Przywództwo wojskowe

Jeśli historia Afryki Północnej i dzieje Safawidów pokazują, że państwa powstawały w rezultacie podboju przez wojownicze plemiona, które łączyła religia, to przykłady Karachanidów, Seldżuków, Osmanów, Uzbeków i Ka-zachów tworzą drugi rodzaj organizacji ruchów społecznych ukierunkowa-nych na podbijanie nowych terenów i ich mieszkańców. Koczownicy napły-wający na Środkowy i Bliski Wschód z Azji byli zróżnicowani ze względu na genealogię i skupiali się wokół przywódców wojskowych wywodzących się z ich rodów. Tymczasowe przywództwo oddawano wówczas w ręce chanów, których władza obejmowała działania militarne lub poszukiwanie nowych pastwisk. Chan nie mógł ingerować w sprawy poszczególnych rodzin oraz rodów oraz nie mógł narzucać swojej woli pojedynczym członkom hordy. Pozycję wodza zapewniały głównie zwycięstwa militarne, jakkolwiek pod-stawy legitymizacji władzy mogły zawierać również komponenty religijne

112 R.D. Crews, A. Tarzin, The Taliban and the Crisis of Afghanistan, Harvard University Press, Harvard, MA, 2009; A. Ghani, C. Lockhart, Fixing Failed States: A Framework for Rebuilding

a Fractured World, Oxford University Press, New York 2008; L.P. Goodston, Afghanistan’s Endless War: State Failure, Regional Politics, and the Rise of the Taliban, University of Washington Press,

wynikające z praktykowania obrzędów szamańskich. Migrujące ludy były zorganizowane w niewielkie hordy wojowników, zwanych ghazi, pod przy-wództwem politycznym beja i duchowym przyprzy-wództwem baby, mistrza bractwa mistycznego. Hordę zespalała chęć zdobycia bogatych pastwisk, łupów oraz idea wojny z niewiernymi w imię islamu. Najeźdźcy niszczyli uprawy, odcinali miasta od terenów rolniczych, co prowadziło do wyludnie-nia rozległych terenów. Jednak kiedy już opanowali dane terytorium, wtedy tworzyli stałe struktury administracji. Sułtanowie seldżuccy przymusowo osiedlali innych nomadów, mimo że sami byli jeszcze niedawno koczowni-kami i tworzyli zaciężną armię spośród Gruzinów i innych chrześcijan, gdyż nie mieli zaufania do wojowników z bratnich plemion pochodzenia turec-kiego. W administracji zatrudniano perskich skrybów, budowano karawan-seraje dla pobudzenia handlu i sprowadzano z Persji teologów i jurystów muzułmańskich, tworząc w ten sposób infrastrukturę dla praktykowania kultu. Szkołom religijnym przekazywano ziemię i nieruchomości oraz pie-niądze, które ściągano w formie podatku od chrześcijan113.

Czynnik legitymizacji religijnej nabierał znaczenia w miarę islamizowania się plemion tureckich. Ten proces był następstwem kontaktów z ludnością osiadłą na podbijanych terenach i osiedlania się nomadów. W pierwszych ka-ganatach turkuckich (552–744) praktykowano obrzędy szamańskie, ale wraz z przechodzeniem na osiadły tryb życia coraz silniejsze było oddziaływanie chrześcijaństwa, zoroastryzmu, manicheizmu, islamu i buddyzmu. Szczegól-nie aktywni w propagowaniu islamu byli misjonarze suficcy z Iranu, któ-rzy przekraczali rzekę Oksus, aby nawracać ludy tureckie. Islam, który ludy te zaczęły praktykować był w konsekwencji daleki od ortodoksji, co miało wpływ na większą otwartość i tolerancyjność sułtanów tureckich po przyję-ciu przez nich kontroli politycznej nad krajami muzułmańskimi, w których dominował główny nurt islamu sunnickiego. Konfrontacja militarna wzdłuż rzeki Oksus między nomadami a ludnością osiadłą miała jeszcze jeden waż-ny skutek – sprzyjała mianowicie przechodzeniu nomadów na osiadły tryb życia. Początkiem tego procesu były forty i warownie, które obydwie strony konfrontacji budowały wzdłuż rzeki. Pogranicze było polem dla kontaktów, wymiany doświadczeń i towarów114.

113 S.J. Shaw, E.K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, t. 1: Empire of the

Gazis: The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280–1808, Cambridge University Press,

Cambridge 1997, s. 1–2.

114 Zob. L. Gumilow, Dzieje dawnych Turków, przeł. T. Zabłudowski, PIW, Warszawa 1972; S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 4.

Suficcy mistrzowie (babi), którzy prowadzili tureckie grupy plemienne do podboju Azji Mniejszej i Bałkanów prezentowali typ przywództwa wojskowe-go połączonewojskowe-go z odwoływaniem się do religii jako źródła uprawomocnienia władzy. Sukces na polu walki świadczył o łaskawości Boga wobec wodza. Wódz popierany był przez swoich klientów pochodzących spoza jego rodu, rodzinę i wodzów mniejszych grup politycznych spokrewnionych z rodziną wodza oraz ich sprzymierzeńców. Poparcie tych mniejszych wodzów zapewniały sukcesy wojenne, jak również delikatne negocjacje. Wódz wykorzystywał to wsparcie dla podporządkowania sobie ludności osiadłej w osadach, dla zbierania podat-ków i innych form zarządzania terytorium. Ten typ konfederacji plemiennej, zwany ujmakiem, był właściwie zalążkiem systemu państwowego, mimo że główne rodziny tworzące elitę władzy nadal postrzegały sprawy administrowa-nia terytorium w kategoriach pokrewieństwa. Ujmaki były tworzone na bazie pokrewieństwa. Plemiona rozrastały się w naturalny sposób i podlegały podzia-łowi na mniejsze samodzielne jednostki, które tworzyły koalicje z podobny-mi do nich plepodobny-mionapodobny-mi. Konfederacje te podobny-miały swoich przywódców, którypodobny-mi zostawali najbardziej wpływowi wodzowie plemienni. Ich władza opierała się na stosunkach patronackich z wojownikami i na kontrolowaniu zasobów na-turalnych – pastwisk, studni, daniny od mieszkańców osad. Ujmaki były przy tym generalnie nietrwałe z powodu tego, że czerpały siłę z osobistego męstwa swoich przywódców i lojalności półniezależnych wojowników, którzy stale kal-kulowali korzyści i straty z popierania swojego przywódcy, stale walczyli między sobą o przywództwo i stale wzniecali bunty przeciwko dominacji głównych wodzów115.

Przejście nomadów na osiadły tryb życia zapoczątkowało poważne zmiany w ich dotychczasowym trybie życia. Jedni znaleźli zajęcie przy organizacji handlu karawanowego; inni stawali się najemnikami w drużynach miejsco-wych władców; jeszcze inni tworzyli własne lokalne dynastie i rządzili rozle-głymi często terytoriami na obrzeżach Kalifatu Abbasydzkiego. Taki rodowód miała dynastia Karahanidów w Transoksanii w X–XIII wieku, Ghaznawidów w Chorasanie, południowym Iraku i Afganistanie w X–XI stuleciu Wielkich

115 Na temat ujmaków zob.: J.J. Reid, Tribalism in Society in Islamic Iran, Undena Publications, Malibu, CA, 1983; Tenże, Rebelion and Social Change in Astarabad, „International Journal of Middle East Studies” 1981, t. 13, s. 35–53; Tenże, Comments on Tribalism as a Socioeconomic Formation, „Iranian Studies” 1979, t. 12, s. 275–281; J. Smith, Turanian Nomadism and Iranian Politics, „Ira-nian Studies” 1978, t. 11, s. 57–83; R. Loeffler, Tribal Order and the State: The Political Organization

of Boir Ahmad, „Iranian Studies” 178, t. 11, s. 145–171; G.K. Garthwaite, Pastoral Nomadism and Tribal Power, „Iranian Studies” 1978, t. 11, s. 173–197.

Seldżuków, którzy przejęli władzę nad Kalifatem Abbasydzkim jako obrońcy Kalifa w XI–XIII wieku116.

Dzieje Seldżuków są wymownym dowodem transformacji wojskowej struk-tury nomadów, która była nastawiona na podbój, w protopaństwo, a później w państwo ludności osiadłej. Proces ten był następstwem przechodzenia koczow-ników na osiadły tryb życia i ich kulturowej asymilacji z rdzenną ludnością. Wo-jownicy seldżuccy napłynęli na Bliski Wschód w X wieku. Wcześniej służyli jako wojska zaciężne dynastii Karachanidów i byli kierowani do ochrony miast w Cho-rowanie i Transoksanii przed napadami innych nomadów. Na arabskim Bliskim Wschodzie zostali najemnikami w armii kalifów abbasydzkich z Bagdadu i uzy-skali takie wpływy, że w 1055 r. ich przywódca Tuğhrul Bej zmusił kalifa to nada-nia mu tytułu sułtana, czyli osoby sprawującej zwierzchnią władzę w sprawach świeckich. Seldżucy nie byli pierwszymi, których kalifowie abbasydzcy wzięli na służbę wojskową dla ochrony swoich pozycji, ale byli pierwszymi, którym udało się doprowadzić do politycznej instytucjonalizacji swoich pozycji. W odpowiedzi na nominacje do tak wysokiej pozycji, jaką był sułtan, Seldżucy stali się oddanymi obrońcami ortodoksji sunnickiej. Szyici zostali odsunięci od urzędów państwo-wych, a system edukacyjny został podporządkowany sunnickim instytucjom re-ligijnym. Sufizm, do którego przywiązana była część społeczeństwa, został dosto-sowany do ortodoksyjnej interpretacji islamu sunnickiego, a bractwa mistyczne – mające być przeciwwagą dla wpływów szyickich – otrzymały wsparcie ze strony państwa i został inkorporowane do instytucji państwowych. Przywódcy seldżuccy byli uzależnieni w początkowym okresie od nomadów – ich współplemieńców. W zamian za służbę wojskową żądali oni prawa do części łupów i przyzwolenia na zwykłą grabież. Ponieważ kłóciło się to z polityką państwa, element plemien-ny stawał się dla sułtanów seldżuckich coraz większym ciężarem i z czasem od-działy plemienne zostały zastąpione przez zaciężne wojsko rekrutowane głównie z niewolników. Wojownicy plemienni zostali natomiast skierowani na podbój chrześcijańskiej Anatolii, która była podporządkowana cesarzowi bizantyjskiemu. W 1048 r. plemiona seldżuckie po raz pierwszy najechały na Erzurum i Trabzon – miasta w Anatolii117.

Podbój Anatolii przez Seldżuków miał charakter najazdów plemion ko-czowniczych na ludność osiadłą. Poszczególne plemiona były kierowane przez swoich chanów, którzy woleli próbować wojennego szczęścia w Anatolii niż pozostawać w Iraku pod rozkazami sułtana. Niektórym z nich udawało się

116 Zob. B. Składanek, dz. cyt., s. 226–228, 199–200, 216–218, 224–228. 117 S.J. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 4.

podporządkować miasta i osady anatolijskie i część z nich osiedlała się tam, tworząc udzielne księstwa i dając początek dynastiom lokalnych władców. Jeśli jedni nie chcieli podporządkować się sułtanowi seldżuckiemu w Bagda-dzie, to drudzy podbijali Anatolię i rządzili później w jego imieniu. Jeszcze inni zaciągali się na służbę wojskową do cesarza bizantyjskiego. Taki był los Sülejmana, syna Kutlumusa, który był kuzynem Tuğhrula. Kierowani przez niego wojownicy plemienni pomogli cesarzowi uporać się z niepokornymi mieszkańcami Cylicji i w nagrodę otrzymali do rządzenia części Anatolii po-łudniowo-zachodniej, gdzie z czasem powstało Państwo Seldżuków Anatolij-skich ze stolicą w Konyi118.

Podobny mechanizm określił narodziny państwa Ilchanów. Byli oni potom-kami Hulagu, który przewodził drugiemu najazdowi plemion mongolskich na Bliski Wschód w 1252 r. i zdobył Bagdad, zabijając w 1258 r. ostatniego kalifa abbasydzkiego. Kiedy jednak Mongołowie zostali rozbici przez Mameluków egipskich pod Ajn Dżalutem w 1260 r., a sam Hulagu zmarł, plemienna armia rozpadła się. Niektóre plemiona mongolskie osiadły w Iranie, Iraku i Anatolii, a ich chanowie utworzyli na tych terenach państwo. Ilchanidzi byli początkowo w większości przypadków buddystami, chociaż wyznawali także chrześcijań-stwo i islam. Z czasem przyjęli islam szyicki i stali się gorliwymi obrońcami wiary. Powstrzymywali m.in. najazdy innych plemion mongolskich na Bliski Wschód i zawiązali sojusz z Mamelukami egipskimi, co zapewniło pokój w re-gionie. Jednak ostatecznie Państwo Ilchanów rozpadło się na początku XIV w., a decydującym czynnikiem upadku okazały się plemienne tradycje rządzenia, które działały na niekorzyść instytucjonalizacji władzy głównego ilchana119.

Typ przewodzenia wojskowo-religijnego odegrał decydującą rolę przy for-mowaniu się Imperium Osmańskiego120. Założyciel dynastii Osmanów był zdolnym przywódcą wojskowym, który skupił pod swoim dowództwem wol-nych wojowników (ghazi), a nawet bizantyńskich dezerterów, których zjed-noczyła perspektywa zdobycia bogatych łupów wojennych. Dopiero później Osmanie zamienili ten rodzaj wojowniczej organizacji nastawionej na grabież na pokojowy system zarządzania zdobytym terytorium. Droga do Anatolii stanęła przed Osmanami otworem dzięki Mongołom, którzy rozbili Seldżu-ków w latach 1242–1243 i zmienili tym samym układ sił na Bliskim Wscho-dzie – w miejsce państwa z silnym ośrodkiem władzy centralnej pojawiły się

118 Tamże, s. 6–7. 119 Tamże, s. 8–9.

mniejsze księstwa, a koczownicy uwolnili się spod kontroli miejskich ośrod-ków władzy państwowej. W następstwie tego na Bliski Wschód napłynęła kolejna fala ludów tureckich. Ich konfederacje plemienne osiedlały się na te-renach górzystych i tworzyły własne państewka. Jedno z nich powstało wokół Bursy w 1326 r. i kierował nim Orhan, syn Osmana. W podobny sposób były zorganizowane inne konfederacje ludów Azji Centralnej, takie jak Złota Orda oraz jej odgałęzienia na Krymie i w rejonie Wołgi, a także konfederacje ludów uzbeckich i kazachskich. Były one koalicjami powstałymi pod przy-wództwem elit militarnych mających oparcie w swoich grupach rodowych i złączonych specyficzną więzią, jaką była chęć zdobycia łupów wojennych. Inną kwestią była legitymizacja władzy przywódcy, który mógł odwoływać się tak do kategorii plemiennych, jak i patrymonialnych czy imperialnych121.