla Berberów, z francuskimi programami nauczania, w nadziei na stworzenie profrancuskiej elity społecznej jako przeciwwagi dla arabskich narodowców79. Dla wielu arabskich notabli współpraca z władzami francuskimi w zakresie modernizowania kraju była do pogodzenia z żądania-mi zniesienia protektoratu. Tacy działacze społeczni i polityczni jak Ahmed R’honi, Andussalam Bennuna czy Mohamed Hajoui popierali w latach 10. i 20. XX w. plany gubernatora dotyczące budowania szkół, dróg, systemów elektryfikacyjnych czy banków80.

the House of Glaoua 1893-1956, Longman, London 1956, s. 153–159, D. Rivet, Lyautey et l’institution du protectorat français au Maroc, 1912–1926, t. 1–3, L’Harmattan, Paris 1988, t. 2,

s. 181–182.

77 Zob. C.V. Usborne, The Conquest of Morocco, Stanley Paul, London 1936, s. 242–243; J.P. Halstead, Rebirth of a Nation: the Origins and Rise of Moroccan Nationalism 1912–1944, Harvard University Centre for Middle Eastern Studies, Cambridge, MA, 1969, s. 115.

78 Zob.: C.R. Pennell, A Country with a Government and a Flag: The Rif War in Morocco, 1921– –1926, Menas Press, Wisbech 1986, s. 87–88, 110–116, 215–216; C.V. Usborne, dz. cyt., s. 251–253; G. Ayache, La guerre du Rif, L’Harmattan, Paris 1996, s. 51, 84–89, 131–159. 79 Piszą o tym: S.A. Scham, dz. cyt., s. 66–70; J.P. Halstead, dz. cyt., s. 72–73.

Libia została zajęta w 1911 r. przez Włochy i formalnie zaanektowana 25 lutego 1912 r., ale wojna między oddziałami włoskimi a siłami osmański-mi i osmański-mieszkańcaosmański-mi Libii trwała nadal. W kwietniu 1912 r. Włosi utrzymy-wali w Libii 115-tysięczną armię oraz eskadry aeroplanów. W październiku 1912 r. podpisany został układ w Ouchy, na mocy którego Stambuł zrezy-gnował ze zwierzchności nad Trypolitanią wraz Cyrenajką. W marcu 1913 r. Włochom udało się podporządkować miasta na wybrzeżu Trypolitanii oraz teren między Benghazi a Darną w Cyrenajce. Jednak wybuch I wojny świato-wej sprawił, że Włosi musieli wycofać z Afryki część swojej armii, w związku z czym możliwości utrzymania przez nich Trypolitanii i Cyrenajki stały się ograniczone. W Trypolitanii w kwietniu 1915 r. wojska włoskie poniosły klę-skę pod Kasr Bu Hadi w bitwie z wojownikami Ramadana as-Suwajhliego z Misraty. W Cyrenajce opór stawiali przede wszystkim członkowie bractwa mistycznego sanusijja, którzy ogłosili świętą wojnę przeciwko najeźdźcom. Na południu kraju w Fazzanie wojska osmańskie utrzymywały swoje pozycje jeszcze w 1913 r., a po ich wycofaniu się o tereny te zaczęły rywalizować Wło-chy i Francja. W kwietniu 1917 r. przywódca sanusytów Sajjid Idris podpisał z władzami włoskimi pokój w Akramie, na mocy którego sanusyci przejęli całą Cyrenajkę poza portami na wybrzeżu. Na szczęście dla Włochów, mię-dzy sanusytami a As-Suwajhlim doszło na tle walki o wpływy do poważnego konfliktu, który zakończył się krwawą bitwą pod Bani Walid81.

Po zakończeniu I wojny światowej zwycięskie mocarstwa ustaliły, że Li-bia przypadnie w udziale Włochom – zgodnie z ustaleniami zawartymi w Londynie w 1915 roku. Władze włoskie postanowiły utrzymać podział kraju na Trypolitanię oraz Cyrenajkę i zapewniły obydwu prowincjom szero-ką autonomię. W Rzymie zdawano sobie sprawę, że gospodarka włoska nie udźwignie kosztów rządów bezpośrednich w Libii. W czerwcu i październiku 1919 r. uchwalone zostały statuty dla obydwu prowincji znane jako „Legge Fondamentale”. W październiku 1920 r. rozpoczęły się negocjacje między Włochami a Cyrenajką, w rezultacie których podpisane zostało porozumienie w Ar-Radżmie. Na jego mocy Idris as-Sanusi został emirem Cyrenajki i miał otrzymywać subsydium od Rzymu. W Trypolitanii Włosi zgodzili się na

po-s. 185.

81 Na temat tych wydarzeń zob.: J. Wright, Libya. A Modern History, The Johns Hopkins Univer-sity Press, Baltimore 1981, s. 28–30; L.S. Anderson, The State and Social Transformation in

Tuni-sia and Libya, 1830–1980, Princeton University Press, Princeton 1986, s. 117–122;

E.E. Evans-Pritchard, The Sanusi of Cyrenaica, Clarendon Press, Oxford 1949, s. 118–125; D. Vandewalle,

wstanie tzw. Republiki Trypolitanii i pozostawili swobodę działania Rama-danowi as-Suwajhiliemu w nadziei, że ten zapanuje nad plemionami. Jednak As-Suwajhili nie zdołał stworzyć reprezentacji wszystkich plemion i zginął podczas międzyplemiennych walk w sierpniu 1920 roku82.

W listopadzie 1920 r. w Gharjanie spotkali się przywódcy plemion Try-politanii w celu pokojowego uregulowania konfliktu. Postanowiono wybrać jednego przywódcę i powołać radę plemion. W styczniu 1922 r. szejkowie plemion spotkali się w Syrcie z Sajjidem Idrisem i zwrócili się do niego, aby przejął pod swoją kontrolę również plemiona Trypolitanii i ogłosił powstanie jednego emiratu Trypolitanii i Cyrenajki. Jednak Sajjid Idris obawiał się, że ogłoszenie powstania emiratu sprowokuje Włochów do działań wojennych. W październiku 1922 r. we Włoszech doszedł do władzy Benito Mussoli-ni i sprawa stała się jeszcze bardziej skomplikowana. Sajjid Idris postanowił opuścić kraj i w grudniu 1922 r. wyjechał do Egiptu. W tym czasie Włosi przystąpili do podboju Trypolitanii. Ich wojska zajmowały miasto po mieście, osadę po osadzie83.

Po podbiciu Trypolitanii wojska włoskie rozpoczęły w 1924 r. kampanię przeciwko sanusytom w Cyrenajce84. W kolejnych latach ruchem oporu sanu-sytów kierował Umar al-Muchtar, szejk jednego z plemion, który początkowo wyemigrował wraz Sajjidem Idrisem do Egiptu, ale w 1923 r. powrócił do Cyrenajki. Ofensywa Włochów, którymi kierował marszałek Rodolfo Gra-ziani, doprowadziła do dewastacji prowincji. Część ludności znalazła się za-mknięta w obozach koncentracyjnych bez środków do życia, gdyż Włosi nisz-czyli domostwa i zabijali bydło. W latach 1912–1943 mogło zginąć nawet do 300 tys. mieszkańców Trypolitanii i Cyrenajki, co przy ogólnej liczbie miesz-kańców obydwu prowincji ocenianej na ok. 1 mln osób oznaczało ogromne straty ludzkie. 11 września 1931 r. schwytany został Umar al-Muchtar. Gra-ziani, który był w tym czasie we Włoszech, przyjechał natychmiast do Libii i nadzorował przebieg rozprawy nad przywódcą sanusytów. Pięć dni później Umar al-Muchtar został powieszony w miejscowości Suluk w obecności ok. 20 tys. Beduinów, celowo spędzonych z okolicy85.

82 O Republice Trypolitanii zob.: L.S. Anderson, The Tripoli Republic 1918–1922, [w:] Social and

Economic Development of Libya, red. E.G.H. Joffé, K. Maclachlan, Menas Press, London 1982, s.

43–66; J. Wright, dz. cyt., s. 30–32. 83 Por. D. Vandewalle, dz. cyt., s. 29–30.

84 Tekst układu brytyjsko-włoskiego o granicy między Cyrenajką a Egiptem podaje: J.C. Hure-witz, dz. cyt., t. 2, s. 366–367.