Na obrzeżu imperium

W XVIII w. Imperium Osmańskie znalazło się w stanie upadku a władze centralne nie mogły skutecznie kontrolować całego, tak rozległego, teryto-rium. To pobudziło do życia ruch na rzecz decentralizacji państw i większej

53 Por. B. Johansen, Islamic Law on Land Tax and Rent. The Peasants’ Loss of Property Rights as

Interpreted in the Hanafite Legal Literature of the Mamluk and Ottoman Periods, Croom Helm,

London 1988, s. 80–81; H.B. Abdalla, De l’iqta‘ étatique à l’iqta‘ militaire: Transition économique

et changements sociaux à Baghdad, 861–1055, Almqvist & Wiksell Int., Stockholm 1986.

54 Por. S. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 26, 101, 106; A.L. Udovitch, Technology, Land Tenure, and

Rural Society: Aspects of Continuity in the Agricultural History of the Pre-Modern Middle East, [w:] The Islamic Middle East, 700–1900, red. A.L. Udovitch, Princeton University Press, Princeton

samodzielności prowincji. W konsekwencji niektóre jednostki terytorialne zaczęły funkcjonować niezależnie od Stambułu. Tak stało się w przypadku miast-państw w Afryce Północnej – Tunisu, Trypolisu i Algieru. Również Egipt w XVIII w. funkcjonował pod rządami Mameluków jako faktycznie niezależny ośrodek polityczny. W wymienionych przypadkach uznawano zwierzchnictwo sułtana osmańskiego, ale uznanie to było formalne i hono-rowe55.

Ujęcie zagadnienia narodzin współczesnych państw w XX wieku jako rezultatu długotrwałych procesów, a nie tylko decyzji politycznych, które podjęły mocarstwa europejskie w związku z I wojną światową zasługuje na wyjątkową uwagę. Można się zgodzić z poglądem, że już w czasach osmań-skich w rezultacie słabnięcia imperium ukształtowało się kilka typów struktur politycznych, które formalnie uznawały zwierzchnią władzę Stambułu, ale de facto funkcjonowały jako niezależne byty państwowe. Kryterium zróżnicowa-nia stanowiły odmienne źródła legitymizacji władzy państwowej. W jednych przypadkach władza opierała się na autorytecie szejków plemiennych i pozy-cji imamów – odwoływała się więc i do więzów krwi, i do religii. Przykładem może być Jemen, Oman, Libia, Hidżaz lub Maroko. W innych przypadkach podstawą legitymizacji dla władz rodzących się państw były powiązania ple-mienne, a więc więzy krwi i hierarchia plemienna. Przykładem tego zjawi-ska są kraje arabskie nad Zatoką Perską: Kuwejt, Bahrajn, Katar i szejkanaty Omanu Traktatowego, gdzie religia jako źródło legitymizowania władzy nie odgrywała istotnej roli. Jeszcze innym przypadkiem był Egipt, Libia, Tunezja i Algieria. W tych krajach władza obejmowała ośrodki miejskie i opierała się na aparacie biurokratycznym oraz sile garnizonów wojskowych.

Strukturę dwóch pierwszych typów charakteryzowała wysoka autonomia plemion w relacjach z rządem centralnym. Z punktu widzenia administro-wania Imperium Osmańskiego status poszczególnych terenów plemiennych nawiązywał do statusu prawnego tzw. hükümetów, jednostek administracyj-nych w Azji Mniejszej utworzoadministracyj-nych jeszcze w czasie podboju osmańskiego. Jednostki te zamieszkałe były przez lokalne społeczności arabskie oraz kur-dyjskie. Administrowanie tymi jednostkami przekazano przywódcom tych społeczności w zamian za „usługi i pokorę”. W praktyce był to jedyny sposób włączenia koczowniczej ludności do organizmu państwowego imperium. Do-chody hükümetów były wyłączone z rejestrów państwowych, a ich ludność

55 Por. I. Hariq, The Origins of the Arab State System, [w:] The Arab State, red. G. Luciani, Univer-sity of California Press, Berkeley 1991, s. 3, 5–17.

nie była obejmowana spisami powszechnymi. Terytorium tych jednostek nie mogło być dzielone i nie stacjonowały na nim wojska osmańskie. Przywódcy lokalni musieli podporządkowywać się dekretom sułtańskim, ale mogli utrzy-mywać swoje zbrojne drużyny56.

Statusem hükümetu cieszyły się także szejkanaty arabskie nad Zatoką Perską, m.in. Kuwejt. Rodzina As-Sabahów, która zajmowała pozycję głów-nego szejka osady uważała się za wasala sułtana tureckiego, ale do 1871 r. stosunki z władzami w Al-Basrze opierały się na niepisanym porozumieniu, że lennik może korzystać z szerokiej autonomii tak długo, jak długo będzie okazywał lojalność wobec suzerena. Żeglarze i kupcy kuwejccy używali na przemian bandery osmańskiej i kuwejckiej, w zależności od wysokości opłat wwozowych w danym porcie. Z Al-Kuwajtu wysyłano do Al-Basry zakę, czy-li podatek reczy-ligijny oraz daninę w formie worków ryżu. Z Al-Basry wysy-łano natomiast dla szejka osady honorowy strój turecki oraz daktyle. Pod tym względem sytuacja szejka osady była porównywalna do sytuacji szejków arabskich plemion koczowniczych, którzy otrzymywali wynagrodzenie od władz Bagdadu, Aleppo, Mosulu czy Damaszku w zamian za ochronę szla-ków karawanowych, pielgrzymów i za powstrzymywanie się od napadów na ludność osiadłą na terenach przylegających do pustyni. W przypadku Kuwej-tu te nieformalne związki zostały uregulowane w 1871 r. w formie dekreKuwej-tu sułtańskiego, na mocy którego Kuwejt został włączony do wilajetu basryj-skiego na statusie kazy, mniejszej jednostki w osmańskim systemie podziału terytorialnego. Szejk Al-Kuwajtu był od tej pory urzędnikiem osmańskim, co zostało sformalizowane w 1892 r. na mocy dekretu sułtańskiego, nominują-cego szejka ka’imakamem, rządcą kazy. Mimo to Kuwejt zachował autonomię w sprawach wewnętrznych i na jego terytorium nie było wojsk osmańskich57. Ta autonomia sprzyjała instytucjonalizacji władzy. W Kuwejcie przełomo-wym momentem było zachowanie przez rodzinę As-Sabahów pozycji szejka osady po śmierci Sabaha Ibn Dżabira w 1764 r. Było to uwarunkowane silną pozycją tej rodziny w stosunkach z rodzinami innych notabli. To z kolei wy-nikało z tego, że As-Sabahowie utrzymywali dobre stosunki z koczownikami z terenów przylegających do osady, co gwarantowało jej bezpieczeństwo. Poza tym, prowadząc interesy handlowe z Syrią, As-Sabahowie zgromadzili duże

56 Zob. Traktat Ali Czausza iż Sofii o timariotskoj organizacji v osmanskoj imperii, [w:] Agrarnyj

stroj osmanskoj imperii XV–XVII viekov, red. A.S. Tviertinova, Izdatelstvo Vostocznoj Litieratury,

Moskwa 1963, s. 93; S. Shaw, E.K. Shaw, dz. cyt., s. 156.

57 Por. J. Zdanowski, Czynniki integracji społecznej Kuwejtu w okresie przednaftowym, Instytut Wydawniczy Sonor, Warszawa 1990, s. 47–49.

bogactwo. Toteż kiedy zmarł Sabah Ibn Dżabir, wybór kolejnego szejka odbył się zgodnie z tradycją plemienną, czyli z udziałem wszystkich mieszkańców osady, ale krąg kandydatów był ograniczony do członków rodziny zmarłe-go szejka. Władza wybranezmarłe-go w ten sposób władcy była więc już częściowo zinstytucjonalizowana, a następnie została przekształcona w przywilej dyna-styczny58.